Kitabı oku: «Tanımadığımız məşhurlar», sayfa 2

EDQAR ALLAN PO

dünya ədəbyyatına dəyərli əsərlər verən, uşaq yaşında bir qadınla evlənən və on il üzərində işlədiyi əsərdən 10 dollar qazanan adam

Edqar Allan Po şeirləri və hekayələri ilə şöhrət qazanan, fövqəladə yüksək qabıliyyətləri sayəsində məşhurlaşan bir yazıçıdır. Amerikan ədəbiyyatında əzab çəkən bir divə bənzəyir. Qumar və içki alüdəçiliyinə görə Virciniya universitetindən qovulmuşdur. Yoldaşları məktəbə gedərkən o, şeir yazmaqla vaxtını keçirdiyinə və heç bir qaydaya tabe olmadığına görə, Vest Point hərbi akademiyasını tərk etməyə məcbur odu.

Uşaqlıq illərində valideynlərini itirdi və varlı bir tütün tacirinin yanında böyüdü. Onun məsuliyyətsiz hərəkətlərindən bezən tacir bir gün onu döydükdən sonra yanından qovdu. Edqara o dərəcə qəzəblənmişdi ki, dünyasını dəyişərkən ona heç bir dollar da vəsiyyət etmədi.

Xalası qızlarından Virciniya Klem ilə evlənməsi ədəbiyyat tarixinin ən gözəl hekayələrindən biridir. Evləndiyi zaman cibində 5 qəpiyi yoxdu, həyatı boyunca da pulu olmamış və pul yığmağı da öyrənə bilməmişdi. İçki düşkünü idi, içməyə bir şey tapmadığı zaman təmiz spirt içərdi. Buna görə bacısı ilə arası dəydi. Onu bu vəziyyətdə görənlər ruhi xəstə olduğunu düşünürdülər.

Evləndikləri zaman Edqar 26, xanımı isə 13 yaşında idi. Bunu görən bəziləri bu evliliyin xoşbəxtlik gətirməyəcəyini və yaxında boşanacaqlarını söyləyirdilər. Amma belə olmadı, bərabər çox romantik həyat sürdülər. Uşaq yaşlarında olan xanımını Po, sitayiş edərcəsinə, dəlicəsinə sevdi və bu sevgidən aldığı güclə ingilis ədəbiyyatının ən gözəl incilərini yaratdı.

Edqar Allan Ponun yazdığı şeirlər, qələmə aldığı hekayələr dünya ədəbiyyatının ən dəyərli əsərləri sırasında olmaqla bərabər, ingilis ədəbiyyatının ən dəyərli xəzinələridir. Amma sağlığında qiymətini ala bilməmiş, hətta bəzi əsərlərini cörək pulu əldə etmək üçün satmışdır.

“Canavarlar” əsəri üzərində tam 10 il işləmişdir. Hər parçasını bir neçə dəfə cırıb atmış və yenidən yazmış, yazdıqlarını bir-bir yenidən gözdən keçirmişdir. 10 il üzərində işlədiyi bu əsəri axırda sadəcə 10 dollara sata bilmişdir. Yəni ki, işlədiyi hər ilə 1 dollar qazanmışdır.

Halbuki son zamanlarda hərraca çıxarılan bir neçə səhifəlik əlyazması on min dollar qiymətə satılmışdır. Həqiqət həmişə belə olmuşdur. Yaşayarkən aclıq və səfalət içində sürünən dahilərin öldükdən sonra qiymətləri bilinir, qalın cildli əsərlərini qəpik-quruşa əldə etməyə çalışanlar, onlar öldükdən sonra bir-iki səhifəlik əlyazmasına on minlərlə dollar ödəməyə hazırdırlar.

Po və Virciniyanın yaşadıqları ev, Nyu-York şəhərinin “Grand Concourse” tərəflərindədir. Yüz il əvvəl, Po sağ olduğu zamanlar bu evin kiçik bir viranə daxmadan fərqi yox idi. İndi göydələnlər məskəni olan bu yerlərdə o zamanlar çəmənliklər və alma bağları var idi. Baharın gəlişi ilə cənub küləyi əsməyə başladığı zaman ətraf yasəmən və gilas çiçəklərinin qoxusu ilə dolurdu, hər tərəfdə bal arılarının vızıltısı eşidilirdi. Gözəl və insanı xəyallar aləminə aparan cənnət kimi bir məkandı.

Po, bu ev üçün aylıq üç dollar kirayə haqqı ödəyirdi. Çox vaxt heç bunu da ödəyə bilmirdi. Daha doğrusu, kirayə haqqını vermədən qalırdı. Yetəri qədər qidalana bilmədiyi üçün xanımı xəstələnmişdi, amma ərzaq almağa pulları yox idi. Günlərlə qidalanmadan, ac qalırdılar. Bağçalarında qazayağı cücərdiyi zaman onu toplayaraq bişirir və doyunca yeyirdilər.

Po və xanımının acından ölməyə məhkum olduqlarını görən qonşuları onlara zənbillərlə yemək gətirdilər. Yazıqlarımı gəldi? Bəli… Po gözəl nəğmə oxumağı, xanımı isə onu sevməyi yaxşı bacarırdı – buna görə də kasıb olsalar da, xoşbəxt idilər.

Virciniya bu evdə əbədiyyətə qovuşdu. Aylarla saman dolu bir döşəkdə yatması və bədənini isidəcək bir paltarının olmaması ölümünə səbəb olmuşdu. Çox soyuq havalarda anası əllərini, Po isə ayaqlarını ovaraq isitməyə çalışırdılar. Po, Vest Pointda geyindiyi əsgər şineli ilə onun titrəyən vücudunu örtür, pişiklərini ayaq barmaqlarının üstünə yatıraraq və durmadan sığallayaraq isitməyə çalışırdı.

Xanımı dünyasını dəyişdiyi zaman Ponun cibində dəfn mərasimi üçün yetəcək pulu yoxdu, qonşuların köməyi olmasaydı, cənazə Pottersfilddəki kimsəsizlər qəbristanlığında dəfn ediləcəkdi.

Bir neçə il əvvəl Nyu-York hökuməti bu evi aldı və muzeyə çevirdi. Məncə, bu ev muzeydən daha mistik bir yerdir, qəmli xatirələrlə doludur, muzeyi ziyarət edənlər oradan ağır təəssüratlarla ayrılırlar.

Virciniya yanvar ayında dünyasını dəyişdi, aylar keçdi, bahar gəldi, gecələri ay alma agaclarının arxasından çıxaraq açıq səmaya yüksəldi. Po yaşadığı evin bağçasında oturaraq həsrətini çəkdiyi Virciniyanı xatırlayaraq xəyallara dalırdı və beləcə bu günə qədər heç kimsənin yaza bilmədiyi qədər gözəl sevgi şeirləri yazmağa başladı.

KLEOPATRA

dünyanın iki böyük liderinin ürəyini fəth edərək, gözəlliyi ilə taxta çıxaraq iqtidar sahibi olan qadın

İnsanları coşdura bilən, qanlarını qaynadan bu qadın Misir fironu və ilahəsi – Nil sahillərinin cazibədarı Kleopatradır.

10 əsr əvvəl yaşamağına baxmayaraq, şöhrəti keçən illər ərzində hələ də parıldamaqda, ətrafına işıq saçmaqdadır. İntihar etdiyi zaman 39 yaşında idi. Qısa sürən təlatümlü həyatında, dünyanın ən güclü iki liderinin sevgisini qazanmış və onları öz məqsədləri uçün istifadə edə bilmişdi. Bu iki liderdən biri Mark Antoni, digəri isə Yuli Sezardır. Romalılar Sezara olan sevgi və hörmətlərindən təqvimlərindəki yay aylarından birini onun şərəfinə “İyul” adlandırmışdılar.

O zamanlarda insanlara məlum olan torpaqların hamısını işğal etmiş bir sərkərdə olan Sezar Kleopatraya təslim olmuşdur. Kleopatranın bu qələbəsi antik tarixin ən dramatik hadisələrindən biridir.

İsa peyğəmbərin anadan olmasından 48 il əvvəl, Sezar İsgəndəriyyəyə ayaq basdığı gün Kleopatra çox çətin vəziyyətdə idi. Taxtını itirmiş, pulu tükənmiş və kəlləsini itirmək təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qalmışdı. Kleopatra qardaşına ərə getmişdi, sonradan araları pozulmuş, bir-birlərinə müharibə elan etmişdilər. Müharibəni uduzan Kleopatra Misirdən qaçmağa məcbur olmuşdu.

Sezar ona geri qayıtmasını və yanına gəlməsini əmr etdi. Necə qayıda bilərdi? Bu onun ölüm fərmanı olmazdımı? İsgəndəriyyə qardaşının casuslarıyla dolu idi, ələ keçərsə öldürüləcəyini bilirdi. Qaranlıq bir gecədə, kiçik balıqçı qayığı ilə sahilə yan aldı. Xidmətçisi onu xalçaya bükərək saraya apardı və Sezarın qarşısında xalçanı açdı.

Xalçanın içindən çıxan Kleopatra qəhqəhələr atmağa və otaqda rəqs etməyə başladı. Çaşıb qalan Sezar özünü itirmişdi. Onun nəfis, ilana bənzər vücuduna, ağılı başdan çıxaran gözəlliyinə heyran olmuşdu.

Qadın gözəlliyini qiymətləndirə bilməsi ilə öyünən Sezar, Venera nəslindən olduğunu iddia edən sevgi ilahəsinin insanın nəfəsini kəsən gözəlliyi qarşısında olduğunu başa düşmüşdü.

O vaxtlar Sezarın 45 yaşı vardı. Saçları tökülməyə başlamışdı. Kleopatra isə 31 yaşın verdiyi bütün gözəlliyə və cazibəyə sahib idi. Sezar ona baxarkən, yüksələn su ilə yuxarı qaldırılan bir gəmi kimi, sevgi və ehtirasın köpüklü təpələrinə yüksəldiyini hiss etdi. Kleopatra şiddətli ehtirası və qıvraq zəkası sayəsində Sezarı təsiri altına aldı, hər istədiyini əldə etməyə başladı.

Qardaşı bu qadınımı öldürmək istəyirdi? Məşhur Sezar ona yaxşı bir cavab vermək qərarına gəldi. Roma legionlarını başına toplayaraq Misir ordusunun üstünə getdi, düşməni darmadağın etdi, qaçmağa çalışan qardaşı Nil çayına düşdü və boğularaq öldü.

O dəqiqədən etibarən Kleopatra Misir kraliçası oldu və fironların ölkəsinə hökm etməyə başladı.

Aylar keçdi və Kleopatra Sezardan uşaq dünyaya gətirdi. Bu uşaq Sezarın tək oğlu idi. Sezar Romada evli olduğu üçün Kleopatra ilə evlənməyi mümkün deyildi. Dedi-qodunun qarşısını almaq və oğlunu Sezarın varisi olaraq elan edə bilmək üçün Kleopatra çox maraqlı bir hiyləyə əl atdı. Misir rahiblərini çağıraraq Sezarın bəşər övladı olmadığını elan etmələrini tələb etdi. O, insan deyildi, ilah idi, Günəş ilahı olan Ammonun özüydü. Misir taxtına vəliəhd verə bilmək üçün yer üzünə enmiş, Sezarın şəklini almış və Kleopatra vasitəsi ilə taxta vəliəhd bəxş etmişdi.

Müasir dünyada gülməli görünən bu nağıla o zamanki Misir əhalisinin hamısı inandı.

Qısa bir zaman sonra Sezar öldürüldü. Başı sərxoşluqdan ayılmayan, canını borcdan qurtara bilməyən Mark Antoni, Misirdəki Roma ordularının başına keçdi. Zəfər şərabından sərxoş olan Mark, ordusunu birbaşa Misirə gətirdi. Yağma, talan, soyğun və dəbdəbəli həyatla vaxtını keçirməyə, eyş-işrətli həyat sürməyə başladı.

Misir o zamanlar şərqin ən varlı ölkəsi idi. Sərxoş olmadığı bir gün, dostları Antoniyə “İsgəndəriyyəyə gedək. Kleopatranın boynunu vurdur. Sərvətini talan edək, malı ilə qarnımızı doyuraq” dedilər.

Kleopatra qorxudan titrəyirdi. Antoninin qarşısını necə ala bilərdi? Donanması və qılınclamı? Bunu bacarmayacaqdı. Özünü ona aşiq kimi göstərərək sığallamaqlamı? Bəlkə də bunu bacarardı. Plan hazırladı. İllüziya ustası olan bu dahi qadın, qırmızı yelkənli, qızılla bəzədilmiş bir gəmi ilə Antonini qarşılamağa çıxdı. “Min bir gecə” nağıllarındakı kimi, dəbdəbəli və ehtişamlı bir qarşılama mərasimi hazırladı. Sevgi ilahəsi kimi geyindirilmiş oğlan uşaqları onun ətrafında dəvəquşu tükündən hazırlanmış yelpiklərlə onu yelləyir, səhra musiqisinin canlı ritminə ayaq uyduran ipək geyimli qızlar təhrikedici rəqslər edirlər. Buxurdanlarda yanan otların dumanı, duyğulara can verərək ətrafa yayılır və bu ehtişamın ortasında Kleopatra, sevgi ilahəsi kimi ipək yatağa uzanaraq sirli gözəlliyi və inkar edilməsi mümkün olmayan xarizmasıyla Veneranı xatırladırdı.

Mark Antoninin yerində siz olsaydınız nə edərdiniz? Mark Antoni romantizmin tələsinə düşmüşdü, yataq xəstəsi olsa idı belə, Kleopatranın cazibəsinə qapılmamağı mümkün deyildi. Heç müqavimət də göstərmədi.

Antoni qaba və ədəbsiz bir əsgərdi, vəhşi təbiətli qadınlar və onlardan betər olan əsgərlərlə ziyafətlər təşkil edərdilər. Bu əyləncələr hətta Romanın siyasətçilərini də özündən cıxarırdı. İndi isə kübar bir ailədən gələn, incəlik və mədəniyyətdən anlayan, gözəl şeir söyləyən bir qadın bu mədəniyyətsiz adamın məşuqəsi olacaqdı. Beləcə bu sərsəm həyatına, indiyə qədər xəbəri belə olmadığı gözəllik və ucalıq ilahəsinin qarışması, ona dərin bir eşq gətirməsi Antonini tamamən dəyişdirmişdi. Yüzillər sonra belə hörmətlə yad etdiyimiz sadiq və kübar bir adam olmasına şərait yaratmışdı.

Kleopatra qarşı cinsi idarə etməyi yaxşı bacarırdı. Hərəkətlərinə etiraz etmədi. İstəklərini yerinə gətirdi. Onunla üz-üzə oturaraq üzük oyunu oynadı, onunla birlikdə ova çıxdı, balıq tutdu. Hətta kölə qiyafətinə girərək onunla birlikdə gecələr şəhərin küçələrində gəzdi, sadə insanların altından kətillərini çəkərək ağlasığmaz əyləncələrlə kefini yerinə gətirməyə çalışdı. Bir dəfə balıq ovuna cıxmışdılar. Antoni o gün balıq tuta bilmədiyi üçün kefi pozulmuşdu. Kleopatra öz adamlarından birinə suya dalmağı və gizlicə Antoninin qarmağına balıq taxmağı buyurdu. Beləcə könlünü aldı.

Kleopatra Markın qarın düşkünü olduğunu coxdan anlamışdı. Mətbəxdə gecə-gündüz aşpazlar hazır şəkildə gözləyirdilər, yeməklərin günün istənilən saatında hazır olması tapşırılmışdı. Antoni nə vaxt istəsə, ziyafət süfrəsi əmrinə hazır idi.

Antoni ona o qədər bağlandı ki, dəlilik etməkdən belə çəkinmədi. Finikiyanın bütün sahillərini ona bağışladı. Sonra İerixon əyalətini, Kipri və Krit adalarını da ona peşkəş etdi. Bir müddət sonra isə Roma imperiyasının Asiyada sahib olduğu bütün ölkələrin idarəsini Kleopatraya verdi.

Vəziyyətdən Romanın xəbər tutduğu zaman hamı nifrətlə ayağa qalxdı. Yüzlərcə Roma əsgərinin qanı bahasına alınan bu torpaqlar, Misirli bir məşuqəyə fəda edilə bilərdimi? Bunun qarşısını ancaq bir yolla almaq olardı. Müharibə! Kleopatranın ölümü üçün artıq düyməyə basılmışdı. Əlindəki bütün kartları oynamışdı, növbə rəqibdə idi. Roma möhtəşəm gücü ilə Antoni və Kleopatranın donanmasını dağıtdı, ordularını əzdi.

Artıq sonlarının gəldiyini başa düşmüşdülər. Ələ keçərsə, boynu vurulacağını bilən Antoni özü özünü xəncərlə öldürdü. Həyatda olduğu kimi, can verərkən də Kleopatranı qucaqlayaraq və onun adını söyləyərək bu dünyadan köçdü.

Kleopatra heç vaxt əsir olmayacağına, zəncirlənərək Roma küçələrində gəzdirilməyəcəyinə və xalqın onu təhqir etməsinə imkan verməyəcəyinə söz vermişdi. Özünü zəhərləyərək əsir olmaqdan canını qurtardı. Amma hələ də nədən zəhərləndiyi dəqiq bilinmir. Zəhərləndikdən 20 dəqiqə sonra cəsədini görənlər bu sirrin üstünü aça bilmədilər. Bəziləri özünü dişləyərək yaraya ilan zəhəri sürtdüyünü deyirlər. Bəziləri isə çiçək səbəti içində gətirilən kobraya döşlərini dişlətdiyini ehtimal edirlər.

Məzarının Misirdə, Mark Antoninin məzarının yanında olduğu tarixi qaynaqlardan məlum olsa da, dəqiq yeri hələ də bilinmir. İsgəndəriyyə yaxınlarında olan bu məzarı tapa bilsəniz, böyük sərvət sahibi olmaqdan əlavə, bütün dünya qəzetlərinin baş səhifəsində olacaqsınız.