Kitabı oku: «Samet Vurgun», sayfa 4

3.4. Özgürlük

 
Vüqarına and içdiyim bu azadlıq bayrağı,
Sǝnin ölmǝz adını da aparacaq sabaha…
 

– Samet Vurgun-

 
Uğur olsun! Uğur olsun azadlığın karvanına!
Min eşq olsun! Min eşq olsun şǝhidlǝrin al qanına.
Uğur olsun, bu qurtuluş ordusunun sǝfǝrinǝ,
Hǝr bugünkü çağrışına, hǝr sabahkı zǝfǝrinǝ…
 

–Samet Vurgun-

 
Vuruş öz haqqın uğrunda, hünər bir ehtiyac olsun,
Köçüb getsən də dünyadan adın başlarda tac olsun!
 

–Samet Vurgun-

Samet Vurgun, Azerbaycan, Kafkasya, İran, Turan tarihinin halk nezdinde efsaneye, destana çevrilmiş ibretamiz hadiselerini poemalarına mevzu etmiştir. Bunlardan biri 1935 yılında yazdığı “Aslan Qayası” poemasıdır. Bu poema Azerbaycan tarihinin hülasasıdır.

Çar I. Aleksandr 19. yüzyılın ilk yıllarında Gürcistan’ı Rusya topraklarına kattıktan sonra gözünü Azerbaycan hanlıklarına özellikle Bakü Hanlığı’na diker.

Genel komutanlığa çok sevdiği Gürcü asıllı Knez Pavel Sisianov’u getirir. Sisianov kısa sürede Car-Balaken, Gence, Karabağ ve Şirvan’ı istila edip Bakü üzerine yürür. Şehri karadan ve denizden kuşatır. Bakü Hanı Hüseyin Kulu Han, anahtarı kendi eliyle teslim edeceğini bildirerek Sisyanov’la Bakü Kalesi’nin Goşa Kapı önünde görüşmeyi teklif eder. Sisyanov yanında Gürcü knezi Elizbar Eristov’la gelir. Anahtarı teslim ederken iki el silah sesi duyulur. Ölen knezlerin kafalarını hançerle kesip İran hâkimi Kaçar Türk Şahı’na gönderirler (08.02.1906).

Vurgun, bu tarihi olayı halk beynindeki varyantıyla “Aslan Qayası” poemasında destanlaştırır.

Poemadan birkaç mısra:

 
Bizim Xəzər sahilində bir qocaman qaya var,
Sinəsində parçalanır ağ köpüklü dalğalar.
Ellər onu əzizləyir, deyir “Aslan Qayası”,
Məhəbbətdən qurulmuşdur torpağının mayası.
…
Bu bir şirin əfsanədir babalardan yadigar,
Bunda əziz bir ölkənin vicdanı var, qəlbi var.
…
Mən həyatın öz oğluyam-həyat üçün hazıram,
Bizim aslan qayasının dastanını yazıram:
 

* * *

 
Saray qızı Mahnıyar
Tanınmış diyar diyar,
Ağ kəlağay²⁵ başında,
Qız gəlinlik yaşında.
…
Süd kimi ağ bənizi
Onu Xəzər dənizi
Böyütmüşdür qoynunda.
Gözmuncuğu²⁶ boynunda,
Döşündə zərli Quran²⁷,
Qaydadır babalardan-
Gözələ göz dəyməsin
Əsən yellər əyməsin
…
Günlərin birində əsən küləklər
Gətirdi Bakıya acı bir xəbər:
“Bakının hakimi Hüseynqulu xan
Səhər yuxusundan ayılan zaman
Bütün dəvlətini, bütün varını,
Şəhər qalasının öz açarını
Knyaz Sisyanova təslim verməli!
Yoxsa, ordumuzun dağılan eli
Sizin də ölkəni yandıracaqdır,
Yerdə padşahların dediyi haqdır!”
…
Başına and içir Sisyanovun çar;
Yorğun piyadalar, atlı ordular
Daşınır gecələr Qafqaza sarı
Darğın bir ölkənin qara daşları
Çatılmış yaykimi kinlərlə dolu,
Gözləyir yağının gəldiyi yolu.
Sisyanov – o döşü medallı knyaz!
O alçaq, o çəngli-çidalı knyaz…
Çarın sədaqətli, yaxın nökəri,
At üstündə qılınc vurandan bəri
…
Açarı knyaza təslim edirkən
Çalır xənçərini onun köksünə.
Alqış tarixdəki o şanlı günə!
Al! – deyir – payını, soruşma nədir-
Çara “qullarından” ilk hədiyyədir!..
Döşü medallı knyaz,
Cəngli-çidalı knyaz
Boyanmışdır al qana.
Salam Azərbaycana!
…
O gündən titrədi yurdun üstündə
Cütbaşlı qartalın qanlı bayrağı²⁸.
Tarixin doğduğu o qara gündə
Böyük bir ülkənin söndü çırağı.
…
O gündən göründü sarı paqonlar²⁹,
Boşaldı kəndçinin dolu xırmanı.
…
Axdı həzin-həzin Kür çayı, Araz.
Baş əydi qanuna kitab, şəriət,
…
Bağlandı qapılar, söndü ocaqlar,
Qarılar, qocalar yalvardı göyə…
…
Yüz il biz ayrıldıq ana dilindən,
Məktəbin adına dedik” uşkola”.
Oxucum! Bir daha nəzər yetir sən
Kəçdiyin o qanlı, o qorxunc yola.
 
 
Yüz il Füzuliyə həsrət qalaraq
Doğma anamıza söylədik “mama”.
Yüz illik yuxuya birdən dalaraq
Yatdıq gözümüzdən yaş dama-dama.
 
 
Yüz il nəfesini çəkə bilmədi
Şairlər oylağı böyük bir ölkə.
Yüz il öz qolunu çəkə bilmədi… ³⁰
Tarix! Səninkidir bu qara ləkə!
 
 
Axdı Rusiyaya neft kəmərləri,
Daşıdı onları ilk dəmir yolu…
Tarixə hökm edən o gündən bəri,
Çalışdı yadlara Azərin oğlu.
…
Odur bax!³¹ Yazdığım “Aslan qayası”,
Silinmiş alnından ellərin yası…
Onun sinəsində oxuyan bir quş,
Quş deyil, bir qızdır adı “qurtuluş”.
…
Şair destanını şu beyitle bitirir:
Vətən toprağının azadlığından.
İnsan- azadlıqdır, azadlıq-insan! (1935)
(Vurğun, 2005: III/110 vd.)
 

* * *

Samet Vurgun, 1938 yılında yazdığı “Azerbaycan” adlı şiirinde vatanın diliyle kişi özgürlüğünün, gönül özgürlüğünün, göz özgürlüğünün, kalem/yazı/basın özgürlüğünün, söz özgürlüğünün dünyanın en büyük değeri olduğunu vurgular:

 
Şirindir insanın öz azadlığı
Könül azadlığı, göz azadlığı,
Qǝlǝm azadlığı, söz azadlığı
Dünyanın ǝn böyük varı mǝndǝdir. (Vurğun, 2005: II/19)
 

* * *

Vurgun, Bolşeviklerin kılıcının önünün ve arkasının kestiği yıllarda düşüncelerini örtülü şekilde sembollerle anlatmaya çalışır. “Bakının Dastanı” adlı büyük poemasının birinci nağmesinde “Bakının Baharı”nı tasvir ederken milletin bekasının vazgeçilmez millî unsurlarını, “Ana toprak”, “Ana Vatan”, “Al Bayrak”, “Beş Köşeli Yıldız” gibi kutsallarını sıralar.

Çar Rusyası’nın yıkılmasıyla birlikte bağımsızlığını ilân eden ve iki yıl varlığını sürdürebilen Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Kızıl Ordu tarafından yıkılıp yerine Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulduğunda ilk olarak Osmanlı Devleti’nin bayrağı gibi al renkli kumaş üzerine beyaz renkli hilal ve beş köşeli yıldızın yer aldığı bayrak benimsenir (1920-1921). Ne yazık ki bir yıl sonra bu bayrak bertaraf edilip son bağımsızlığa kadar Orak çekiçli muhtelif bayraklar kullanılır.

Mehmet Âkif, İstiklâl Marşı’nda “O benim milletimin yıldızıdır parlayacak” dediği gibi Vurgun da büyük bir dikkat ve hassasiyetle ana timsalinde gördüğü vatanı Azerbaycan’ın ve halkının talih yıldızı/ülkeri olan ve Al Bayrağın üzerinde yer alan beş köşeli yıldızın daima parlayacağını belirtmektedir.

 
Ana torpaq, Ana torpaq!
Əlindəki bu Al Bayraq,
Beşbucaqlı bu ulduzun
Ülkəridir baxtımızın.
O daima parlayacaq!..
 
 
Bakı! Bakı! Gözəl vətən!
Bizə şöhrət yarandın sən!
Zülmətlərə sinə gərən,
Qoca Şərqə yol göstərən
Al Bayraqlı bir günəşsən!…
(Vurğun, 1986: 2/113)
 

* * *

1935 yılında yazdığı “Tebriz Gözeli” şiirinde Güney Türklüğüne gözlerinin yaşarmamasını, biraz daha sabretmelerini, bağımsızlık bayrağının bir ilkbaharda Tebriz’in semalarında dalgalanacağını müjdelemiştir. Gerçekten de dediği gibi olmuş, İkinci Dünya Savaşı yıllarında Tebriz semasına bağımsızlık bayrağı çekilmiştir.

 
Odur, bax o qıza, bax o gǝlinǝ,
Baxdıqca qaynayır insanın qanı;
Azadlıq bayrağın alıb ǝlinǝ,
Günǝş salamlayır Azǝrbaycanı.
…
Gözlǝrin dolmasın!.. Dayan bir az da!
Qǝlbin dǝ, sevgin dǝ, dǝrdin dǝ haqdır…
Azadlıq bayrağı güllü bir yazda
Tǝbrizin üstündǝ parlayacaqdır! 1935,13 dekabr
(Vurğun, 1960: 208)
 

* * *

Polonya’nın Vrotslav şehrinde 1948’de yapılan Dünya Medeniyet Hadimleri Kongresine Azerbaycan adına katılan Samet Vurgun, kongreyle ilgili intibalarını yazdığı makalede şöyle der:

“Mən konqresdə müstəmləkə ölkələri nümayəndələrinin nitqlərini böyük heyrət ve məraqla dinlədim. Milli-azadlıq və istiklaliyyət olmayan yerdə mədəniyyət və zəka azadlığının olmadığı və ola bilməyəcəyi haqqında onların səmimi etiqadına mən də şərikəm və bu etiqadı alqışlıyıram…” (Vurğun, 2005: V/212)

“Azərbaycan xalqının yarıdan çoxu bizim yüz addım-lığımızda, xırdaca Araz çayının o tayında yaşayır. İndi İran Azərbaycanının bütün küçə və meydanlarında dar ağaçları qurulduğu, bütün ölkənin zindanlara çəvrildiyi hamıya məlumdur. Köhnə cəlladlar, İran irticasına xidmət edənlər Azərbaycanın azadlıqsevən adamlarını məhkəməsiz ve istintaqsız bu dar ağaçlarından asırlar.

Azərbaycan xalqının xaricdə yaşayan beş milyonluq hissəsinin ana dili zorla əllərindən alınmışdır. Bütün İran’da Azərbaycan dilində dərs keçən bir məktəb də yoxdur; uşaqların hamısını zorla fars dilində oxudurlar. İran’ın qatı milliyətçiləri və irticacıları Azərbaycan dilində yazılmış köhnə və yeni kitablara od vurub yandırırlar. Baxın, İran irticası və milliyəktçiliyi nə kimi həyasızlıqlar etməkdədir (Vurğun, 2005: V/211).

…

“Xaricdəki beş milyonluq³² gardaş və bacılarımıza qarşı İranlı cəlladların tətbiq etdikləri və XX əsrə layiq olmayan inkvizitor³³ tədbirlərinə mən, Azərbaycan mədəniyətinin nümayəndəsi və Azərbaycan xalqının şairi olmaq etibarilə Qərb və Şərqin, Şimal ve Cənubun qabaqcıl mədəniyyətinin konqresdə iştirak edən nümayəndələri qarşısında etiraz səsimi ucaltdım.” (Vurğun, 2005: V/211).

* * *

Vurgun, kendi ifadesiyle, son zamanlarda “Azerbaycan” adlı büyük bir epopeya yazmıştır. Azerbaycan’ın iki bin yıllık tarihinin esas merhalelerini ve ona azatlık getiren Sovyet Dönemi aksini bulmuştur. Bu epopeya birbiriyle bağlı otuz poemadan ibarettir. 1936 yılında ülkenin en yüksek mükâfatı ile taltif edilmesine izafeten yazdığı “Ordenli Kahraman” poemasıyla tamamlamıştır (Vurğun, 2005: V/20).

“Ordenli Kahraman” poemasının son bölümü şöyle:

 
Tarix! Bu ixtiyar gəncliyinle sən
Mənim sözlərimin ilk şahidisən.
Dünya dəğişecek atlas donunu³⁴
Əzəldən qaydadır bilirəm bunu.
İnsanlar gələcək, gedəcək bir-bir
Sular məcrasını dəyişəcəkdir.
Özgə rəng alacaq çiçəklər, otlar
Yaracaq göyləri uçqun buludlar.
Düşəcək sulara ay da, ulduz da
Açacak sirrini bahar da, qış da
Mehriban yağacaq qar da, yağış da.
…
Mənim də sevdiyim bu əziz Vətən
İlhamlar alacaq gələcəyindən.
…
Elçilər gələcək Misirdən, Şamdan,
Günəşli gündüzdən, aylı axşamdan.
Daşacaq Bakıda insanın sayı
Şuralar Şərqinin ilk qurultayı
Burda başlanacaq! O gün ixtiyar
Bir mədən işçisi alnında vüqar
Başının üstündə bir qızıl bayraq
Türkcə səlam verib iclas açacaq.
Ömrü az olsa da bu dastanımın
O gün bilirəm ki, qəhrəmanımın
Burda yüksələcək bir tunç heykəli
Şərqi göstərəcək uzanan əli. 1935, Aprel
(Vurğun, 2005: I/197)
 

* * *

3.5. İnanç

Müasir ədəbiyyat xalq idrakından, xalq mənəviyyatından danışdığı zaman, onun mənəvi keçmişinə böyük bir hörmət və məhəbbətlə yanaşmalı, tariximizin həyat və mübarizə səhifələrini ilham və ürəklə vərəqləmalidir. Tarixə “olub keçmiş şeylər”, “çağırılmış bayatılar” kimi baxanlar idrak və zövqü mahdud insanlardır.

– Samet Vurgun -

 
Dönükdür dövranın hökmü, sən öz simanı saf saxla!
Səadətdən, məhəbbətdən danışma hər bir alçaqla!
Bir “Allah” adlanan eşqi sən öz qəlbində axtarsan,
Özün öz hüsnünü tapsan – ölüb getsən də sən varsan!
 

– Samet Vurgun -

Samet Vurgun’un manevi değerlere münasebetini incelemeye geçmeden o devri idrak eden ve o devrin sosyal seyrini titizlikle kaleme alan Mirza Alekber Sabir, Mehmet Âkif, Adil Hikmet Bey, Rıza Sarraf gibi ediplerin anlatımlarını gözden geçirmek gerekir. Mehmet Âkif, “Şark” dediği “İslâm âlemi”nin durumunu pek çok manzumesinde ele almıştır. Görevli olarak gittiği Arap ülkelerini gezdikten sonra 1918’de yazdığı “Şark” adlı şiirine – Batı’nın kanlı kâbusu, asırlardır İslâmın beynini ve gücünü kullanılamaz hâle getirmiş ve peşini bırakmamaktadır – tespiti ile başlar:

 
Musallat, hiç göz açtırmaz da Garb’ın kanlı kâbûsu,
Asırlar var ki, İslâm’ın muattal, beyni, bâzûsu.
 
 
“Ne gördün, Şark’ı çok gezdin?” diyorlar. Gördüğüm: Yer yer,
Harâb iller; serilmiş hânümanlar; başsız ümmetler;
Yıkılmış köprüler; çökmüş kanallar; yolcusuz yollar;
Buruşmuş çehreler; tersiz alınlar; işlemez kollar;
Bükülmüş beller; incelmiş boyunlar; kaynamaz kanlar;
Düşünmez başlar; aldırmaz yürekler; paslı vicdanlar;
Tegallübler, esâretler; tehakkümler, mezelletler;
Riyâlar; türlü iğrenç ibtilâlar; türlü illetler;
Örümcek bağlamış, tütmez ocaklar; yanmış ormanlar;
Ekinsiz tarlalar; ot basmış evler; küflü harmanlar;
Cemâ’atsiz imamlar; kirli yüzler; secdesiz başlar;
“Gazâ” nâmıyle dindaş öldüren bîçâre dindaşlar… (Ersoy, 1992: 413)
 

* * *

Âkif, Osmanlı Müslümanlığı için “Yazık ey millet-i merhûme!” dedikten sonra Türk ellerine ümit yolculuğuna çıkar. Yönünü Türkistan’a döner. Türkistan’ın durumunu “Süleymaniye Kürsüsünde” şöyle anlatır:

 
“Yazık ey millet-i merhûme!” dedikten sonra;
Atladım Rusya ya gitmekte olan bir vapura.
O zaman Rusya´da hâkimdi yaman bir tazyik…
Zulmü sevdirmek için var mı ya bir başka tarik
Düşünen her kafanın mutlak ezilmekti sonu!
Medenî Avrupa, bilmem, niye görmezdi bunu
…
Sanıyorlar kafa kesmekle, beyin ezmekle,
Fikr-i hürriyyet ölür. Hey gidi şaşkın hazele!.
Daha kuvvetleniyor kanla sulanmış toprak:
Ekilen gövdelerin hepsi yarın fışkıracak!
…
Yolu tuttum yalınız doğruca Türkistan´a.
Gece gündüz yürüdüm bulmak için Taşkent´i;
Geçtiğimiz yerleri ta´dâda mahal yok şimdi.
Uzanıp sonra Buhârâ´ya, Semerkant´a kadar;
Eski dünyâda bakındım ki ne âlemler var
Sormayın gördüğüm âlemleri, hiç söylemeyim:
Yâdı temkînimi sarsar da kan ağlar yüreğim.
O Buhârâ, o mübârek o muazzam toprak;
Zilletin koynuna girmiş uyuyor müstağrak!
İbn-i Sînâ´ları yüzlerce doğurmuş iklîm,
Tek çocuk vermiyor âguşuna ilmin, ne akîm!
 
 
O rasad-hâne-i dünyâ, o Semerkand bile;
Öyle dalmış ki hurâfâta o mâzîsiyle:
Ay tutulmuş, “Kovalım şeytanı kalkın!” diyerek,
Dümbelek çalmada binlerce kadın, kız, erkek!
Bu havâlîde cehâlet ne kadar çoksa, nifâk,
Daha salgın, daha dehşetli… Umûmen ahlâk
– “Pek bozuk” az gelecek -nâmütenâhî düşkün!
Öyle murdârını görmekte ki insan fuhşun;
Bırakın söylenemez: Mevki´imiz cami´dir;
Başka yer olsa da tafsile hayâ mâni´dir.
Ya ta´assubları? Hiç sorma, nasıl maskaraca!
O, uzun hırkasının yenleri yerlerde hoca!
Milletin hayrı için her ne düşünsen: Bid’at;
…
Ne Hudâ´dan sıkılırlar, ne de Peygamber´den.
Bu ilimsiz hocalardan, bu beyinsizlerden,
Çekecek memleketin hâli ne olmaz, düşünün!
Sayısız medrese var gerçi Buhârâ´da bugün…
Okunandan ne haber on para etmez fenler,
Ne bu dünyâda soran var, ne de ukbâda geçer.
 
 
Üdebâ doğrusu pek çok, kimi görsen: Şâir.
Yalınız, şi´rine mevzû iki şeyden biridir:
Koca millet! Edebiyyâtı ya oğlan, ya karı…
Nefs-i emmâre hizâsında henüz duyguları!.. (1912) (Ersoy, 1992: 149 vd.)
 

* * *

1914-1921 tarihlerinde yedi yıla yakın Türk yurtlarında görev yapan Adil Hikmet Bey de “Asya’da Beş Türk” adlı eserinde Asya’daki “ulema”nın hâlini bütün çıplaklığı ile uzun uzun anlatır.

Arap muhitlerinden gidip Türkistan’da hocalık yapan, hatta kendilerini şeyh olarak tanıtan din tacirlerinden Said Hoca’ya (Said El-Aseli) Arif Hikmet Bey sorar:

“-Hoca” dedim.”Şimdiye kadar kaç kadın aldın?”

“Galiba dört yüz elliyi geçti. Ama hakiki adedini ben de unuttum.” (Gedikli, 2012: 373)

…

“Halk münevver ve açıkgözdür. Ancak ulema sınıfı yine öyle tembel, safsatacı ve cahildir. Bunlar dinin esaslarını dahi bilmezler. Yegâne işleri beş on kuruş mukabilinde arzu olunan şekilde fetvalar vermek ve ahlakı ifsad etmekten ibarettir.

Sıcak yaz günlerinde bağlarda sohbet kurarak zevk ve neşeyi artırmak bahanesiyle müselles-i şer’i namını verdikleri şarabın içilmesine bile tellallık ederler.

…

Kaşgar'da birbiriyle geçinemeyen beyler ulemanın bu hâllerinden istifade ederler. Onların ellerine kıstırdıkları birkaç kuruşla her şeyi yaparlar. Parayı alan hoca minareye çıkar ve bağırmaya başlar:

“Ey nas (insanlar)! Filan bey kâfirdir. Hatunu kendisinden boştur. Hiçbir fert ona selam vermesin. Veren olursa o dahi kâfirdir… İşte ulemanın hâli!.. Ulema bu gammazlığı ve münafıklığı birkaç kuruş hatırı için irtikab eder (işler).” (Gedikli 2012: 352 vd.)

Büyük mihrakların görevlendirdiği “din tacirleri” vasıtasıyla Müslüman toplumların zincire vurulup köleleştirtirildiği, maddî ve manevî bütün varlıklarının istismar edildiği, Vakıf’ın diliyle “âlilerin hâk-i mezellette, denilerin muteber olduğu”, Müslüman coğrafyalarının densizlerin, şarlatanların tahakkümü altına alındığı, gerçek aydın ve âlimlerin tükenme noktasına geldiği, cehaletin gırtlağa dayandığı bir dönem …

Âkif’in yazdığı gibi

 
Felâketin başı, hiç şüphe yok, cehaletimiz;
Bu derde çare bulunmaz – ne olsa – mektepsiz;
Ne Kürt elifbayı sökmüş, ne Türk okur, ne Arap;
Ne Çerkes’in, ne Lâz’ın var, bakın, elinde kitap!
Hülâsa milletin efrâdı bilgiden mahrum.
Unutmayın şunu lâkin: “Zaman: zamân-ı ulûm!”
 

Müfessir şair böyle derken halk ozanı Zülalî de aynı şeyleri söylüyor:

 
Bütün Ermeniler, Rumlar okurlar Türkçe, Rusça’yı,
Yazık değil mi Türk evlâdı kalsın her esâretde.
…
Diğer milletlere göre ne denlü gerüde kaldık,
Aman kardaş ne fark vardır bizim ile cemâdâtda.
 
 
Şu Poskov Medresesi’nden dilenciler çıkarmakla,
Zülâl der, kurtulur mu hiç vatan kalmış cehâletde.
 

Elinde doğruları sunan kaynakların bulunmaması, “Kur’an’dan aldığı ilhamı asrın idrakine sunacak hocaların olmayışı sebebiyle “güzel ahlâkın” yerine aklagelmedik safsatalar ikame edilmiştir.

* * *

Samet Vurgun’un “Rusiya şeirinin şah əsərini / Çəvirdim ilk dəfə Türkün diline.” diyerek Puşkin’in “Yevgeniy Onegin” adlı manzum romanını Türkçe’ye çevirmenin haklı gururunu yaşamasının altında sanki Âkif’in Osmanlı üdebasını anlattığı manzumesinde önerdiği “Konturat akdederek Rusya’dan on on beş edib,/ Getirir, yazdırırım millet için birçok eser!” düşüncesinin etkisi vardır.

 
Üdebânız hele gâyetle bayağ mahlûkat…
Halkı irşâd edecek öyle mi bunlar? Heyhât!
Kimi Garb´ın yalınız fuhşuna hasbî simsar;
Kimi, İran malı der; köhne alır, hurda satar!
Eski divanlarınız dopdolu oğlanla şarab;
Biradan, fâhişeden başka nedir şiir-i şebab
Serseri: Hiç birinin mesleği yok meşrebi yok;
Feylesof hepsi; fakat pek çoğunun mektebi yok!
…
O benim en ebedî hasmım olan Rusya bile,
Hakkı teslim edelim! Hiç de değildir böyle.
Mütefenninleri tâ keşfe kadar tırmanıyor;
Edebiyyâtı anıldıkça zemin çalkanıyor.
Kudretim yetse eğer, on yedisinden yukarı,
Üdebâ nâmına kim varsa, huduttan dışarı
Atarım taktırarak boynuna bah-nâmesini;
Okuyan yaftayı elbette çıkarmaz sesini.
Sonra bir tarz-ı telâfi bulurum: -gerçi garib-
Konturat akdederek Rusya´dan on on beş edib,
Getirir, yazdırırım millet için birçok eser! (Ersoy, 1992: 169)
 

* * *

 
  Fələkdən intiqam istər, qopub ruhumda tufanlar,
  Nə insafsız, nə vicdansız olurmuş Ya Rəb, insanlar! (Vurğun, 2005: II/235)
 

Vurgun, insanları dinle aldatan şarlatanlardan Yara-tan’a yakınıyor.

* * *

Tebrizli Şair Rıza Sarraf 1906 yılı Ağustos ayında İngiliz konsolosluğunun önünde yapılan mitingde okuduğu “Dur³⁵, Veqt-i Səhərdir!” adlı şiiri Güney Müslümanlarının vaziyetini tasvire yeterlidir zannederim.

 
Ey Millət-i İslam, oyan, vəqt-i səhərdir!
Gör bir nə xəbərdir!
Bəsdir³⁶, bu qədər yatma, çürürsən, nə xəbərdir,
Dur, vəqt-i səhərdir!
Qafil düşübən dinini dünyaya satıbsan,
Yüz ildi³⁷ yatıbsan.
Bəsdir, gözün aç, səndə kəsalət³⁸ nə qədərdir,
Dur, vəqt-i səhərdir!
…
Tapdar³⁹ səni həmsâyələrin⁴⁰, durma, deyir yat.
Kəçmiş ola, heyhât!
Bu dövrdə hər kimsə yata qanı hədərdir,
Dur, vəqt-i səhərdir!
 
 
Gün oldu günorta, hamı yatmışlar oyandı,
Öz əybini qandı⁴¹.
Sən yat, qoy olar dursun⁴², olar çünki bəşərdir⁴³,
Dur, vəqt-i səhərdir! (Kafkasyalı, 2002: 3/283)
 

* * *

1909 yılı. Abbas Sehhet’in (Abbaskulu Mehdizade) ifadesiyle kör, sağır ruhlarda milliyət hissi ve gözəl duyğular oyandıran Sabir, bir molla ile bir meşedinin sohbetiyle devrin ulemasının hâli pürmelâlini gözler önüne sermektedir.

 
– Nə xəbər var, məşədi?
– Sağlığın!
– Az-çox de yenə?
– Qəzet almış Hacı Əhməd də…
– Ba! Oğlan, nəmənə? Sən özün gördün alanda?
– Belə nəql eylədilər!..
– Dəxi kim qaldı, xudaya, bu vilayətdə mənə?!
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb⁴⁴, yoldan azıbdır, babıdır!⁴⁵
– Dəxi bir başqa xəbər?
– Hac Cəfərin oğlu Vəli, Uşkolaya qoyub oğlun…
– O qurumsaq da?
– Bəli!
– Sənə kim nəql elədi bu sözü?
– Bilməm kim idi.
– Öylə isə ona da min kərə lənət deməli!..
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb, yoldan azıbdır, babıdır!
– Dəxi bir başqa xəbər yoxmu?
– Tanırsan? Qəfəri?
– Nə Qəfər? Hansı Qəfər?
– Mirzə Mənafın pədəri!
– Tanıram!
– Dün o da bir şübhəli kəslə danışıb…
– Kim deyirdi?
– Yedici Xansənəm arvadın əri.
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb, yoldan azıbdır, babıdır!
– Yenə bir başqa xəbər varmı?
– Bizim qonşu Kərim…
 
 
– A… A… A?..
– Bəli, hə… hə!..
– O nə qayırıb, de görüm?
– “Molla Nəsrəddin” alıb, həm özü, həm oğlu oxur.
– El bütün kafir imiş ölkədə, yoxmuş xəbərim…
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb, yoldan azıbdır, babıdır!..
 

(Sabir, 2002: 240)

Nurettin Topçu, Fransa’da öğrenim gören Orhan Okay’a yazdığı mektupta “Ahlâksızlığın ummanı olan bu Şark’ı yaşadıkça tanıyorum. Burada insanı fenerle arayanlar yanılmamışlar. ‘Müslümanız diyen insan yığını’ yok mu? Onlar Şark’ın en aşağı tabakasını teşkil ediyor. Müslümanlık, yaşayan şekliyle Müslümanlık Şark’ı bitirmiş. Buraya artık ne ilim girer, ne ahlâk; ne de Allah uzanır bunlara. Bunların önce her şeyi bırakıp insanlık devrine girmeleri lazım.” diyerek manzarayı sergiledikten sonra “Sosyalizm üzerindeki çalışmalarım, leş kesilmiş bir cemiyette bir ruh ve hayat verme denemesi yapmak içindir.” dediği gibi bazı Türk aydınları sosyalizmi çare olarak görmüş ve davet etmiştir. (Okay, 2015: 151)

O dönemin siyasi ve sosyal manzarasını göz önüne getiren bu birkaç mısra/cümle bile zannederim durumun vahametini anlatmaya kâfidir. Ancak şu hususları hatırdan çıkarmamak gerekir ki, Sovyetler Birliği’nde komünizm vaad edildiği gibi dahi uygulanmamıştır. Hakça paylaşım, hakça yönetim, halkın huzuru, halkın refahı vaad edilmişken; Çarlığı yıktırıp Bolşevikleri iktidara getiren büyük güçlerin yönlendirmesiyle ülke genelinde özellikle Türk ellerinde sözün gerçek anlamıyla yağma, talan, gasp, ölüm, korku hâkim kılındı. Halk kan ve gözyaşına boğuldu. Yazarların, şairlerin, ilim adamlarının, düşünen beyinlerin, uzağı görenlerin, aydınların ya kendileri ortadan kaldırıldı ya da en yakınları öldürülerek gözdağı verildi. Haktan, hukuktan, adaletten eser kalmadı. Aile fertleri birbirine hafiye yapıldı. Ülkenin bütün kurum ve kuruluşlarına zulüm ve korku hâkim kılındı. Dayanacağı, güveneceği yeri olmayan insanların komünist elbisesi giymemesi veya ateist rozeti takmaması vatanın ve milletin sadece o gününün değil geleceğinin de karartılması olurdu. Bu vaziyette Vurgun ve arkadaşları, kefenlerini başlarına dolayarak komünizm ateşinden gömlek giyerek yana yana halkın yüreğine su serpip gönül tercümanı olmuşlardır.

Vurgun'un bedii eserlerinde açıkça görülmektedir ki komünizm ideolojisi Vurgun’un üzerinde iğreti bir elbiseden başka bir şey olamamıştır. Onun bedenine, zihnine, hele gönlüne nüfuz edememiştir. O yaşadığı toplumun millî ve manevi atmosferinde yaşayıp yarattığı için ateist görünse de halkın din ve ahlâk değerlerine saygıda kusur etmemiştir. Zamanın acımasız, şedid ruhu ona komünizm elbisesini zoraki giydirmiştir. Samet Vurgun özde değil sözde ateist olmuştur.

Yaşar Qarayəv de bu hususta şöylə der: “Kommunizmin ideoloqiasının məthi altında öz ənənəvi -millî fəlsəfi kredosunu Vurgun alt qatda həmişe qoruyub saxlayırdı.”(Qarayəv, 2005: I/12)

Bir makalesinde “Her insan, hər şeydən əvvəl, özünə məxsus tarixi olan, özünə məxsus tradisiyalar⁴⁶ və milli xüsusiyyətlərə sahib olan konkret⁴⁷ bir xalqın övladıdır.” (Vurğun, 2002: V/172) diyen Vurgun, bir makalesinde de “Öz yaradıcılığımı ölənə qədər Füzulinin, Vaqif’in üzerinde aparacağam.” diyerek ilkesinin ve zihniyetinin Fuzûlî’nin, Vakıf’ın yolu ve zihniyeti olduğunu bildirmekten çekinmemiştir.

* * *

Səməd Vurgun bir kimsenin kâmil bir insan olabilmesi için mutlaka ilim, edep ve irfan sahibi olması gerektiğine inanır. 1924 yılında yazdığı “Cavanlara Xitab” şiirinin (Vurğun, 2005: I/100) ilk dörtlüğünde bu arzusunu dile getirir ve bunun aynı zamanda beşerin zaruri talepleri olduğunu da hatırlatır.

 
Mǝnim düşkün könlüm sizdǝn elǝyir
Bu fǝrz olan tǝmǝnnanı, cavanlar.
Unutmayın bǝşǝr sizdǝn dilǝyir,
Elm, ǝdǝb, hǝm irfanı, cavanlar. (Vurğun, 2005: I/17)
 

Gerçekten kâmil bir insanda olması gereken bütün manevî hasletlerin temelini bu üç kavram oluşturmaktadır. Cehaletten çıkmak için ilim tahsil etmek; bütün kötü eylemlerden korunmak için edep (utanma, çekinme, incelik, hayâ) duygusunu korumak ve irfan sahibi (ârif, bilgili, kültürlü, anlayışlı) olmak gerekir. Ardından gençlere meziyet, kudret ve kuvvetlerini hatırlatır ve onların insanlık bağının bülbülü; şanlı halkının sağ eli; zalimlerin celladı ve çaresizlere derman olduklarını söyler.

 
Bǝşǝr gülşǝninin bülbülüsünüz,
Şanlı firqǝmizin sağ ǝlisiniz,
Zalım ǝllilǝrin cǝlladısınız,
Dǝvasızların dǝrmanı, cavanlar.
 

* * *

Vurgun, Sovyet zulmünü görmezden gelip “Nəşədir yaşamaq, nəşədir həyat!” diyerek birilerine yaranmak için yalanlar savuran Mikâyıl Rəfili gibilerin yalanlarını yüzlerine vurmayı da ihmal etmemiştir. 1930’da yazdığı “Məktub” adlı manzumesinin sadəce ilk bəndi bile Rəfili’nin yüzünə vurulan unutulmaz dil yarasıdır:

 
Nə qədər “xoş gəldi” qulaqlarıma
Bir əfsanə qədər dadlı sözlərin…
Duyduqca dərin,
Dərin bir yalan var bu sözdə, yalan!
…
Çünkü sən,
qızğın qurşunlara sinə gərmədin…
Atlı nəfərlərə yol göstərmədin…
Çünkü o yolu,
O yol ki, varlığı üsyanla dolu,
sən görmədin o yolu
yumşaq və ağ dərin
İpəklər içində xumarlandıqca,
Yosma gözəllərə dəstanlar dedin,
Nəşələr yedin!
Görmədin meşin jaketli
Rus işçisinin qızıl
gülləsini,
O top-tüfənq səsini.
Görmədin sən,
Aclığından dişləri kilidlənən
Qatar – qatar
bölük – bölük,
yığın – yığın canları,
fədakar insanları:
Sən görmədin o ili,
Gömədin Rəfili!
… (Vurğun, 2005: I/97 vd.)
 

* * *

1930 yılında Mikâyıl Müşfik’e ithaf ettiği “Şairin Səsi” şiirinde:

 
Bütün arzularım gülür yarına
Xəyaldan ilhamlar almamaq üçün;
Baxıram Leninin kitablarına
Dəstədən geridə qalmamaq üçün. (Vurğun, 2005: I/100)
 

* * *

Vurgun zaman zaman şiirlerinde mevzuyu muhatabın ağzından mısralara döker. 1935 “Kızıl Kırgın/ Ziyalılar Katliamı” yıllarında yazdığı “Toprağın Taləbi” şiirinde Vatanı konuşturur:

 
Şairim! Qələmi götür də dinlə,
Bir yeni dastan yaz öz əllərinlə!
…
Başım dəfələrlə düşdü qorxuya,
Gözlərim getmədi şirin yuxuya.
…
Yaşıma dolduqca qanlara doydum,
Hər daşın altında bir oğul qoydum.
Ah… o qılıncları, o qalxanları
Sinəmin üstündə axan qanları
…
Eşitsin nəslimiz məndə nələr var,
Məndə həqiqətlər, əfsanələr var!
 

(Vurğun, 2005: I/199)

* * *

Vurgun, “Vaqif” dramında Vidadi’nin ellerini Allah’a açtırır:

 
Xudaya! İnsanın halı yamandır,
Neler çekdiğimiz sənə ayandır,
Mənası varmıdır min təriqatın?
Aç… aç qapısını sən həqiqətin.
Nə olur, bir yeni işıq ver bizə,
Bizim kor yaranmış gözlərimizə -
Bəlkə də yaxşını seçək yamandan,
Ta ki, qansız keçən bir güzərandan
Biz də ilham alaq sevinək barı!
İşıqlat bu dibsiz qaranlıqları…
Yazıqdır dünyanın əşrefi insan,
Böyüksən. adilsən, keç günahından!
Qoyma ki, yerlərdə sürünsün bəşər,
Dünyada qalmasın ne pislik nə şər.
Yaxşılık insana bir sənət olsun,
Dünya başdan başa bir cənnət olsun…” (Vurğun, 2005: 5/8)
 

* * *

Vakıf’ın şehit edilmesini mevzu eden “Şairin Ölümü” poemasında Karabağ-Şuşa’yı işgal edip yağmalatan Şah Kaçar’ın suikasta kurban edilmesini Kazak’ta öğrenen Vidadî’nin şükür namazı kılması sahnesini şu mısralarla anlatır:

 
O da həyatının ixtiyar yaşı,
Yönünü döndərib qibləyə qarşı,
Dilində surələr, durdu namaza,
Lənətlər oxudu o yaramaza. (Vurğun, 2005: I/190)
 

* * *

Samet Vurgun’un, “İnsan” adlı dram eseri baştanbaşa manevî değerlerin terennümü ile örülmüştür. Allah, Medet Allah, Allah əvi, zerli Quran, adalet, hikmet, kıblegâh, insanlık, şeref, namus, iffet, ismet, vefalı olmak, lekeli yaşamamak, helal süt emmek… gibi ulvî değerlere sahip olmak ve onları korumak lüzumu işlenmiştir. Bu değerlerden mahrum kalmaya ölümü yeğlemiştir.

Dramın ilk başında yeni kurulan şehrin meydanındaki filozof heykelini seyreden Şair Celal’in okuduğu şiir için Mimar Valantin, ancak şiir dili böyle konuşabilir, çünkü onun hikmetinde Allah’ın gücü vardır, diye yorumlar:

 
“Yalnız şerin dili belə danışar,
Onun hikmətində Allah gücü var!” (Vurğun, 1987: 3/228)
 

Yine İkinci Dünya Savaşı’nda yakılıp yıkılan Karadeniz sahilindeki bir şehrin enkazını pencereden seyrederken annesini hatırlayan Mimar Valantin, bir zamanlar o şehrin büyük meydanları, geniş caddeleri olan güzel bir şehir olduğunu şimdi ise baştanbaşa yerle bir olduğunu söyler ve anasını hayal edip birkaç kez ah çeker. Onun belki yana yana can verdiğini, belki son nefesinde onu andığını, kalbinin deniz gibi dalgalandığını, yardımına kimsenin koşmadığını, sadece kalbinde Allah ile sırdaş olduğunu söyler.

 
Nə qəder gözəldi bir vaxt bu şəhər,
Böyük meydançalar, geniş küçələr
İndi baştan – başa xarabazardır,
Hər addım başında min uçuq vardır.
Ah ana, ah ana, zavallı ana!..
Bəlkə can vermisən sən yana-yana.
Bəlkə son nəfəsdə məni andıqca,
Qəlbin umman kimi dalğalandıqca,
Kimsə çatmamışdır harayına, ah!..
Sənə sırdaş olmuş qəlbində Allah. (Vurğun, 1987: 3/305)
 

Vurgun, eserde düşüncelerini, gönül sözlerini, kendisinin filozof vasfını temsil eden Filozof Şahbaz’a söyletir. Bilgi ve erdem yönünden yetkinlik, olgunluk, kusursuzluk, en yüksek değer anlamını taşıyan “kemal” kavramını, insanlık için olmazsa olmaz değer gören şair, Filozof Şahbaz’a sordurur:

 
Nə deyir, nə deyir ağlın qüdrəti?
Qalib gələcəkmi cahanda kamal?
Sən ey mənaların saf ülviyyəti!
Nədir düşüncəmi yaxan bu sual?
Qalib gələcəkmi cahanda kamal?
 
 
Toplar təyyarələr gəlmiş baş-başa,
Al qana qərq olmuş bütün kainat.
Bu ki həqiqətdir… deyil tamaşa
Bəlkə də məhv olur müqəddəs həyat?
Atını dördnala sürdükçe zaval,
Qalib gələcəkmi cahanda kamal? (Vurğun, 1987: 3/231)
 

Filozof Şahbaz, yaralanıp esir düşer. Alman generaller, dönmelerini, saflarını değiştirmelerini, kendileriyle işbirliği yapmalarını ister. Filozof Şahbaz, düşünmek için zaman ister. Onları oyalamak düşüncesindedir.

 
Albərt
De, ölüm şirindir… yoxsa yaşamaq?
 
 
Şahbaz
Mənim qibləgahım həyatdır, ancaq.
 
 
Albərt
İkisindən biri… dönsəniz, əgər,
Həyat olacaktır sizə müyəssər.
Lakin əvvəlkini desəniz yalnız,
Əmrimlə odlara yanacaqsınız.
…
Albərt
Neçin susursunuz, şirindir həyat?
 
 
Şahbaz
Çox şirin olsa da, əsirəm… heyhat!
 
 
Albərt
Artıq cəvab verin, filozof Şahbaz!
 
 
Şahbaz
Cənab danışıram… dayanın bir az.
 
 
Albərt
Ha… ha… kim ilə?
 
 
Şahbaz
Öz vicdanımla…
Günəşli, gündüzlü asimanımla. (Vurğun, 1987: 3/285 vd.)
 

“Altıncı Şekil”de savaşın şiddetli zamanında elli Azerbaycan askeri Almanlara esir düşmüştür. Bodrum katta iki odalı bir yerde tutulmaktalar. Esirler arasında Filozof Şahbaz ve hemşire Dildar da bulunmaktadır. Günlerdir aç, susuz bırakılıp işkence yapılmıştır. Ölümün nefesi enselerindedir.

 
Şahbaz
Ölümden zövq alan bir almanlardır.
 
 
Dildar,
Doğrudan, nə üçün belədir onlar,
Nə üçün qatildir, söylə almanlar?
 
 
Şahbaz
Qədim tarxi var bu pis adətin,
Onlar aşiqidir hər fəlakətin.
…
Ədalət, insanlıq, şərəf və namus,
Bir sözlə söyləsək, insana məxsus
Bu sifətlər ilə yaranır həyat,
Alman qəlbindəsə bu yoxdur, heyhat!
…
Dildar
(Şahbaza yaxınlaşaraq)
 
 
Şahbaz, bir çarəmiz qalmadı daha.
 
 
Səs
Dözək… hələ dözək… mədəd Allah!⁴⁸
 
 
Gənəral Hans gəlir
 
 
Yaxşı, vicdanınız nə dedi size?
Yoxsa pərdə tutdu gözlərinizə?
 
 
Şahbaz
Artıq mən hazıram!
…
Əmr edin!
 
 
Hans
Nə əmr? Artıq sirdaşıq.
 
 
Şahbaz
Nə vaxtdan cəllada biz də yoldaşıq?
Əmr edin, daxmaya qoy od vursunlar.
…
Hans
Bəs bunlar, bunlara cəvabdehsiniz?
Şahbaz
Özlerinden sorun.
Yaxşı… deyin siz!
 
 
Səslər
 
 
– Biz də!
– Biz də!
– Yandırın bizi!…
– Satmarıq, satmarıq şərəfimizi.
…
Şahbaz
Bilin ki, doktordur bu dilbər mələk,
Sizdə insan qanı varsa da bir az,
Bunu yandırmayın.
 
 
Dilbər
Aman yox Şahbaz!..
Namusu ləkəli yaşamaram mən.
Halal süd əmmişəm ana döşündən,
Qoy cəhənnəm olsun!..
…
Hans
(bayırdan)
Ha… ha… ha… Yaşamaq! Artıq odlanın,
Artıq külə dönüb odun tək yanın!
 

(Vurğun, 1987: 3/286-296)

* * *

Vurgun bir makalesinde İslam dininin istismar edildiğinden, bazı dinî mihraklar tarafından halkın menfaatinin aksine kullanıldığından yakınır: