Kitabı oku: «Төлкө», sayfa 3
III
Харатаайап кыыһыгар сирдэрэн, саакка киирэн төннүбүттэрин Дьаакыбылап кулуба уолунаан Сүөдэркэлиин кимиэхэ да биллэрбэккэ, ылы-чып кистээн кэбиспиттэрэ. Кинилэр ханна баран кэлбиттэрин дойдуларыгар ким да билбэтэҕэ. Арай хамначчыттар эрэ: «Тойоммут уолунаан кыыс кэпсэтэ бара сырыттылар быһыылаах», – диэн сэрэйэллэрэ.
Кыһын ааһар, Өлүөнэ өрүс кытылын хаара хараарар, мууһа хобордуур. Кус-хаас кэлэр, от-мас тиллэр. Өр-өтөр буолбат, өрүс эстэн, мууһун үлтү кумалаан үөһэ-аллара түһэртээн, намыһах арыылары үрдүлэринэн таһыйтаан, кыдьымаҕын уһаарар.
Мутукча тыллыыта, ньургуһун сибэккилэниитэ, сааскы Ньукуолун күн Дьаакыбылап кулуба бурдугун ыһыытын саҕалаата. Хамначчыт дьоно уонтан тахса хонук устата мас суханан сир хорутан, барамньылатан, сирэйдиин-харахтыын хара буор буолан, тойоннорун бур-дугун ыһан бүтэрдилэр. Бурдук ыһыытын кэнниттэн аны эмиэ биир түбүктээх үлэ – ходуһатын күрүөлэрин абырахтааһына, тутуута кэллэ. Тойонноро, урукку дьылларга холоотоххо, быдан киҥнэммит, наһаа киэбирэр, байарыгар-тайарыгар да олус кыһанар буолбут. Быйыл сайын урут хаһан да хотуур түспэтэх сирдэрин талахтарын кэртэрдэ, оттотто. Урут хам-түм көстөр бэйэтэ, быйыл хамначчыттара оттуулларын, үлэлииллэрин хас күннэтэ аайы киирэн көрөн тахсар.
Төһө да үлэтэ-түбүгэ элбээтэр, Дьаакыбылап кулуба Харатаайап кулуба кыыһыгар кыыһырбыта ааһыах быһыыта суоҕа, уолун сирдэрбитин санаатар эрэ олус абаран-сатаран кэлэрэ: «Ама да кини маҥанын, тыһы кырынаас курдук тырыбынаабыт харахтааҕын иһин, мин оҕобун Сүөдэркэни сирбит буола-буола!..» Били тураах: «Мин оҕом саары чаккылаах», – диэбит дииллэрин курдук, Дьаакыбылап кулуба уолун Сүөдэркэни, төһө да сатабыла суох томороон ньуурдааҕын иһин, «ама, кыыс сириэх уола буолуо дуо?» дии саныыра. Кырдьыга, кини уолун дьүһүнүгэр буолбакка, бэйэтин аатыгар, баайыгар, кулуба солотугар ордук эрэнэрэ: «Оҕобут сирэйэ мөлтөһүөр да буоллун, оттон баайбыт, кулубабыт баар буолбат дуо! Баайтан, кулуба солотуттан ордук саха киһитигэр туох баарый?»
Сайын, арай биирдэ, от үлэтин үгэнин саҕана Дьаакыбылап кулуба Сүөдэр диэн хамначчыт уолун таба көрөн: «Көр, бу адьарайыҥ баара сирэйинэн нарын, уҥуоҕунан көнө быһыылаах эбит ээ», – дии санаабыта. Бу уол уон иккитин туола илигинэ дьоно өлбүттэрэ. Сүүрбэччэ сүөһүлээх, сэнэх соҕустук олорбут ыал баайын сиэри, Дьаакыбылап кулуба Сүөдэри иитэ ылабын диэн ааттаан ылбыта.
Бэйэтэ төрөппүт оҕолоох баай ыал иитиэх ылбыт оҕото кулут буолар үгэстээх. Ол үгэс Сүөдэр эрэйдээҕи эмиэ тумнубатаҕа. Кини санныгар кэтэр таҥаһа суох, буорга-сыыска булкуллан, хамначчыттар балаҕаннарыгар улааппыта. Дьүдьэйэн өлүөх уолу, хата, Сөдүөччүйэ эмээхсин аһынан, көрөн-харайан, эргэ таҥаһыттан, нэк суорҕан илдьиркэйиттэн таҥас тигэн, дьон атаҕастыырыттан, сынньарыттан көмүскэһэн, уон алтатыгар тиэрдибитэ.
Биирдэ кыһын сүөһүнү уулата сылдьан, тиҥэһэ кунаны миинэн ойбоҥҥо сүүрдэн киирэн иһэрин тойоно Дьаакыбылап кулуба көрсөн, Сүөдэри ат тараахтаах кымньыытынан таһыйбыта. Онтон абаран, уол Киллэм дэриэбинэтигэр Лэгиэнтэй атыыһыттаахха күрээн киирбитэ.
Лэгиэнтэй диэн саха атыыһыта. Кини кэргэнинээн хас да оҕону көмөн, ытыстарын соттон олороллоро. Бу оҕото суох ыал Сүөдэри, олус баттаабакка-атаҕастаабакка, үлэһит оҥостубуттара. Лэгиэнтэй атыыһыт хас куораттаатаҕын аайы уолу илдьэ киирэрэ. Сүөдэр ол сылдьан, кыратык да буоллар, нууччалыы кэпсэтэр, ахсааны бэлиэтиир буола үөрэммитэ.
Дьаакыбылап кулуба маҥнай утаа кыра уол күрээбитин соччо кумаардаабатаҕа, сылгылаппатаҕа даҕаны. Ол курдук үс сыл кэриҥэ ааспыта. Арай биирдэ кини, куораттан тахсан иһэн, Лэгиэнтэй атыыһыттаахха таарыйбыта. Манна кини били «иитиэх уолун» Сүөдэри көрбүтэ. Бу кэмҥэ Сүөдэр балай да улааппыт, төлөһүйэн эрэр уон тоҕустаах уолан киһи этэ. Дьаакыбылап кулуба: «Үлэһит бэрдин куоттарбыппын», – дии санаан, Лэгиэнтэй атыыһыты суутунан куттаан, «иитиэх уолун» дьиэтигэр илдьэ барбыта. Онтон ыла Сүөдэргэ «Сылгыһыт Сүөдэр» диэн хос аат иҥмитэ.
Күһүн үлэ бүппүтүн кэннэ, кыстык хаар саҥа түһэн намылыта турдаҕына, Дьаакыбылап кулуба били сайын от үлэтигэр бэлиэтии көрбүтүн өйдөөн, киһи ыытан, Сүөдэри ыҥыртарда.
Тойоно ыҥыртарбытын кэннэ тэҥнэһиэ дуо, Сылгыһыт Сүөдэр, куттанан кирик-хорук туттан, тойонун аах дьиэлэригэр барда. «Тойонум туох буруйу оҥорбуппар ыҥырдаҕай?» – диэн уол бу күннэргэ тугу оҥорбутун, тугу үлэлээбитин барытын ырытан, эргитэн көрдө да, туох да буруйу оҥорбутун кыайан булбата.
Тойоно аах олорор мааны, улахан дьиэлэригэр урут сылдьа илик буолан, Сүөдэр, чаҕыйан, симиттэн, аан таһыгар тэпсэҥнии турда. Дьиэни көрөөччү, сотооччу-сууйааччы хамначчыт кыргыттар, хамначчыт уол киирэн турарын көрөн, тойонноругар эттилэр. Дьаакыбылап кулуба айгыстан аан хоско тахсар.
– Кэллим, – диэн Сылгыһыт Сүөдэр симик баҕайытык саҥарар.
– Кэлбиккин көрөбүн, – диэн баран тойоно, били Лэгиэнтэй атыыһыт атыылаһар сүөһүтүн эргийэ сылдьан көрөрүн курдук, уолу баһыттан атаҕар диэри өрө-таҥнары көрө-көрө эргийэр. Онтон туох да саҥата суох кэннинэн тэйэн, кэтэҕириин ороҥҥо тиийэн олорор.
«Бу тойон хайдах-хайдах буолар баҕайытай?» – дии саныы-саныы, Сылгыһыт Сүөдэр Дьаакыбылап кулуба хас хамсааһынын ааҕа көрө турар.
– Бэттэх кэл! – Дьаакыбылап сөмүйэтин эймэҥнэтэн ыҥырар.
Сылгыһыт Сүөдэр хайдах эрэ ойоҕоһунан хааман чугаһыыр. «Сырбатаары гыннаҕына таһырдьа ыстаныам», – дии санаан, хараҕын кырыытынан аан диэки көрүтэлиир.
– Таҥаскын уһул!
«Бу тоҕо таҥаспын сыгынньахтатар баҕайыный? Аны, били оҕо эрдэҕинээҕим курдук, ат тараахтаах кымньыытынан таһыйаары гынар бэйэтэ дуу?» Суох, тойоно илиитигэр кымньыы да, нагаайка да тутан олороро биллибэт. Сирэйиттэн-хараҕыттан да көрдөххө, кырбаары гыммыт быһыыта көстүбэт. Ол эрээри «таҥаскын уһул!» диэн соруйбута олус дьикти. Сылгыһыт Сүөдэр, өр соҕус саараан турбахтаан баран, кугас кулун тириитэ сонун устан сиргэ бырахта. Өҥө көстүбэт буола киртийбит сиидэс ырбаахынан эрэ хаалла. Дьаакыбылап кулуба хамначчытын кирдээх ырбаахытын, хас эмэ сиринэн абырахтаах торбос тириитэ ыстаанын сиргэммит курдук көрүтэлээтэ.
– Хотуйдаар, Сүөдэркэ истээх сонун аҕалыҥ эрэ!
Дьиэ көрөөччү кыыс, Сүөдэркэ хара саһыл тыһа истээх сукуна сонун түгэх хостон таһааран, ханна да гыныан булумуна, туора көтөҕөн турда.
– Тойоон, бу сону ылан кэтэн көр! – диэн Дьаакы-былап соруйда.
– Ол тоҕо кэтэбиний? – Сылгыһыт Сүөдэр, мааны таҥастан куттаммыт курдук, кэннинэн чинэрийдэ.
– Чэ-чэ, иэх-дьуох буолума, ылан кэт!
Сылгыһыт Сүөдэр, бэркэ диэн толло-толло, соҥҥо илиитин уунна. Тойонун уолун мааны сонун, буобура саҕатыттан ылан, синэ биир диэбиттии, хап-сабар санныгар быраҕынна, кэттэ.
– Тимэхтэн! – тойоно уолу эргийэ хаама сылдьан көрдө. Уолун соно Сылгыһыт Сүөдэргэ, ананан тигиллибитин курдук, сөрү-сөп эбит.
– Хааман көр эрэ!
Сылгыһыт Сүөдэр хааман көрдөрөр. Тойоно хайдах эрэ айа кылыытын кыҥаан эрэрдии кыҥастаһар. Хара саһыл тыһа истээх сон Сылгыһыт Сүөдэр этин бэрт сымнаҕастык, сылаастык кууһарга дылы. Кини бу сону устубата буоллар, кыһыҥҥы тымныыны билбэккэ аһарыа эбит. Уол санна, этэ ол сымнаҕаска, сылааска үөрэнэн эрдэҕинэ, Дьаакыбылап:
– Чэ, уһул! – диир.
Сылгыһыт Сүөдэр сону уһулар, ону Дьаакыбылап кулуба ылан хамначчыт кыыһыгар биэрэр:
– Мэ, хотук, маны таһырдьа таһааран, тэбээн баран, салгылата ыйаан эбис!
Сылгыһыт Сүөдэр кулун тириитэ сонун кэтэн, тойоно уолун мааны сонун тоҕо кэтэрдэн көрө сылдьыбытын таайа сатыы-сатыы, аан диэки баран эрдэҕинэ:
– Тохтоо, нойоон!.. Киир эрэ манна. Мин эйигин кытта кэпсэтэр наадалаахпын, – диэн кулуба кэтэх хоско ыҥыран киллэрэр.
Сылгыһыт Сүөдэр бу кэтэх хоско хаһан да үктэнэн көрө илигэ. Хос иһигэр бэрт элбэх мааны таҥастар ыйанан тураллар. Өстүөкүлэ таас ааннаах ыскаапка бэрт элбэх көмүс иһиттэр көстөллөр.
– Сүөдээр, миигин үчүгэйдик өйдөөн иһит, – Дьаакыбылап кулуба тоҕо эрэ уорба баҕайы намыын куолаһынан, тэҥнээх тэҥнээҕин кытта кэпсэтэн эрэрин курдук, саҥаран барар. – Эн мин ииппит оҕом буолаҕын. Эйигин кырдьар сааспар, өлөр үйэбэр биирдэ эмэ туһаныам, көмөлөһүннэриэм этэ диэн ылбытым. Дьэ, эн көмөҕөр наадыйар күнүм кэллэ. Ол иһин бу эйигин ыҥыттардым…
Сылгыһыт Сүөдэр, туох да диэн булбакка, тойоно кини диэки арыы ньалҕархайдык көрүтэлиирин, сирэйдиин-харахтыын сымнаабытын, сырдаабытын дьиибэргии саныы турда.
– Эн, оҕом Сүөдэр, баҕар, баттаммыттаах-атаҕастаммыттаах буолуоҥ, ону барытын умун. Дьиэ кэргэн иһигэр эҥин араас баар буолар куолута. Эн билигин улааттыҥ, онон мин биир сорудахпын хайаан да толоруо диэн бүк эрэнэн кэпсэтэбин, – диэн Дьаакыбылап кулуба, хараҕын быһа симэ-симэ, минньигэс-минньигэстик аргыый аҕай саҥаран намылытар.
Урут мөҥүүттэн, хаһыыттан ураты саҥаны истибэтэх Сылгыһыт Сүөдэр сордоох тойонун сымнаҕас тылыттан-өһүттэн сыа курдук ууллан хаалла. Кини урут атаҕастаммытын-баттаммытын, таһыллыбытын барытын умнарга дылы буолла. Тойоно итиччэ киһилээхпин диэн ааттаһар, көрдөһөр буолтун кэннэ, кини тугу соруйарын барытын толоруох санааланна уонна туох сорудаҕы толоруохтааҕын билэ, истэ охсоору:
– Тугу? – диэн ыйытта.
– Миигин кырдьар сааспар, өлөр үйэбэр биир кыыс оҕо эриэн ыт элэгэ, күөрт ыт күлүүтэ оҥордо, тоойуом… – диэтэ ытыахча буолбут, уйадыйбыт хараҕынан Сүөдэр диэки көрө-көрө Дьаакыбылап кулуба.
– Кыыс да-аа?! – диэн Сылгыһыт Сүөдэр соһуйа түстэ. Кини кыыс эрэ туһунан истиэм дии санаабакка турбута, туох эрэ үлэни соруйаары гынар буоллаҕа дии санаабыта.
– Кыыс, тоойуом, кыыс.
Сылгыһыт Сүөдэр туох да диэн булбата. Кини санаатыгар, Дьаакыбылап кулуба курдук тойону хайа да бэйэлээх кыыс атаҕастыан сатаммакка дылы.
– Ол ханна баар кыыһый?
– Орто Бүлүү кулубатын кыыһа, сэгэриэм… Кини, тыһы кырынаас курдук ньыламан маҥан сирэйигэр ымсыырдан, үс улуус үтүөлэрин оҕолорун барыларын саакка киллэртээтэ…
Сылгыһыт Сүөдэр өссө тугу да өйдөөбөт: ол ханна эрэ баар Бүлүү уокуругар олорор кыыс үс улуус үтүөлэрин оҕолорун сиритэлээбитигэр Дьаакыбылап кулуба тугун кыһалҕатай? Дьикти. Итини киниэхэ тойоно тоҕо кэпсиирий? «Аны күлүү гынара итэҕэс эбит буоллаҕа», – диэн Сүөдэр иһигэр абара саныыр.
Дьаакыбылап кулуба уол «тэһииркээбитин» тэһэ көрө охсор:
– Суох, тоойуом, мин эйигин элэктээн да, күлүү да оҥостон итини эппэппин… Эн даҕаны киһиттэн туоххунан итэҕэскиний?
«Э-э, бии, былырыын Сүөдэркэлиин онно баран сирдэрэн кэлбит эбит буоллахтара», – диэн Сүөдэр сэрэйэр. Ол гынан баран кини онно туох көмөлөөх буолуон сөбүй?
Атаҕастаммытын санаан дьэбин уостан олорор кулуба сирэйэ хайдах эрэ сымныырга, хараҕар мичээр охсулларга дылы буолар:
– Эйигин, тоойуом, төрөппүт оҕом курдук саныыбын… Ол кыыс мин Сүөдэркэбин сирэйэ модороонун сирбитин иһин, хайа, эйигин сирбэтэх баҕайыта ини… Тоойуом, эн баран кинини кэргэн кэпсэтэн кэлэриҥ буоллар…
«Ол да иһин, күлүү оҥосто олорор эбит», – диэн Сүөдэр иһигэр эмиэ абатыйан кэлэр:
– Бу миигин күлүү оҥостон тугу туһанаргыт эбитэ буолла?
– Кэбис, тоойуом, инньэ эрэ диэмэ. Мин эйигин төһө да төрөппөтөҕүм иһин, ииппиппинэн эйиэхэ аҕаҥ буолабын… Аҕаҥ биир соругун толордоххуна сатанар. Ол биһиги сахалар үгэспитигэр да баар суол. Оҕом сирэйгинэн нарын, уҥуоххунан көнө, көрүҥҥүнэн үчүгэй эбиккин. Эн ол кыыстан туоххунан да итэҕэһэ суоххун… Кини кулуба кыыһа, оттон эн мин оҕом буоллаҕыҥ… Биһиги эмиэ кулубаларбыт!
Сүөдэр, урут хаһан да истиэм эрэ диэбэтэҕин истэн, улаханнык соһуйар. Тугу да булан эппэккэ, айахха киирбиччэ:
– Хаһан миэхэ эргэ тахсыан, – диэн эрэ кэбиһэр. – Таҥас-сап да мөлтөх.
– Субу дьүһүммүнэн барыам диэтэҕиҥ дуу? Суунуоҥ-тарааныаҥ, мааны таҥаһы таҥныаҥ.
Сүөдэр саҥата суох кэтэҕин тарбанар. Тылыгар киллэрэн эрэриттэн үөрэн тойоно, үөннээх баҕайытык мичээрдии-мичээрдии, эмиэ саҥаран сыыбырҕатар:
– Баай ыал, улуус кулубатын күтүөтэ буолар ааттыын да астык, үчүгэй буолбат дуо? Ити мин оҕобун, эйигин, киһи буолаарай диэн, кэскилгин оҥоро сатаан, тэрийэбин. Эн дьонуҥ баайдара миэхэ баар. Сокуон быһыытынан, эн хайа күн кэргэн ылаҕын да, ол баай олоччу эн бас билиигэр бэриллэр. Ол Харатаайап кулуба кыыһа эйигин сириэ суоҕа диэн эрэнэбин ээ.
Баай ыал хара батталыттан быыһаныан Сылгыһыт Сүөдэр сордоох олус баҕарар. Кини санаатыгар, бу Дьаакыбылап кулуба барыта оруннааҕы этэргэ дылы. Кини кэргэн кэпсэттэҕинэ, ыал буоллаҕына дьонун аах баайдарын, баҕар, биэриэ даҕаны. Оо, оччоҕо төһө эрэ үчүгэй буолар этэ. Кини, үөрбүтүн омунугар, сип-сибилигин да барыах курдук сананна уонна тырыттыбыт кирдээх таҥаһын, от-мас тиэйиитигэр бааһырбыт, тымныыттан, инчэҕэйтэн хатырбыт тарбахтарын көрдө. Суох, киниэхэ, маннык илиилээх-атахтаах, маннык таҥастаах-саптаах киһиэхэ, хайа баай ыал кыыһа кэргэн кэлиэ баарай!.. Оо, кэргэн ылан, бу баҕайылартан арахпыт киһи! Уол ити санаатын тойоно бэрт үчүгэйдик өтө билэн олорор.
– Дьэ, тоойуом, баччааҥҥа диэри үлэлээтиҥ… Билигин сынньан! Манна биһигини кытта бииргэ олоруоҥ. Таҥаскын уларытыахпыт, оҥоруохпут. Мин, ити эйигин оҕо эрдэххиттэн манна, бэйэбин кытта, олордуохпун саныы-саныы, үлэни-хамнаһы билбэтэ куһаҕан буолуо диэн сырытыннарбытым… Ону баалаама, хойут бэйэҥ миэхэ махтана сылдьыаҥ…
Бу күнтэн ыла Сүөдэр тойонун аах мааны дьиэлэригэр син биир кинилэр кэргэннэрин, оҕолорун курдук олордо. Күн тура-тура иистэнньэҥ дьахталлар таҥас тигэллэригэр мээрэйдэтэн, тула эргийэн тахсар.
Маҥнай утаа кулуба мааны дьиэтигэр тэһийбэккэ, Сүөдэр хамначчыттар балаҕаннарыгар куотаары дураһыйталаан сылдьыбыта. Тугу да үлэлээбэккэ таах олороруттан тыына-быара ыгыллара. Онуоха эбии, дьиэлээх тойонтон ураты ким да кинини кытта кэпсэппэт этэ, дьиэлээхтэр бары кинини олус абааһы көрөр быһыылаахтара. Хотуна Огдооччуйа, мааны уол Сүөдэркэ кинини кытта биир остуолга олорон аһаабат этилэр. Тойонугар уонна киниэхэ хамначчыт кыргыттар туспа аҕалаллара. Кини бу дьиэҕэ киириэҕиттэн бу ыал биирдэ да күлэн-оонньоон, киһилии кэпсэтэн эрэллэрин истибэтэҕэ. Тугу эмэни кэпсэтэр да наадалаах буоллахтарына, хайдах эрэ үгэ, хаһыы, этиһии былаастаан саҥарсаллара.
Биирдэ кинини кытта урут бииргэ олорбут, үлэлээбит хамначчыт уолаттара көрсөннөр:
– Сүөдэр, тойон оҕото буоллуҥ дуу? Төһө бэркэ олороҕунуй? – диэн ыйыппыттара.
Онуоха Сүөдэр:
– Тойотторбут киһи ымсыырбат олохтоох дьоно эбиттэр… Ыыспаҕа да буоллар, эһигини кытта олорорбун олус ахтабын, – диэн хардарбыта.
Сүөдэр тойонун дьиэтиттэн таҕыстар эрэ, кини туһунан кэпсэтии, мөккүһүү, этиһии, ардырҕаһыы күөдьүйэрэ. Ол этиһиини Огдооччуйа эмээхсин саҕалыыра:
– Оҕонньор, иирбиккин!.. Ити хамначчыт илиэһэйгин бэйэҥ төрөппүт оҕоҕунааҕар ордук маанылыыгын! Кини тугунан эйигин ити курдук абылаата?
– Ааргы, эн өйдүөҥ баара дуо! – диэн сапсыйан баран, оҕонньор тэскилээн биэрэрэ.
Дьаакыбылап кулуба, хара санаатын Сылгыһыт Сүөдэргэ толортороору, хаартыһыт киһи курдук, харса суоҕугар киирэн сылдьара. Кини куоһара – Сылгыһыт Сүөдэр. Бу куоһуругар төһө баҕарар үбүн-харчытын кэрэйбэккэ угар санаалааҕа. Кини, оонньуута табылыннаҕына эрэ, Харатаайап кулуба кыыһын саакка киллэрэн, санаата дуоһуйуохтааҕа. Кулуба улуус суруксутугар Сылгыһыт Сүөдэри ааҕарга, суруйарга, нууччалыы кэпсэтэргэ үөрэттэрбитэ. Сүөдэр, били урут Лэгиэнтэй атыыһыттаахха үлэлии сылдьан нууччалыы кэпсэтэ үөрэммитинэн сирдэтэн, бэрт сотору син хоп курдук нууччалыы кэпсэтэр буолбута.
Сылгыһыт Сүөдэр, аҕыйах ыйга үлэттэн сынньанан, хаанныын тэтэрэр, дьүһүннүүн тупсар. Тойоно хаарыс солко таҥаһы таҥыннарар. Киһи билбэт киһитэ буола уларыйан хаалар. Хамначчыт уолаттар, кыргыттар тойонноро аах, кэччэгэй муҥутааннар, туох буолан Сылгыһыт Сүөдэри ити курдук маанытык тутар буолбуттарын таайа сатыыллар да, кыайан таайбаттар.
Сүөдэри төрөппүт оҕотун курдук көрөн улаатыннарбыт икки хараҕа суох кырдьаҕас Сөдүөччүйэ эмээхсин, урут тугу баҕарар тойоннуур, быһаарар бэйэтэ, Сылгыһыт Сүөдэр туһунан туох да диэҕин билбэккэ, үөһэ эрэ тыынан кэбиһээхтиир, түүнү быһа тугу эрэ уоһун иһигэр ботугураан тахсар идэлэннэ. Кини таптыыр оҕото тойонун аахха тахсан маанытык, ыраастык олороруттан үөрбүт быһыыта биллибэт.
Халлаан тымныйдар тымныйан барар. Утуу-субуу кыһыҥҥы таҥаралар кэлэллэр.
Ороһооспо, Кириһиэнньэ ааһар. Дьаакыбылап кулуба, киэһэ-сарсыарда аһыы олорон Сылгыһыт Сүөдэр диэки үөннээх баҕайытык көрүтэлии-көрүтэлии, кэргэн кэпсэтэ барара чугаһаабытын туһунан тыл кыбытар. Онуоха Сүөдэр килбигийэн ах бара түһэр, сирэйэ кытарар, киэр хайыһар үгэстэнэр.
Арай биир күн Сиидэр суруксут Сылгыһыт Сүөдэри ааҕарга, суруйарга, нууччалыы кэпсэтэргэ үөрэтэ олордоҕуна тойонноро Дьаакыбылап кулуба аргыый аҕай ньылбыйан киирэр уонна истэн турбахтаан баран:
– Сиидэр, ити «маа-муу» дэһэргитин тохтотуҥ эрэ, – диир.
Сиидэр суруксут, тойонун бирикээһин истээри, чөрбөйөн олорор. Сылгыһыт Сүөдэр саҥата суох турар.
– Тугу эмэни лахсыһар буола үөрэннэ дуо?
– Үөрэнэн эрэр. Билигин бэйэтин наадатын барытын ситэ кэпсэтэр кыахтаах, – Сиидэр суруксут тойонугар үөрэ-көтө кэпсиир.
– Чэ үчүгэй, оҕом Сүөдэр, кэргэн кэпсэтэ барар кэмиҥ кэллэ. Мин бу улуус суруксута, үөрэхтээх киһи баарына, ол туһунан сүбэлэһэ киирдим.
– Ол кэргэн кэпсэтэригэр туох сүбэтэ-амата нааданый? – Сиидэр ыйытар.
– Өскөтө бу киһи, Дьаакыбылап кулуба иккис уолабын диэтэҕинэ, Харатаайап кулубалаах: «Хайдах биһиги кыыспытыттан атын кыыһы булбатах дьонуй?» – диэн өһүргэнэ сылдьыахтара. Онон бу киһи атын киһи оҕото буолан тиийдэҕинэ сатанара буолуо.
Сылгыһыт Сүөдэр туох да диэн булбат. Кини санаатыгар, тойоно эмиэ да сөпкө этэргэ дылы. Оттон кыыс киниэхэ эргэ кэллэҕинэ, атын киһи оҕотобун диэн сымыйалаабыта арыллара чахчы. Ол эмиэ да кыбыстыылаах буолсу.
Улуус суруксута туох диэҕин мунаахсыйда. Биллэн турар, кыыс Дьаакыбылап кулуба биир уолун сирэн ыытан баран, иккис уолугар эргэ тахсара саарбах.
Тугу да кыайан тобулан быһаарбакка, үһүөн өр соҕус саҥата суох олороллор. Онтон Сылгыһыт Сүөдэр аан бастаан тыл таһаарар:
– Мин бэйэм даҕаны ааттаах, араспаанньалаах буолбаппын дуо? Бэйэм ааппынан баран кэпсэтэрим тоҕо сатамматый?
Кулуба күлэн тоҕо барар. Оҕонньор өр соҕус күлэн быарын тыыттан баран тохтуур.
– Нохоо, ол эн дьонуҥ киһиэхэ биллэр туох ааттаах-сурахтаах буоланнар, ити курдук этэҕиний? Оннооҕор биһиги курдук дьон оҕолорун сиритэлии олорор кыыс ол эн ааккар умсугуйан эйиэхэ тахсыа үһү дуо?
Сүөдэр санаатыгар, кыыһы хара маҥнайгыттан албынныыр сатаммакка дылы. Оттон тойоно эмиэ да оруннааҕы этэр курдук. Ол улуус кулубаларын, уокурук баайдарын, атыыһыттар оҕолорун сирэ-тала олорор кыыс эгэ киниэхэ, тулаайах уолга, эргэ кэлиэ дуо? Кэлбэт!
Сиидэр суруксут, харандааһынан өр соҕус оонньоомохтоон баран, Дьаакыбылап кулуба диэки көрүтэлиир уонна аргыый тыл кыбытар:
– Оттон бу киһини «атыыһыт уола» диэн ааттаан ыыттахпытына хайдаҕый?
Аны Дьаакыбылап кулуба онон-манан абына-табына үүммүт күрэҥсийэн эрэр бытыктаах сэҥийэтин саҥата суох тарбанан кирдиргэтэр. Бытыгыттан биир түүнү туура тардан ылан, түннүк сырдыгар ыйдаҥардан: «Хайдах дьүһүннээҕий?» – диэбиттии, кыҥаан көрүтэлиир. Онтон ортотугар диэри элэйбит саһархай өҥнөөх тииһинэн бытыгын быһа ытырар. Оҕонньор бэрт ыар, кыайан быһаарыллыбат санааҕа ылларбыта өтө көстөр. Бэрт өр буолан баран:
– Суох, табыллыбата буолуо… Ол «баай атыыһыт» оҕото оччо ыраах сиргэ суос-соҕотоҕун, тугу көрдүү сылдьабын диэн тиийиэй?
– Оттон кини аҕатын иэстэрин ирдэһэ сылдьар буоллун ээ. Ол сөп буолбат дуо?!
Дьаакыбылап кулуба, сирэйин тириитин мыччыһыннаран, үс муннуктааҕынан көрүтэлиир.
– Синин син буолуо этэ да… Ким билэр, итэҕэйиэхтэрэ суоҕа эбээт… Баҕар: «Аҕаҥ ханнаный?» – диэн ыйытан туруохтара.
– Аҕата өлбүт буоллун ээ, – суруксут ымайар.
Дьаакыбылап кулуба хараҕа кэҥии түһэр, тугу эрэ булбут курдук, ойон турар, Сиидэр суруксуту кэлэн саннын таптайар.
– Бэрт сөпкө этэҕин! Аҕата өлбүт буоллун, аҕатын баайын, иэһин хомуйа сылдьан Харатаайап кулубалаахха хоннун… Кыыһы сөбүлүү көрдөҕүнэ, өрөөтүн, табыллыах буоллаҕына, ыйыттардын. Соруйан кэргэн кэпсэтэ кэлбит буоллаҕына, соҕотоҕун сылдьара табыгаһа суох буолуо. Оттон ити курдук наадалаах киһи онно-манна тиийэригэр туох да боруок суох.
Сылгыһыт Сүөдэр санаата харааччы иирэн хаалар. Дьоно өлбүттэрэ чахчы, итиннэ туох да сымыйата суох. Атыыһыт уола аатырара толоос, сымыйа, кыбыстыылаах буолсу. Ол эрээри кини өйдүүрэ, ол баай-кулуба кыыһа киниэхэ «атыыһыт оҕото» буолбатаҕына эргэ кэлбэтэ чахчы. Кэргэннэнэр, ыал буолар туһугар кыратык сымыйалыыр, ама, аньыы буолуо дуо?
Сонно тута биэксэл кумааҕытыгар суруйан Федор Владимирович Гаврильев Бүлүү уокуругун биллэр атыыһыттарыттан бэрт элбэх ылардааҕын курдук докумуон оҥороллор. Ол биэксэллэри Нам улууһун быраабатын бэчээтинэн «туоһулаталлар».
Биэксэллэри оҥордохторун нөҥүө күнүгэр Дьаакыбылап кулуба, уолун хара саһыл тыһа истээх сонун кэтэрдэн, ат бастыҥын көлүйэн, Сылгыһыт Сүөдэри ыраах Бүлүү сиригэр атаарар.
Сылгыһыт Сүөдэр хоту лүүчүттэр сирдэринэн, киэҥ Ньидьили эбэ хотуну туораан, Орто Бүлүү сиригэр киирэр. Кини Дьаакыбылап кулуба бас билэр сириттэн төһө ыраатар да, соччонон тыла чобуотуйан, санаата сайдан, өйө уһуктан барар. Кини уһун суолу быһа тоҕо бачча ыраах сиргэ баран иһэрин эргитэ саныыр: «Тойонум Дьаакыбылап кулуба обургу мин Харатаайап кулуба кыыһын кэргэн кэпсэтэрбэр тоҕо ити курдук кыһанара буолуой? Уолун, Сылластыгас Сүөдэркэни, сирдэрэн баран… тоҕо миигин бу курдук тэрийэн ыытарый?.. «Атыыһыт уола» диэн докумуоннаата… Тоҕо? Ол кыыһы саакка киллэрээри, дьон күлүүтүгэр ыытаары миигин тэрийбитэ буолуо дуо? Ама, хайа үлүгэрэй!»
Суол төһө да уһунун иһин, киһи сорук оҥостон баран иһэр сирэ кэлэр үгэстээх. Сылгыһыт Сүөдэр киэһэлик соҕус Орто Бүлүү кулубата Харатаайап баай киэҥ тэлгэһэтигэр кэлэн киирэр.
