Kitabı oku: «Үйэ кирбиитигэр», sayfa 2
Түүрдэр Иккис каганаттара эстибитин кэннэ, 965 сыллаахха, Киев кинээһэ Святослав хазардар сэриилэрин урусхаллаабыта. Ол кэннэ уһун сукка оҕустаран, итэҕэлтэн сылтаан иирсэн, хайдыһан, хазардар мөлтөөбүттэр.
Онтон нуучча государствотыгар холбоһон, христианскай итэҕэли ылыммыттара. Хас да үйэ устатыгар төрүт тылларын умнан, олоччу нуучча тылыгар көспүттэрэ. Эр-ойох ылсан, тас дьүһүннэрэ эмиэ уларыйбыта. Былыргыта Азия омуктара буолалларын төрүт да умнубуттара. Бэйэлэрин хаһаактарбыт диэн ааттанар буолбуттара. Түҥ былыргы өбүгэлэрин хааннара тардан, акка олус сыстаҕастар. Сэрииһиттэр. Бэрээдэги соччо билиммэт дьон. «Мы – вольные казаки» диэн тыллаахтар. Былыргы өбүгэлэрин абыычайдарын тутуһан, атамааны таллахтарына, кымньыынан таһыйбыта буолаллар.
Төһө да нуучча тылыгар көспүттэрин иһин, былыргы өбүгэлэрин тыллара, хайдах биир эмэ хаалбат буолуой. Казак, атамаан, аманаат, ясыр, ямщик, караул, кандалы, балаган, башмак, балык, камыш, туман, барыш, орда, улус эҥин диэн былыргы өбүгэлэрин тыллара билигин даҕаны кэпсэтэр тылларыгар баар. Кинилэри үтүктэн нууччалар эмиэ оннук саҥараллар. Былыр-былыргыттан омуктар бииргэ алтыһан олорон, эргинсэн эҥин, тылларын байытыһаллар, уларыталлар даҕаны. Былыргы түүрдэр аҕаны ата диэн ааттыыллара. Хаһаактар атамаан диэн тыллара ити тылтан тахсар.
* * *
Арҕааттан икки аттаах киһи аргыый хаамтаран кэлэн, үөһэ кытылга тохтоото. Эдэрэ атыттан чэпчэкитик сулбу ыстанан, кырдьаҕаһын өйөөн түһэрэр. Кэтит түөстээх маҥан ат, дьигиһийэн ылаат, күкээрбит намчы окко төҥкөйөн, сымнаҕас уоһун ибирдэтэн, кэбийэн барар.
– Нохоо, аттары баайыма. Мин өр буолуом суоҕа, – Дыгын аҕа баһылык икки илиитинэн баттыалаан, көһүйбүт сиһин көннөрөр.
Кырдьаҕас киһи бытааннык хааман баадаҥнаан, кытыл хааһыгар кэлэн, сиргэ тайанан, аргыый түөһүллэн олордо. Икки илиитин тобугар ууран, киэҥ эрилкэй хараҕынан өрүһү одуулаата.
Улуу Эбэ үллэр үөһүгэр сыҥаһа долгуннар уһуу сырдаабыт күрүлгэннэрин кэккэлэрэ сырсаллар. Аллара кытыыга үллэ-үллэ тимиҥниир долгун хараарбыт кумаҕы өрө сүүрэн, үрүҥ күүгэннэри кытыыга сыҕайан таһаараат, төттөрү эҕириллэн эрдэҕинэ, иккис долгун саба халыйар. Силлиэҕэ долгуйбут улуу Эбэ кытылга хаайтарбыт абатыгар аймаһыйа быыппастан кытылы охсуолаан ньиллиргэтэр буоллаҕа. Тыал намыраатаҕына даҕаны, модун бэйэлээх таһаата түргэнник уоскуйуо баара дуо.
Дыгын кырдьаҕас манна кэлэн, Эбэ киэҥ киэлитин анааран, ыйыллыбыт санаата өһүллэн, кыараабыт көхсө кэҥээн, арыый уоскуйбут курдук буолла. Тыал эмиэ намыраан, тохтуох курдук гынна. Аргыс киһи икки аты тэһииниттэн тутан туран, кырдьаҕаһа ыҥырарын кэтэһэр. Кини тойонун арыаллаабыта уонча сыл буолла. Аҕа баһылык өрүс кытылын хааһыгар олорон, тоҥхоҥнуу-тоҥхоҥнуу ботугуруур быһыылаах – уоһа хамсыыр. Аҕа баһылык кырдьыбыт, баттаҕа муус маҥан. Буолумуна, быйыл сэттэ уон бэһис хаара.
Аттар тыбыыра-тыбыыра мэччийэллэр. Өр буолбата, сотору оҕонньор ыҥырар саҥата иһилиннэ. Дыгын аты миинэригэр үтэри сөбүлээччитэ суох. Кэм да сэниэ баар диэбиттии, ыҥыыр хоҥсуоччутуттан тардыһан, ыараханнык да буоллар, мииннэ. Бастаата. Өрүс кытылын хадьы соҕус кытыынан бардылар. Аргыс киһи өтө сэрэйдэ – ичээн оҕонньорго барар буоллахтара. Сөргүллэ уола Нойохо сайылыга өрүстэн ырааҕа суох. Уонча сыллааҕыта дьиэтин сааскы халаан уута ылбыта да, атын сиргэ көһөрбөт. Өрүскэ балыктыырын сөбүлүүр киһи. «Сир түннүгэ» диэн аатырбыт ичээн кырдьаҕаһы Дыгынтан уон биэс сылынан аҕа дииллэр. Ол аата 90-на буоллаҕа. Истэр тухары кини курдук сааһырбыт киһи чугас эргин суох. Аҕа баһылыгы эрэ билинэр, ытыктыыр, тылын ылынар дииллэр.
Сотору кыра хоспохтоох, балык хатарар аргы мастаах туруорбах балаҕан таһыгар кэлэн тохтоон, аттарыттан түстүлэр. Дьиэҕэ киирбиттэрэ, маҥхайбыт суптугур бытыктаах аарыма кырдьаҕас киһи нүксүччү туттан, тайахха тирэнэн олорор эбит.
– Нөрүөн нөргүй, ытык кырдьаҕас! – Дыгын Тойон ааҥҥа туран сүгүрүйдэ.
– Нөрүөн нөргүй! Хайа бу эн, аҕа баһылык, бэйэҕинэн кэллиҥ дуу? Кэпсиэ, – оҕонньор билигин даҕаны хараҕа сытыы эбит. Биллэ.
– Улахан сонун суох. Хайа, хайдаххыный? – Баһылык уҥа ороҥҥо кэллэ. Аргыһа аан ороҥҥо олордо.
– Оттон тыыннаахпын. Эһиги хайдах олордугут?
Ытык кырдьаҕас сэргэхсийбит курдук буолан, ыалдьытын кытта кэпсэтэр. Тоҕус уоннаах оҕонньор диэтэххэ, сирэйэ-хараҕа сэргэх, өйө-санаата үчүгэй эбит. Дьиэлээх дьахтар оһоххо хардаҕас уурталыыр. Күөскэ уу кутан, сылытан уокка чугаһатар. Таһырдьаттан улахан хатыыһы хайыытыттан тутан намылытан киллэрэн, хаҥас диэки ас астыыр кыра сибиэ2 үрдүгэр уурда.
Аҕа баһылык оҥостон кэлбит сүрүн соругун уталыппакка толорордуу оҥоһунна. Оҕонньорго соҕурууттан (арҕааттан) туора омуктар кэлиэхтэриттэн ыла нус-хас олохторо огдолуйбутун, дьон айманарын туһунан кэпсиир. Оҕонньор буоллаҕына, онно оччо ымыттыбат киһи курдук, саҥата суох истэр.
– Арахсыбат абааһылар буулаатылар. Биһиги сирбитигэр-уоппутугар дьиэ-уот туттан, олох олохсуйардыы санаммыттар үһү, – оҕонньор дьэ саҥа таһаарда.
– Маҥнай улахан муруннаах омуктар кэлэннэр киис тириитин хомуйан барбыттара сэттэ дуу, аҕыс дуу сыл буолла.
– Ол үчүгэй дьон этилэр буолбат дуо?
– Сымнаҕастар этэ. Биһи да сонурҕаан үчүгэйдик көрсүбүппүт. Оттон бу кэлин кэлбиттэр адьас атар абааһы дьон. Аҕа уустарын кэрийэн, ыал аайы киирэн, киис тириитин көрдөөн дибдийэллэр. Утарыласпыт киһини кымньыынан таһыйаллар, тыыннарын да быһыах курдуктар. Киис тириитин сыл аайы биэриэхтээх үһүбүт.
– Эһигиттэн төһө кииһи хомуйдулар?
– Биһи аймахтан Уйбаан нуучча сүүсчэкэ киис тириитин ылбыта. Онно сөп буолбакка, дьахтар сабыс-саҥа киис саҕынньаҕын эмиэ былдьаан бардылар. Сүрдээх адьырҕа дьон. Онон эйиэхэ сүбэлэтээри кэллим. Хайдах буолабыт?
Оҕонньор саҥарбат, тугу эрэ эргитэ саныыр быһыылаах. Дьахтар уокка уурбут күөһэ оргуйаары үллүбүтүн кытыыга тардар.
– Дьон айманар. Сир-сир, уус-уус аайыттан баатырдары мунньан, үүртэлээн кэбистэххэ хайдах буолуой? Сүбэлээ.
– Кыайыаххыт дуо? Сураҕа, үрэр тимир сааларыттан баатырдар олус дьулайаллар үһү.
– Бары саба түстэхпитинэ, кыайыа этибит. Кырдьык, үрэр тимир сааларыттан дьон куттанар. Ол эрээри тимир саалара үчүгэй куйаҕы хоппот үһү. Оннук кэпсииллэр билбит дьон. Уонна тимир саалара аҕыйах быһыылаах дииллэр. Сорох сиргэ утарылаһан ытыаласпыттар үһү.
– Биирдэ нууччалар өрүһүнэн устан ааһан иһэн, биһиэхэ тахсан аһаан ааспыттара. Онно көрдөххө, көмүскэлэрэ дириҥэ бэрт, бука, өһүөн санаалаах дьон быһыылаах. Билигин үүрдэххитинэ даҕаны, кэлин элбэх буолан кэлэн имири эһиэхтэрэ. Быстах кыайыы кэлин улахан алдьархайга тиэрдиэҕэ.
– Оччоҕо хайыыбыт? Олорон биэрэбит дуо? Киис эрэ хомуйбаттар, аппытын ылаллар, сүөһүбүтүн үүрэн илдьэллэр.
– Бары саба түстэхпитинэ диэхтиигит. Урааҥхай саха үрэх бастарынан, кыйаар сирдэринэн, хоту таас дьааҥы нөҥүө тиийэ ыһыллан-тарҕанан хаалла. Өһү-сааһы тутааччы, хоргуппут-хомойбут да элбэх. Билигин кэлэн хос түмэр, сомоҕолуур бука кыаллыбата буолуо. Бар дьоҥҥун эрдэ түмпүтүҥ, сомоҕолообутуҥ буоллар ньии?!
– Сыыспыппын, кырдьаҕаас, буруйдаахпын. Эдэр сааска киһи эрэ хаҥыл, дохсун буолар… – Дыгын ситэ эппэккэ баһын санньытар. Кини кырдьыгын этитэн ытык кырдьаҕаска сүрүн баттатта.
– Эдэр эмньик сааскар мин эрэ бэрпин диэн атыыр оҕус буолан аҥаардастыы айаатаабытыҥ. Ол өһүөнүн, абатын атын баттаммыт уустар умнубуттара буолуо дии саныыгын дуо?
– Суох-суох, умнубаттар…
– Хата, Куллатыга хам бааччы олор. Кырдьан бараҥҥын кыаҕыҥ таһынан сорукка ылсыма, кыргыһы таһаарыма. Ыччатыҥ инники кэскилин санаа. Мин сүбэм оннук…
* * *
Улуу Туймаада килбэйэр киинигэр киэҥ Күөрээйигэ олорор Өйүк баай дьиэтэ ыраахтан көстөр. Сир тааһа3 түннүктээх, ортотугар тулааһын баҕаналаах улахан балаҕан, икки курдуулаах туос далла ураһа, хоспох, алта муннуктаах, ортотугар холумтаннаах мас ураһа, сарай, хамначчыттар дьиэлэрэ, күрүө-хаһаа баар.
Дьиэлээх тойон балаҕанын иһигэр кэтэҕэриин ороҥҥо чөмөхтүү хомуллубут утуйар таҥаһыгар өйөнөрдүү сытар. Оһоххо уоту быһымаары ууруллубут икки хардаҕас сэниэтэ суох умайар. Саҥа-иҥэ суох. Арай хаппахчы иһигэр кыргыттар күлсэр саҥалара иһиллэр.
Өйүк – сылгынан байбыт киһи. Уон атыыр үөрдээх. Ынах сүөһүнү элбэҕи туппат. Бу чугас эргиннээҕи ыаллар бары кини үлэһиттэрэ. Үлэлииллэрин иһин аһынан-таҥаһынан хааччыйар. Саас быстарыыга салгыыр. Сааһынан кырдьаҕаһа суох, түөрт уон аҕыһа. Икки ойохтоох. Иккис одьулуун ойоҕо сүөһүтүн көрөн туһунан олорор. Маҥнайгы ойоҕо Мылаҥныыр хотун киниттэн икки сылынан аҕа. Аҕата Ньыкка Өйүк уон алталааҕар уон аҕыстаах кыыһы кытта холбообута. Үөрэнэн хаалбычча, маҥнайгы ойоҕун кытта олорор. Иккис ойоҕор ыйга биирдэ баран, хас да хонон кэлээччи. Уонна манна уон сэттэ саастаах таптыыр мааны кыыһа Сэгэттэй олорор. Иккис ойоҕо эмиэ сааһырда. Түөрт уончалаах дьахтар. Киниттэн икки оҕолоох. Дьахтар түөрт уонуттан таҕыста да кэхтэн барар, онон үһүс эдэр ойохтонуон баҕарар. Киһи сааһырдаҕына, эдэргэ ордук тардыһар буолар эбит.
Хаҥалас үтүөлэрэ бары кини үйэ-хайа аймахтара. Эһэтэ Мунньан Дархан эмиэ хаҥаластары баһылаабыт ытык киһи этэ. Өйүк бэйэтэ эдэригэр даҕаны күүһүнэн өттөйбөтөҕө, кыргыска кыттыбатаҕа. Аҕатын баайын хаҥатан, билигин үчүгэйдик олорор. Дьон-сэргэ бары түс-бас, холку майгытын, дьаһаллааҕын иһин кинини ытыктыыллар, иннин быһа хаампаттар.
– Тойонуом, өрүс диэкиттэн нууччалар иһэллэр! – дии-дии, таһыттан кулут уол сүүрэн киирдэ.
Өйүк хайдах эрэ дьик гына түстэ:
– Иһэллэр даа?! Хас киһи иһэрий?
– Уончалар.
Өйүк туран хааман хааһалдьыйан тиийэн, хаппахчы аанын өҥөйөр.
– Хотуйдаар, тахсан дьалты буолуҥ! Мин ыҥыырдаах аппын мииниҥ. Нууччалар иһэллэр үһү. Чэ, түргэнник, – диэн, Өйүк кыргыттары тиэтэтэр.
Икки кыыс хаппахчыттан тахсан, таһырдьа куоталлар.
– Бу алдьархайы! – дьиэлээх дьахтар хаҥас ороҥҥо иистэнэ олорон, эмиэ куотуох курдук эрин диэки көрөр.
– Эн ханна да барыма. Тыыппаттар ини, ама хайа үлүгэрий, – Өйүк ыар ыалдьыттарын көрсөөрү тахсар.
Дьиэлээх киһи ыалдьыттары сүгүрүйэн көрсөр. Дьиэҕэ ыҥыран киллэрэр. Нууччалар сааларын-сэптэрин илиилэриттэн араарбакка тута сылдьаллар. Саха майгытын быһыытынан, ыраахтан кэлбит ыалдьыт, эйэ дэмнээх буоллаҕына, саатын-саадаҕын дьиэҕэ киллэриэ суохтаах. Сэрии, булт сэбин ыйыырга аналлаах үс көхөлөөх саадах сэргэ ат баайар сэргэттэн тэйиччи турар. Нууччалар, саха майгытын билбэт буоланнар, онно кыһамматтар. Баҕар, сэрэхэчийэллэрэ да буолуо. Өйүк ыалдьыттарын сирэйдэрэ-харахтара сымнаҕаһын көрөн уоскуйа санаата. Тоҕо кэлбиттэрэ буолла? Эйэ дэмнээх буоллаллар үчүгэй этэ. Киһи эрэммэт дьоно.
Петр Бекетов Өйүктэн, Петрушканан тылбаастатан, ханна кимнээх олороллорун, төһө элбэхтэрин, онно хайдах тиийиэххэ сөбүн эҥин ыйыталаһар. Сахалар биэрэстэ диэни билбэттэрин, сири көһүнэн кээмэйдииллэрин билэр.
Хамначчыт уолаттар ыалдьыттарга сиэтээри, эмис тыһаҕаһы өлөрдүлэр. Киэһэ ыалдьыттар далла ураһа иһигэр ыҥырыллан, аһаары сибиэҕэ олордулар. Өйүк ыалдьыттарын буспут эдэр сүөһү этинэн, өрүс бастыҥ балыгынан аһатта. Нууччалар кымыһы, кыыймыт үүтү иһэллэр эбит.
– Ыл, ыйыт эрэ, соҕуруу дойдуларыгар хаһан бараллар үһүнүй, – Өйүк аһыы олорон, маҥнай кэлбит нууччалар киис тириитин хомуйан баран төннүбүттэрин санаан, ыйытар.
– Мы будем жить у вас долго. Здесь земли много, а людей мало, – Бекетов быһаччы хоруйдуур. Ону Петрушка тылбаастыыр.
– Оттуур ходуһа тиийбэт. Кураан буоллаҕына, сүөһүбүт сутуур. Инньэ диэн эт.
– У нас в России если худое лето, скот тоже голодает. Вся якутская земля будет под великою государева руку.
– Туох диирий?
– Саха сирэ бүтүннүүтэ государь илиитигэр киириэ диир, – Петрушка, ыстаабытын ыйыстан баран, тылбаастыыр.
– Туох илиитигэр диэтиҥ?
– Государь диэн. Ол аата ыраах баар улахан тойонноро. Ону государь диэн ааттыыллар.
– Ол төһө ыраах сиргэ баар тойонуй?
– Ыраах да ыраах. Киһи биир сыл айаннаан тиийэр сирэ.
– Оо, кыраман ыраах дойду эбит.
– Скажи ему, Петрушка, пусть он соберет от всех своих родовичей ясак и принесет нам. А ежели не принесет, то мы его заберем в аманаты, – Бекетов сүрүн соругун чиҥэтэн быһа бааччы этэр.
– Тойон этэр: дьоҥҥуттан киис тириитин хомуйаҥҥын илдьэн биэриэҥ үһү. Аҕалбатаххына, эбэтэр киминэн эмэ ыыппатаххына, аманаакка тутуохтара, – Петрушка сахалыы саҥарар.
– Туохха тутуохтара даа?
– Аманаакка. Ол аата эйигин бэйэҕин эбэтэр оҕоҕун тутан илдьэн хаайыыга олордоллор. Хаһан киис тириитин аҕалыаххар диэри ыыппаттар.
– Оо, сор эбит! Ол төһө кииһи биэрэбин?
– Төһөнү кыайаргынан. Төһөнөн элбэҕи биэрэҕин да, соччонон үчүгэй. Эйигиттэн, бука, элбэҕи эрэйэллэрэ буолуо. Элбэх кииһи биэрбит киһиэхэ манньа биэрэллэр.
– Тугу биэрэллэр?
– Оҕуруо уонна алтан иһит биэрээччилэр.
– Киис тириитин эрэ ылаллар дуо?
– Киис эрэ тириитин.
– Еще скажи, Петрушка, если будут непослушны и начнуть побивать казаков и промышленных людей, то мы придем с огненным боем. Убьем и скот ваш угоним. А если привезут ясак, мы встретим их ласкою и приветом, – диэн Бекетов эбэн биэрэр.
Петрушка тойоно эппитин Өйүк өйүгэр түһэр гына быһааран биэрэр. Киһитэ бэркиһээн баһын хамсатар: «Сүрдээх да дьон, сүрдээх да дьон!» – диэмэхтиир.
Нууччалар дьаһааҕы төлүөн сөптөөх аҕа ууһун ыалларын аҕаларын аатын ыйыталаһан суруйдулар. Уон ыҥыырдаах аты босхону эрэ үрдүнэн атыыластылар. Өйүк харыһыйа санаата да хайыай, биэрбэтэҕинэ даҕаны, ылан тэйэр буолуохтаахтар…
Сарсыарда баралларыгар Өйүк дьаһааҕы кыһын түүлээх булда бултаммытын кэннэ ыытыах буолан тылын биэрдэ.
* * *
Бекетов дьоҕус этэрээти тэрийэн, Лена устун хоту ыыппыта. Хоту диэки тоҥустар уонна дулгаан сахалар олорор сурахтарын истибитэ. Барбыт дьон өрүс төрдүн ааһан, хоту төһө кыалларынан ыраах тиийэн билэн-көрөн кэлиэхтээхтэр.
Кыырт уйатын таһыгар баар куһу сойуолаабат. Ол кэриэтэ Иван Галкин чугас олорор саха ыалын кытта үчүгэй сыһыаны олохтообута. Отторун-мастарын тиэйтэрэллэригэр, аттарын көрдөрөргө, ынаҕы ыатарга, тутууга эҥиҥҥэ сахалары үлэлэттэҕинэ табыллар. Онон чугас олорор ыаллартан дьаһаах хомуйбаттар. Дөксө оҕуруо эҥин биэрэн албыннаһа сатыыллар.
Сахалар маһы таҥастаан үлэлииргэ дьоҕурдаах үчүгэй үлэһиттэр эбит. Остуруогу тутарга кинилэри көмөлөһүннэриэхтэрэ. Хайыы үйэ маһын тастаран эрэллэр. Сахалар аты сыарҕаҕа көлүйбэттэр эбит. Оҕустаах сыарҕанан таһаллар.
Нууччалар Өйүк баайга ыалдьыттаабыттарын курдук, чугастааҕы улууска тахсан, үчүгэй сыһыаны көрсүбэтилэр. Мэҥэ баайа Босхоҥ Боруохал баатырдара сулумах ох дьолуотунан сойуолаан көрүстүлэр. Кинилэри куйахтаах стрелецтэр тимир саанан ытыалаан үрүө-тараа ыыттылар.
Петр Бекетов өрүс чугастааҕы арыыларын «биһиги ылабыт» диэн тылбаасчытынан этиттэрэн, саха баайдарыттан көрдөөн ылбыта. Сахалар онно сөбүлэспит курдук буолбуттара. Кинилэр ханна баҕарар оттуохтара. Сирдэрэ киэҥ.
Ол арыыларга промысловиктары оттотоллор. Кинилэр сайынын туос иллэҥнэр. Күһүн онно-манна бултуу тарҕаһыахтара. Нууччалар саха дьонун хомуйан, кэпсэтэн эмиэ оттотоллор.
Хаһаактар ыраах улууска баралларыгар элбэх ат наада. Өссө ынах атыылаһан, ыатан, үүт иһиэхтэрэ. Остуруок таһыгар улахан хотонноох саха балаҕанын, күрүө-хаһаа туттаран, онно ыанар ынаҕы туруорар санаалаахтар. Ол сүөһүнү эмиэ саха дьоно көрүөхтэрэ.
* * *
Петр Бекетов киис тириитэ кэһиилээх саха тойоно кэлбитин истэн, киэргэлгэ кэтэр таҥаһын таҥнан көрсө тахсар. Икки дьабадьытынан намылыйбыт бытыктаах, төрөл саха киһитэ нуучча тойоно тахсыбытын көрөн сүгүрүйэр. Икки өттүгэр турар киис тириитин түрбэтин ураҕас төбөтүгэр хороччу туппут арыалдьыттара эмиэ сүгүрүйэллэр.
Бекетов, утары кэлэн тохтоон, ыйытан, кэпсэтиини саҕалыыр.
– Эн кимҥиний диэн ыйытар, – Петрушка диэн ааттаах тылбаасчыта сахалыы саҥаран, кэпсэтиини салгыы тылбаастыыр.
– Аҕа ууһун баһылыга Лөгөй диэммин, – саха тойоно аатын этэр.
– Откуда приехали? – Бекетов эмиэ ыйытар.
– Бороҕон сириттэн.
– Входи, будешь гостем, – Бекетов дьиэ аанын диэки илиитин садьыс гыннаран ыҥырар.
Бекетов ыалдьыттарын дьиэҕэ киллэрэн, остуолга ас тартаран күндүлүүр-маанылыыр. Петрушка аттыларыгар олорон кэпсэтиилэрин тылбаастаан биэрэр.
Өрдөөҕүтэ Пенда кэлэн ааһарыгар үс саха уолун соҕуруу дойдуга илдьэ барбыта. Ол уолаттар Енисейскэйгэ аҕыйах сыл олорон, нууччалыы иҥнибэккэ кэпсэтэр буолбуттара. Иван Галкиҥҥа Ивашка диэн тылбаасчыт баар. Сүрэхтэнэн, христианскай итэҕэли ылынан, нууччалыы ааттаахтар.
– Ты, Логуй, скажи всем тойонам, кто придет к нам с ясаком, то будет дорогим гостем. А на тех, кто будет побивать наших казаков, мы пойдем войною и будем громить, – Бекетов оҕоҕо өйдөтөр курдук бытааннык саҥарар, сөмүйэтин чочоҥнотор.
– Тойон киис аҕалбыт дьону күндүлүөм-маанылыам диир. Оттон утарылаһар буоллахтарына, сэриилиибин диир. Тойотторго этиэҥ үһү, – диэн Петрушка тылбаастаан биэрэр.
Итинтэн салгыы Бекетов Лөгөйтөн ханна кимнээх олороллорун ыйыталаста. Ыалдьыт этэрин суруксут киһи кумааҕыга суруйар. Ону Лөгөй дьиибэргээн одуулаһар. Петр Бекетов төһө элбэх киһи олорорун, тойонноро төһө баайдааҕын, онно ханан барыахха сөптөөҕүн ыйыталаһар.
Баралларыгар Лөгөйгө алтан хочуолга оҕуруо кутан биэрдилэр. Илиитигэр суулана эриллибит кыра соҕус холуста таҥаһы туттардылар. Лөгөй онно үөрэн, уон ыҥыырдаах аты ыытыах буолла. Онон бэркэ тапсан, үчүгэй сыһыаны олохтоотулар.
* * *
Мымах баай Эҥсиэлиттэн киэҥ Туймаадаҕа киирэн, өр айаннаан, Өйүк баайга ыалдьыттыы кэллэ. Утары тахсан тэһиин тутан, бастыҥ сэргэҕэ түһэрдилэр. Атыттан түһэн, көһүйбүт сиһин көннөрөн тыыллаҥнаата.
Кини кыҥаттарыгар Хаҥаласка сылдьыбатаҕа өр буолла. Эдэригэр Хаҥалас баайын кыыһын сүгүннэрэн илдьибитэ. Онон хаҥаластар күтүөттэрэ. Сааһынан Өйүктэн биэс сылынан балыс.
Дьиэлээхтэр ыалдьыты кытта саха үгэһин быһыытынан хардарыта ыйыталаһан олох-дьаһах, сүөһү-ас, дьон-сэргэ, дьыл эҥин туһунан кэпсэттилэр. Сибиэҕэ ас тардыллан аһаары олордулар.
– Дьэ нууччалар кэлэннэр аҥаардастыы айбардаан эрэллэр дии. Миэхэ тахса сырыттылар. Киис хабалатыгар киирэн, дьоммуттан хомуйан биэриэх буоллум. Хайаан да ылан тэйэр урдустар кэлбиттэр быһыылаах, ылбатахтарына сүгүн олордуохтара суоҕа диэн, биэриэх буолан тылбын биэрдим. Хайыамый. Эн тылгын истээри кэллим, – Мымах санаата аймаммыта биллэр.
– Улахан тойонноро уонча киһилээх миэхэ кэлэн хонон барбыта. Хааннаах хайгыаны4 анньар санаалара суох дьон дии санаабытым. Сураҕа утарыласпат, көрдөөбүттэрин биэрэр дьоҥҥо сымнаҕастар үһү, – Өйүк аргыый саҥарар.
– Мин киис хомуйан баран дойдуларыгар төннүөхтэрэ дии санаабытым. Барыа суохтар. Мин утарыбар, өрүс уҥуор, кыстыыр дьиэлэрин оҥостоллор үһү. Аны өрүс арыыларын ылан оттотоллор. Онон сирбитигэр-дойдубутугар букатын олохсуйаары кэлбиттэр быһыылаах.
– Миигиттэн дьон аатын ыйыталаһан суруйан барбыттара. Эмиэ тугун баҕайыта буолла. Аҕаларын аатын эмиэ ыйыталлар.
– Биһиэхэ эмиэ суруйбуттара. Аны кинилэр хамначчыттара буоларбыт буолуо. Кэлэн иһэн Тулагыга Ханайга хоннум. Ханай оттуур ходуһабын былдьатан, отчуттарбын ыраах алааска таһаардым дии олорор. Улахан Арыыны аны Нуучча Арыыта диэн ааттыыр буолбуттар.
– Биһиги, чугас олорор дьон, утарыластахпытына, эстэбит. Ол кэриэтэ эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо.
– Кииспитин, саһылбытын кинилэргэ биэрэн баран бэйэбит тугу таҥнабыт? Кэлин элбээтэхтэринэ, сүөһүбүтүн даҕаны былдьыахтара. Оччоҕо эстэбит буолбат дуо…
– Сүгүннүө суох буоллахтарына, утарылаһыахпыт даҕаны.
– Аҕыйах эрдэхтэринэ билигин тутуу былдьаһыахха баара. Бары мустан сэриилээтэхпитинэ, тулутуохпут суоҕа. Тимир саалара үчүгэй куйаҕы хоппот дииллэр.
– Ону ким тэрийиэй? Аҕа ууһун аайыттан баатырдары ким мунньуой? Бары тус-туһунан бара сылдьабыт буолбат дуо. Урукку өспүт-сааспыт баарына, дьонуҥ холбоһуохтара дуо?
– Холбоһуо этилэр. Үчүгэйдик тэрийдэххэ. Дыгын кырдьаҕас тылын ыытара буоллар.
– Ол кырдьаҕас уруккута буолбатах. Ыалдьан, кырдьан буорайан олорор. Сураҕа дьиэтиттэн ханна да барбат үһү. Уонна киниэхэ өстүйбүт элбэх. Эдэригэр бардам, дохсун киһи этэ. Аҥаардастыы айбардаабыт аньыытын-харатын, бука, умнубаттара буолуо.
– Оттон уолаттара?
– Уолаттарыгар даҕаны дьону сомоҕолуур уһулуччу киһи баара көстүбэт. Аһаа, доҕор, бу бэҕэһээҥҥи хатыыс этэ баар, – Өйүк балыктаах кытыйаны ыалдьытыгар чугаһатар.
– Арыый көрсүөлэрэ Бөдьөкө Бөҕө дуу?
– Кини. Убайдара Өлкөрөй майгытынан хадаар. Чаллаайы харса суох даҕаны, тылынан-өһүнэн дьону кыайан түмпэт, сомоҕолообот киһи.
– Оттон кыра уолаттара хайдах дьон буолууһулар?
– Чабыыдалаах Эттээни уу ньуулдьаҕай оҕолор. Сүүрбэлэрин да туола иликтэрэ буолуо. Ыбаах да эдэрэ бэрт. Күүстэринэн биир да аҕаларыгар тиийэр киһи суох дииллэр. Бөдьөкө Бөҕө бэйэтин лаппа кыанар да, олус дьиппиэн, аҕыйах саҥалаах киһи.
– Онон нууччаларга бүк бэринэн олоробут дуу? – Мымах дьиэлээх киһини утары көрөр.
– Ньим бааччы олорбуппут ордук буолуо диибин мин.
– Дьон айманар. Олус ыган-түүрэн бардахтарына, бука, туох эрэ буолара буолуо. Оннооҕор кутуйах, үктээтэххэ, «чыып» диир…
Саҥата суох истэн олорбут дьиэлээх хотун Мылаҥныыр тыл кыбытар:
– Күтүрдэр дьүһүннэриттэн даҕаны киһи этэ тардар, куттанар. Муннулара улахана, аны бытык үөһэ бытык буолан. Харахтара муус курдук. Адьас абааһы уолун курдуктар.
– Кырдьык, сахаттан атын сирэйдээх-харахтаах дьон, – Мымах дьахтары көрөн ылар. – Билэллэрэ, сатыыллара да сүрдээх. Уу аалынан өрүскэ усталларыгар, таҥаһы тиирэ тардан тыалга оҕустараллар эбит. Ол ааллара икки өттүнэн үстүү эрдииһиттээх. Инньэ гынан, ууга түргэнник усталлар.
– Ол иһин онно-манна тиийэн эрдэхтэрэ, – Өйүк чороонноох кымыһын ылан иһэр.
* * *
Атырдьах ыйа. Бэс ыйыгар ардаан, быйыл от үүнүүтэ үчүгэй. Окко киирбит кэннэ, былыт кэлэ-кэлэ ардах түһэн, сүгүн оттотумаары гынна диэбиттэрэ, хата, кэнники бэркэ курааннаан абыраата. Быйыл от үүнүүтэ үчүгэй буолан, дьон абыраныыһылар. Ходуһа хойуу ото кыра да сиккиэргэ күөгэлдьийэ долгуйарын саха киһитэ үөрэ көрөр. Өҥ дьылга саха олоҕо тупсар. Сүөһү этэҥҥэ кыстыыр. Ардахтаах дьылга күөл уута туолан, балыга элбиир. Дьадаҥы ыал уһун кыһыны туоруур сүрүн аһылыктара диэн балык буолааччы. Сайыны быһа туулаан балык сииллэр, хаһааналлар.
Саттаар уол токур хотуурун сүгэн, ыаҕастаах ымдаанын тутан, инитин уончалаах уолу Өрөөбөнү батыһыннаран, оттуур сиригэр кэллэ. Өйүөлэрин ыаҕастаах ымдааны, хаппахтаах улахан тууйаска угуллубут үөлүллүбүт мундуну сынньанар сирдэригэр аҕалан, талах күлүгэр уурдулар. Ходуһаларын отун оттоон, бугуллаан бүтэрэн эрэллэр. Сүрэхтээх киһи оту оттуур. Ол-бу кытах, хоннох, күөл кытыыта эҥин элбэх. Үлэҕэ туруохтарын иннинэ олоро түстүлэр. Күн да уһун.
Саттаар хотуурун биитин сытыылаан, кыра аҕаанынан сотуолуур. Өрөөбө көтөн кэлэн от быыһыгар түспүт үгүрүөнү маһынан быраҕаары тула көрүөлээтэ. Туран, хаппыт синньигэс талаҕы тоһутаары бүк баттыыр, туллаҥнатар. Маһын тоһутан, быраҕаары, аргыый үөмэн хаамар. Тула көрүөлүүр. Сотору үгүрүө, «чаарт» диэн саҥараат, ойоҕоһуттан көтөн тахсар. Ону кэнниттэн быраҕан хаалар. Убайа туран, бэҕэһээ охсубут хадьымалын таһыгар кэлэн, охсубутунан барда. Токур хотуурун төбөтүн үрдүнэн эргитэн, хаптас гынаат, охсон «куус» гыннарар. Сытыы хотуурга быһа охсуллубут от тэлгэнэ түһэр. От охсуута – илистиилээх, сылаалаах үлэ. Сүүрбэччэ хаамыы сири охсон баран, сынньана таарыйа тохтоон, эмиэ сытыыланна. Чараас тимирдээх хотуур күн уотун тэйитэн килбэс гынна.
Саттаар улаатан, күүһүрэн, үлэни кыайа-хото тутан үлэлиир буолбут. Бэйэтин төһө да ситэ илик оҕо киһи курдук сананан, сыппаҕын, килбигин иһин, кыргыттары бэлиэтии, талымастыы көрөр сааһыгар сылдьар. Кини хайа да кыыстааҕар Нуҥнууру сөбүлүүр. Ол кыыс улаатан, эмиийэ тэрэччи тэбэн, төлөһүйэн, тупсан хаалбытын, маанытык таҥнар буолбутун кэрэхсии көрбүтэ. Ааспыт күһүн муҥхаҕа сылдьан, бэйэтигэр сөрү-сөп бэдэр саҕынньахтаах, тииҥ бэргэһэлээх, таба тыһа этэрбэстээх, тэп-тэтэркэй имнээх, үчүгэй дьүһүннээх мааны кыыһы көрөн, бэйэтин түүтэ саралаабыт эргэ таба саҕынньаҕыттан, убаһа тириитэ бэргэһэтиттэн, ынах этэрбэһиттэн кыбыстыбыта. Урут хаһан да оннук буолбат этэ. Кини эрэ куһаҕан таҥастаах буолбатах. Онтон кыһын ыччаттар мустан биһилэх кутуһа оонньуулларыгар, ол кыыстыын кэккэлэһэ буолан хаалбыттара. Кыыс кэмчиэрийбэккэ күлэн-салан, Саттаары кытта кэпсэппитэ. Хайдах эрэ сөбүлүүр курдук туттара.
Кыыс аҕата Аамылаан сүүрбэччэ сүөһүлээх, атыыр үөрдээх сэниэ киһи. Ол иһин Нуҥнуур куруук маанытык таҥнар. Дьүһүнүнэн даҕаны кыргыттартан эрэ ордуктара. Оттон Саттаар аҕата Тордуох – дьадаҥы киһи. Үс эрэ ынахтаахтар. Айахтарын нэһиилэ ииттинэн олорор ыал. Онон сайын мундуга туулаан, балык хаһааннахтарына эрэ, уһун кыһыны аччыктаабакка кыстыыр дьон. Биир аттаахтар, көлүнэр оҕустаахтар.
Отчуттар маҥнайгы омурҕаннарыгар таҕыстылар. Күн үөһэ ойон куйаарда. Атырдьах ыйыгар үөн-көйүүр намтыыр да, билигин даҕаны бырдах баар. Итии даҕаны. Сөрүүн ымдааннарын кэмчилииллэр. Аҕыйахта ыймахтаан бараннар, мундуларын сиэтилэр. Сойбут бөдөҥ мунду – үчүгэй аһылык. Сэниэ ыал отчуттара окко кымыһы аҕалан иһээччилэр. Кинилэргэ хантан кымыс кэлиэй. Саттаар бу олорон, эмиэ Нуҥнууру санаан кэллэ. Кинини төһө да сөбүлээбитин иһин, хаһан эрэ дьиэбэр сүгүннэрэн аҕалыам дии санаабат. Аҕата Аамылаан биэриэ суоҕа. Биир эмэ баай уола кэлэн кэргэн кэпсэтэр ини. Киниэхэ тэҥэ суох кыыс. Үнүр кыыс дьүөгэтиниин иһэллэрин ыраахтан көрөн билэн баран, кыбыстан, көстүмээри, суолтан туораан, суон тиит кэннигэр саспыта. Эргэ торбос сонуттан кыбыстыбыта. Кыргыттар кинини көрбөккө ааспыттара. Атын кыргыттартан кыбыстыбат ээ. Оттон Нуҥнууру көрдө да ханна да барыан билбэт.
– Убаай, нууччалар диэн абааһылар дуо? – Өрөөбө эмискэ ыйытан, Саттаар саныыр санаатын ситимин быста.
– Суох. Нуучча диэн туора омук киһитэ.
– Оттон сирэйдэрэ түүлээх үһү дии.
– Ким инньэ диирий?
– Маппай уол.
– Түү буолбатах, бытык. Хойуу бытыктаахтар.
– Оттон сорохторун хараҕа күөх үһү дии. Муннулара буоллаҕына наһаа улахан. Харахтара тоҕо күөҕүй?
– Ону мин билиэм дуо! Чэ, туруох. Бүгүн эрдэ бүтүөхпүт.
Өрөөбө эрдэ охсуллубут оту икки салаалаах атырдьаҕынан хаһыйан мунньар. Саттаар охсуллуохтаах отун охсон бүтэрэн, уол муспут субуутун бугуллаата. Бүгүн эрдэ бүтэн дьиэлээтилэр. Баран иһэннэр эргиллэн, чиҥии илик улахан күөх бугуллары көрөллөр. Үлэ түмүгүн эргиллэн көрөр үчүгэй буолааччы.
* * *
Тордуох туу өрөр идэлээх. Үөhэ үс мастаах кыраадаҕа тыырыллан бэлэмнэммит уhун синньигэс туу мастара ууруллан намылыспыттар. Арыттаах туу маhын өрөн баайарга сутука быаны мас силиhинэн оҥорор. Уhун көнө суон силиhи түөрэн ылан, сииктээх умуhахха ууран ыаннарар. Онтон хатырыгын суллаан, хайыталаан, тыырар. Быhах өнчөҕүнэн кыhыйан уутун ыгар. Ол аата эллиир. Эллээтэҕинэ, силис маhа сымныыр. Эллэммит силис төhө баҕарар өр сытыан сөп. Туттарыгар ууга сымнатан баран, үктүү-үктүү тардыалаан имитэр. Оччоҕо быа быанан буолар.
Дьиэлээх дьахтар Сэлгээнэй киэhээҥҥи аhылыктарын бэлэмниир. Күөрчэххэ унньуула5 суурадаhынын кута-кута ытыйар.
– Оккун охсон бүтэрдиҥ дуо? – Тордуох аhаары сибиэҕэ кэлэр.
– Бүтэрэн. Аны биир күн баран мустахпытына, мунньуубут да бүтэрэ буолуо, – Саттаар күөрчэхтэн баhан сиир.
– Мымах баай илдьиттээбит. Быйыл хайаан даҕаны киис булдугар тахсан бултуур үhүбүт. Аттаах, ыттаах ыаллары барыларын соруйбут. Нууччаларга биэрээри киис тириитин хомуйаллар үhү, – Тордуох уолугар сонунун кэпсиир.
– Ол мин кииhи тугунан өлөрөбүн? Ох саам суох дии, – Саттаар ох саа оҥорторуон баҕарар. Идэлээх оҕонньоттор ох сааны тамыйахтаах ынахха оҥорооччулар.
– Ыт кииhи, тииҥи тииккэ таhаардаҕына, чаачар саанан да өлөрөр баҕайыта. Мин айа көхсүнэн улахан чаачар саа оҥоруом. Бу уол оонньуур саата кыра буолуо.
– Мин эмиэ барсыам, – Өрөөбө ыйыппыттыы аҕатын диэки көрөр.
– Хайа таҥаскынан барсаары гынаҕын. Убайыҥ хаар түстэҕинэ, кыhыҥҥы тымныыга барыаҕа, – диэн Тордуох буойа саҥарар. – Ыппыт кииhи үрүө дуо?
– Моҕотойу, тииҥи тииккэ таhаардаҕына үрэр. Кииhи да үрүөҕэ, – Саттаар үөрэттэн ыймахтыыр.
– Маҥнай сонордуурга үөрэт. Киис саҥа суолун көрдөххүнэ, ону батыhыннар. Биирдэ көрөн тииккэ таhаардыҥ да, үөрэниэҕэ. Булчут ыт өйдөөх, сотору үөрэнэр.
– Хайа тыаҕа бултуубун? Кэҥкэмэ үрэх диэки барабын дуо?
– Кэҥкэмэ бэтэрээ тыатыгар эhэҥ үүтээнэ баар. Сотору тахсан, ат сиир отун оттуохпут. Мымах аны сыл аайы бултатара буолуо. Нууччалар бу дойдуга букатын олохсуйа кэлбиттэр быhыылаах дииллэр.
– Миэхэ хаhан ох саа оҥортороҕун?
– Байдахпытына. Быйыл куобах элбиэх курдук. Идэhэҕэ оҕус тиҥэhэни тутуннахпытына, дьылы туоруохпут. Тыhы тиҥэhэбит этэҥҥэ буоллаҕына, эhиил ынах буолуо. Оччоҕо кырдьаҕас ынаҕы биэрэн, эйиэхэ ох саа оҥорторуо этибит.
* * *
Петр Бекетов ат хомуйан, дьонун үксүн акка олордор буолла. Уон үчүгэй ыҥыырдаах аты Лөгөй тойон ыыппыта. Уон аты Өйүктэн атыыласпыттара. Уонна онтон-мантан биирдии-иккилии аты хомуйбуттара. Хаһаактар бэйэлэрэ даҕаны акка сыстаҕас дьон. Балаҕан ыйыгар тэринэн, оҥостон, сирдьиттээх, илиҥҥи улуустары кэрийэ бардылар. Илин эҥээргэ ыал элбэх дииллэр. Онон суоллаах-иистээх буолан үчүгэй эбит.
Төҥүлүгэ тиийбиттэригэр, олохтоохтор, бэрт сыппахтык да буоллар, утарыластылар. Олору эрэйэ суох бэриннэрдилэр. Дьаhаах төлүүргэ тылларын ыллылар. Эмиэ дьон аатын кумааҕыга суруйдулар. Бахсыга, Сылаҥҥа тиийбиттэригэр эмиэ утарыластылар. Сорохторо куттанан, тыаҕа түстүлэр. Утарыласпыт дьону бэриннэрэн, эмиэ дьон аатын суруйдулар. Дьаһаах төлүөн сөптөөх сэниэ ыал аҕа баhылыгын аатын суруйаллар. Икки ат оххо таптаран бааhырбытын атын атынан уларыттылар.
Хатылы ууhун улуу баайа Аан Үөчэй ыар ыалдьыттар дьиэтигэр чугаhаабыттарыгар, утары тахсан, кэрэмэс саhыл тириитин түөhүгэр туора тутан сүгүрүйэн көрүстэ. Маанылаан, аhатан хоннордо. Туох да эгилэ-бугула суох дьаhаах түhээнин төлүөх буолла.
Нууччалар, ханна да хоммуттарын иhин, харабыллаах хоноллор. Сааларын-сэптэрин чугас уураллар. Таҥара сэрэҕи таптыыр. Олохтоох туора биис тойонун астаах-үөллээх остуола, эйэҕэс мичээрэ албын буолуон сөп.
Этэҥҥэ утуйан турдулар. Дьон ааттарын ыйыта-ыйыта суруйбуттарыгар, Үөчэй баай «тоҕо суруйаҕыт» диэтэ. Дьиибэргиир, куттанар быhыылаах. Петр Бекетов үчүгэйдик көрсүбүккүт иhин диэн дьиэлээх хотуҥҥа алтан хочулуокка оҕуруо кутан биэрдэ.
Суол ыйдаран, Иэгэдэй аҕатын ууhугар бардылар. Кыра аймахтарга сылдьыбаттар. Тиэтэйэллэр. Сахалар олус киэҥ сиринэн ыhыллан олороллор эбит.
Иэгэдэй аҕа ууhун баhылыга Модьукаан нууччалары эмиэ үчүгэйдик көрүстэ. Кини Модьукааны сааhырбыт киhи диэтэххэ, бөдөҥүн-садаҥын, бухатыыр көрүҥнээҕин сөҕө-ытыктыы көрдө. Сахаҕа да бөдөҥ, улахан киhи баар эбит.
Аны Таатта үрэх сүнньүгэр олорор Баатылы ууhугар барыахтаахтар. Элбэх киhилээх улахан аҕа ууhа дииллэр. Иэгэдэй аҕатын ууhуттан чугас, быысаhа олороллор эбит.
Модьукаантан ол дьон туhунан ыйыталастылар. Ону аҕа баhылыктара Дьинтиис баай кырдьан олорор, Ноҕой Боотур баhылыыр буолуохтаах диир. Мин аҕай дэммит, үрдүнэн үрүҥ чыычааҕы көтүппэт киhи үhү.
Нууччалар баатылылар ордууларыгар чугаhаан эрдэхтэринэ, туох да сэбэ-сэбиргэлэ суох үс аттаах киhи көрүстэ. Тылбаастатан истибиттэрэ, «мантан олох барыҥ» дииллэр эбит.
