Kitabı oku: «Туоһахта уонна Лэкиэс», sayfa 2
Амырыын түүн кэнниттэн Туоһахта олоҕор улахан үөрэҕи ылбыта. Уоттаах харахтаах кыыл сыта муннугар үйэтигэр сүппэттии иҥэн хаалбыта. Харачаас үөрүн ити алаастан атын алааска көһөрөргө күһэллибитэ. Инньэ гынан, Сиэллээх биэ бастаан, атын биэлэр батыспыттара, оттон Харачаас кэннилэриттэн, үөрүн күөйэн былыргы омоох ыллыгынан, хаара арыый оҥхоччу түһэн чарааһаабыт сиринэн халдьаайы сыырын дабайан, бары субуруһан тахсан бара турбуттара. Туоһахта куттаммыта ааһан биэрбэккэ, били дьаардаах сыт кэлээрэй диэбиттии, оччугуйкаан таныыларын тардырҕахпахтаталаан ыла-ыла, ийэтин ойоҕоһугар сыстыаҕынан сыстан хаампыта. Арай эмискэ аттыттан туох эрэ үрүҥ дьүһүннээх, уһун кулгаахтаах харамай сүрэҕэлдьээбиттии ойуоккалаабытыгар соһуйан, кута көтө сыспыта. Ийэтэ, хата, онно эрэ кыһаллыбат, онтон эр ылан Туоһахта уоскуйа быһыытыйбыта. Ити дьулаан түүнтэн ыла аны туохтан эрэ тэһииркээтэҕинэ, ийэтигэр ойор идэлэммитэ. Ийэ барахсан хонноҕор-быттыгар хорҕойортон ордук эрэллээх туох да суоҕун кыракый мэйиичээнин долоҕойугар хатаабыта. Хата, били аа-дьуо ньохороҥноон чөҥөчөк кэннигэр кирийбит бэдиккэ сэрэнэн сытырҕыы-сытырҕыы чугаһаабыта. Ол да буоллар, сэрэххэ ийэтин диэки хайыһан ыйытардыы көрөөт, оччугуйкаан оҥоспут таныыларынан тыбыыран тарылаппахтаан ылбыта. Ийэтэ онно кыһаллыбата. Хата, били кирийбит маҥан түү кыыл соһуйан ойуур диэки бөчөөхтөөбүтэ. Туоһахта эр ылан дыралдьыйбыт сытыы туйахчааннардаах атахтарынан кэнниттэн ыстаныахтыы оонньохолоон ылбыта. Били кыыл онтон өссө эбии соһуйан икки хараҕа тэстэринэн, туора-маары ойуоккалаат, сыбарга түспүтэ. Сааскы күн куула тыа үрдүнэн тэмтэйэ санньыйан күлүктэр уһаабыттара. Ити курдук Туоһахта олоҕор маҥнайгы арыйыыларын бииртэн биир билэн, олох оскуолатын маҥнайгы хардыыларын оҥорон испитэ.
* * *
Лэгиэн ыаллыы сытар «Кыһыл агроном» холкуос сылгыһытыттан икки бөрө биир биэни тардыбыттарын истэн дьиксиммитэ. Онон бэрдээнин ылбыта, үс-түөрт сүнньүөхтээҕин уктаат, атын ыҥыырдыы охсон, суһаллык арҕаа Барыллыалаах алааска айаннаппыта. Лэкиэс оскуолаттан кэлэн баран, ийэтиттэн ол сураҕы истэн аймаммыта. Кини аччыгыйкаан Туоһахтата бөрө айаҕар кииримээри куотан, тоҥуу хомурахха батыллан эрэрин хараҕар оҥорон көрөн аһарбыта. Ийэтэ хотоҥҥо тахсыбытын кэннэ, кэтэҕириин орон улаҕатынан муннукка турбут субуйааҥканы сулбу таһыйан ылаат, таһырдьа тахсан аҕата булка кэтэр хайыһарын кэтээт, сыыйа тэбэн арҕаа диэки соруктаах баҕайытык бурҕаҥната турбута. Күлүктэр уһаан, сааскы күн намтаан эрэрэ.
Лэгиэн Барыллыалаахха көс аҥаарын уһаппакка, илин баска айаннатан тиийбитэ. Сэрэххэ, саатын бэлэм тутан, атын аргыый хаамтаран, мастары күлүктэнэн алаас сыырын түһэн эрдэҕинэ, ата туохтан эрэ сиргэнэн туора ойбута. Лэгиэн кыл түгэнэ ыҥыырын хоҥсуоччутуттан харбаан, тутуһан нэһиилэ өрүһүммүтэ. Бэрдээнин төлө тута сыспыта.
– Бу адьарайдар манна охсуллубуттар эбит, оо, Харачааһым барахсан хайаспыта буолла? – диэн ботугураан ылбыта. Араас санаалар үүйэ-хаайа туппуттара. Алааска киирбитэ – Харачааһын үөрэ суох буолан биэрдэ. Арай куула тыа аннынан ыраах туох эрэ хараара сытарын көрдө.
«Оо, кыайардар кулунчугу туппуттар дуу?» – сүүһүгэр сарт түспүт көлөһүнүн ытыһынан киэр хаһыйаат, саҥа аллайбыта. Онтон эмиэ да мунаара санаабыта. «Өскөтүн кулуну туппуттара буоллар, сиэҥнэригэр баар буолуохтарын сөп этэ. Эбэтэр киһи иһэрин билэн, тыаҕа түһэн чуҥнуу сыталлара дуу? Харачаас хайаан мүччү туттарбытай?» – диэн саныы-саныы, оргууй хаамтаран испитэ. Арай чугаһаары гыммыта, доҕоор, ата сиргэнэн таныытын тардырҕаппыта, өрө холоруктаталаан ылбыта. Лэгиэн атыттан ойон түһэн, үүнүн кэбиһиилээх от күрүөтүн тоһоҕотугар иилэ быраҕан, атын хаалларан, сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ ыкса чугаһаабыта.
«Оо, ол иһин да», – диэн саҥа аллайбыта. Харачааһа обургу ардай аһыылаах баһын хампырыта тэбиэлээн өлөрбүтүн борукка балыйтаран бастаан билбэтэҕэ, онтон дьэ өйдөөн көрөн, салгын сиэн хараара килэйбит сирэйэ мүчүк гыммыта. Лэгиэн иннигэр сүүнэ атыыр бөрө ардьаллыбыт араҕас аһыыларыгар Харачаас кутуругун хара кыллара сыыйыллан быга сыталлар эбит. Лэгиэн бөрөнү бэрт эрэйинэн кутуругуттан соһон, балай да бодьуустаһан куула тыа саҕатыгар илдьэн баран, чугастааҕы чөҥөчөк хаарын хаһыйан, сынньана олордо. Табаҕын таһааран тарда олорон, Харачааһын хайгыы санаата: «Барахсаным, төһө эрэ охсуһан бураллаҥнаата буолла, дэҥнэммэтэ ини». Итинник саныы олорон көрдөҕүнэ, ата эмиэ чөрбөҥнөөн, миэстэтигэр тэпсэҥнээн ылаттаата. Лэгиэн дьаарханан бэрдээнин тымныы уоһуттан харбаан, бэлэм тутта. Арай алаас уҥуор илин бас сыырын үрдүгэр боруҥуйан эрэр халлааҥҥа туох эрэ хамсыырын көрдө. Сылгы диэҕи кыра курдук, бөрө диэҕи эмиэ атыҥҥа дылы. Онтон сыныйан көрбүтэ – хайыһардаах киһи омооно сүүрэн бурҕатан иһэр эбит.
– Бай, бу хайалара сааланан-саадахтанан иһэр буоллаҕай? – диэн ботугураат, Лэгиэн туран саатын сүгэн, атын диэки хардыылаабыта. Хайыһардаах киһи элэҥнэччи сүүрэн бурҕачытан иһэн, тугу эрэ хаһыытыыр саҥатын истэн, Лэгиэн ытырыктата санаата. Арай өйдөөн көрбүтэ, бэйэлээтэр бэйэтин уола Лэкиэс буолан соһутта.
– Аҕаа, Туоһахта? Туоһахта?! Тыыннаах, тыыннаах дуо? – аҕылыырын быыһыгар хаһыытаан ыйыта-ыйыта, сүүрэн сырылатан кэллэ. Лэгиэн, дьэбир, аҕыйах саҥалаах аҕамсыйа барбыт киһи, салгыҥҥа хараара килэйбит сирэйигэр мичээр оҕото сыдьаайан ылбыта. Уола саҥа төрөөбүт кулунчугу булан, кини саҕа дьолломмут киһи суоҕа. Тута Туоһахтанан сүрэхтээбитэ уонна оҕо оҕо курдук кутун Туоһахтатыгар туттарбыта.
Лэкиэс аҕатыттан чугас хаарга туох эрэ хараара сытарын көрөн тохтуу биэрбитэ. Кэҥээбит хараҕынан ыйытардыы аҕатын көрбүтэ.
– Бөрө, бөрө, нохоо, Харачаас обургу ити ардай аһыылаах адьарай эҥил баһын хампы тэппит.
– Оттон Туоһахта, Туоһахта?
– Туох ааттаах Туоһахтанан сүрэхтэтэн хааллыҥ? Тыыннаах ини. Харачаас үөрүн мээнэ былдьаппатах атыыр буолуо. Үөрүн нөҥүө алааска күрэппит.
Лэкиэс тиийэн өлө сытар бөрөнү көрөн этэ саласта. Төһө да өлө сыттар, ыстанан туран килбэспит дьулаан аһыыларынан хабарҕаҕа түһүөхтүү, тоҥон уота өспүт хараҕынан Лэкиэһи одуулуу сытара. Лэкиэс этэ салаһан кэннинэн чинэриҥнээтэ.
– Баччалаах сири хараҥаҕа былдьатаары мээнэ сүүрэкэлиир сэрэхтээх буолбатах дуо, нохоо? Бу үлүгэр адьырҕалар киһилиэхтэрэ дуо. Билигин торҕонноон аҕай сырыттахтара.
– Эс, аҕаа, субуйааҥкылаахпын дии.
– Дьэ, хас ботуруоннааххыный?
– Биир, – Лэкиэс бөрөттөн куттаммытын биллэрбэт буола сатыы-сатыы, боччумнаахтык туттан хоруйдаата.
– Ол биир ботуруон диэн, үөргэ түбэстэххинэ тугу абырыай? Чэ, ити хайыһары ол тииккэ өйөннөр. Барыахха, хараҥаҕа аһары былдьатыахпыт. Баран иһэн Тоҥуулаахха сылдьан, Харачааспыт үөрүн көрөн ааһыахпыт. Ити кыылы кэлин сыарҕалаах атынан кэлэн дьаһайыллыа, – инньэ дии-дии, тоҥ мас лабааларын тоһуталаан, бөрө үрдүгэр сабыта быраҕаттаата. Аттарын мэҥэстэн, атыыр үөрэ барбыт суолун бата, сиэллэрэ турдулар.
Туоһахта бөрө айаҕар киирэн биэрэ сыһан, ийэтиттэн ыарыылаахтык арҕаһыттан хадьырыйыллан, үйэтин тухары умнубат улахан үөрэх ылбыта. Сотору биир ханнык эрэ алаас куула тыатыгар кэлбиттэрэ. Харачаас чуҥнаан чөрбөлдьүгэс кулгаахтара уҥа-хаҥас эргичиҥнээбиттэрэ. Сыт ылан төбөтүн үөһэ көтөҕөн, таныыларын тардырҕатан тыбыырбахтаабыта. Онтон аллара туруору сыыр хаарын сэрэнэн тэлэн, кырыытынан хаама-сүүрэ былаастаан, алааска киирэн мастар быыстарыгар сүтэн хаалбыта. Атын биэлэр, Сиэллээх биэ хамсаабакка күүтэн турарын иһин, эмиэ иһийэннэр, ол-бу диэки тыас иһиллээн турбуттара. Сотору алаас диэкиттэн Харачаас кистиир саҥатын истэн, Сиэллээх биэ куула сыырын налыы сирин талан аллара түһэн, биэлэр, кулунчуктар бары субуруһан батыспыттара. Иннилэригэр эмиэ киэҥ алаас нэлэһийбитэ. Харачаас утары сүүрэн кэлэн үөрүн күөйэн, хаһыылаах сиргэ илдьибитэ. Туоһахта иннин-кэннин кэтэнэр, туох эмит туора сыт муннугар охсуллан аастаҕына, тэһииркээн ийэтин быттыгар сыстар буолла. Бары да уйулҕалара көппүтэ, си-дьүгээр ааһа охсон биэрбэккэ, тыаһырҕаан тахсыбыттара. Ол да буоллар, Харачаас уонна Сиэллээх биэ кинилэргэ үрүҥ тыыннарын өллөйдөөччү, көмүскээччи буоланнар, налыйан хаһыыларыгар тарҕаспакка, бэйэ-бэйэлэриттэн чугас сылдьан, киирэн эрэр күнү сайыһа көрбүттэрэ. Кулунчуктар сөп-сөп ийэлэрин соппойон, анаан хаһыллыбыт оттоох дулҕалар быыстарыгар сытаталаан барбыттара. Туоһахта саҥа нухарыйан эрдэҕинэ, Харачаас сүр улаханнык суос бэринэн кистээн дьириһиппитэ. Бары, эмиэ туох эрэ куттал суоһаата дии санаан, чөрбөҥнөһө түспүттэрэ. Арай Туоһахта көрбүтэ, арҕаа чугастааҕы тумулга аҕатын Харачаас курдук бөҕө-таҕа атыыр үрдүгэр урут көрөн аһарбыт икки атахтаах харамайа аны иккиэлэһэн көстүбүттэрэ. Харачаас иҥэрсийэн ылбытыгар анараа ат эмиэ кистээн дьырылаппыта. Аттаахтар ол кэлэн чочумча тохтоон, тугу эрэ даллаахтаһан, кэпсэтэр дорҕоонноро сааскы дьыбардаах киэһэ быһыта-орута иһиллэн ааспыта. Туоһахта туох да куттал суоһаабатын, ийэтин майгытыттан эндэппэккэ билэргэ үөрэммитэ.
Чугаһаан иһэн Лэгиэн Харачааһа кистиирин истэн долгуйан ылбыта. Хата, онто кини иһэрин билэн кистиир эбит. Лэгиэн Харачааһын хаста да баайан сүүрдэн, ыһыахтарга мүһэ ылаталаан тураллар. Онон миннэрин бэркэ билсэллэр. Оо, Дьөһөгөй оҕото барахсан өйүн оҕото сыттаҕа дии. Харачаас кулунуттан төрөлкөйө харахха быраҕыллан, кыра эрдэҕиттэн маанылаан, борсоон улаатыннарбыта. Кырдьаҕастар үтүө атыыр оҕото утумнуур, онон кэлин дьоһун атыыр тахсар чинчилээх диэн сабаҕалаабыттара оруннаах буолбута. Үөрүн энчирэппэккэ бу илдьэ сырыттаҕа. Лэгиэн, Харачааһын хайгыы саныы-саныы, үөрүн аахпыта. Оттон Лэкиэс Туоһахтата тыыннааҕыттан олус үөрэн, оҕотук сүрэҕэ сылааһынан битийэ тэппитэ.
Оччолорго биэни мээнэ ыабат этилэр, ыһыахтарга анаан кымыска эрэ ыыллара. Ол иһин кулуннар сайыны быһа ийэлэрин эмсэхтэнэн, күһүн бэркэ төлөһүйэллэрэ. Туоһахта дьылыгыр уһун атахтардаах күөкэйбит үрдүк моойдоох, сытыы туйахтарын үрдүгэр чэпчэкитик дугунан, кырыытынан оонньохолуурун киһи эрэ астына көрөрө.
* * *
Лэкиэс үөрэҕин быыһынааҕы уһун өрөбүллэригэр Лэгиэн айааһаабыт сиэр соноҕоһунан, аҕатыгар көмөлөһөн, алаастары, үрэхтэри сыыйсара. Ол сылдьан түгэн көһүннэҕинэ, Туоһахтатын көрөн, хараҕын сымнатан ааһара. Тоҕотун бэйэтэ да билбэтэ. Туоһахтаҕа кутун олус туттарбыта. Ол баҕар, Туоһахта саҥа төрөөн күн сирин көрөр түгэнигэр туоһу буолбутуттан эбитэ дуу? Эбэтэр инники олохторун тоҕооһуннаран тургутар туску тардыыта эбитэ дуу? Туох билиэ баарай. Ол да буоллар, Лэкиэс биир бүччүм санаалаах. Ол – сиппит-хоппут Туоһахтатын миинэн, ыһыахха ат сүүрдүүтүгэр биэтэккэ тыал курдук маҥнайгынан сүүрдэн кэлэр ыратын сүрэҕэр бүөбэйдээн, иитиэхтии сылдьар.
Кэм-кэрдии ааһан испитэ. Туоһахта чөрөгөр сытыы кулгаахтардаах, көҕүлүн аннынан кэлтэгэй ый курдук туоһахталаах, уһулу ойуох курдук дьэргэлдьийбит өйдөөх харахтардаах, тардырҕас киэҥ таныылардаах, киһи эрэ умсугуйа көрөр кулуна буолбута. Дьылыгыр уһун атахтарын түөрт түөрэм сытыы туйахчааннара эрчимнээхтик иһэҕинэн бырдааттанан, быыппаста сүүрэр идэлэммитэ. Кулун бэйэтэ, күһүн хаар түһүүтэ, убаһаҕа кубулуйбута. Харачаас үөрүн убаһаларыттан саамай төрөлкөйдөрө буола улааппыта. Оччолорго убаһалары араарбат этилэр, онон үөргэ дьаалаларынан бүөбэйдэнэллэрэ. Туоһахта ити курдук балтараа сааһыгар тый, үс сааһыгар соноҕос буолан, тыыллан-хабыллан тахсыбыта.
Лэкиэс эмиэ оҕо эрдэҕиттэн хара үлэҕэ миккиллэн, эриллэн, буутун этэ буһан, сиһин этэ ситэн, төрөлүйэ улааппыта. Үрдүкү кылаастарын уһун сынньалаҥнарыгар холкуоһун күүстээх, түбүктээх үлэтигэр төбөтүн оройунан түһэрэ. Лэгиэн уолун астына көрөр, туйахпын хатарыах киһим диэн, иһигэр эгди сананар буолбута. Онон Лэкиэһин бэйэтигэр сыһыаран илдьэ сылдьара. Лэкиэс оҕо эрдэҕиттэн акка сыстаҕас буолан уонна Туоһахтатын миинэр, айааһыыр баҕаттан үөрүүнэн тук курдук сылдьара. Сылгыһыт үлэтэ диэн, тоҥуулаах-хатыылаах, сыра-сылба баранар, ылбычча киһи манан аҕай ылыммат да, кыайбат да үлэтэ этэ. Манна аҥаардас күүс-күдэх эрэ быһаарбат, акка сыстаҕас, ат майгытын-сигилитин үчүгэйдик билэр, мындыр, тулуурдаах, дьулуурдаах эрэ киһи кыайар идэтэ этэ. Дэлэҕэ да Лэгиэн эдэр сааһыгар Ааллаах Үүнүнэн таһаҕас көтөҕүүтүгэр элбэхтэ сылдьан, Көмүстээх Бодойбо бэртэрин кытары алтыһан, кииллийэ чэрдийбит сүрэҕэ билигин дьэ эмэхсийии модьоҕотун атыллаан эрдэҕэ. Онон олоҕор тугу билбитин-көрбүтүн уолугар уһуйарга санаммыта. Биир ыра санаатын толорон, Лэкиэһин ат баайыытын ымпыгар-чымпыгар үөрэтэн барбыта.
Саас Харачааһы кытары икки кытыылыыр соноҕоһу тутан быалаан баайбыттара. Соноҕостортон биирин Лэгиэн бэйэтэ айааһаабыта. Оттон иккиһин, күндүл-хаҥыл, айаас буолан өрө мөхсөрүн иһин, Лэгиэн айааһаамаары гыммытын уола Лэкиэс буолуммакка, бэйэтэ айааһаабыта. Ат баайыытын ымпыгын-чымпыгын тутуһан, син аттарын бэлэмнээбиттэрэ. Дьэ күүтүүлээх кэмнэрэ кэлэн, хаар бидиргэхтиирин саҕана, Лэгиэннээх үс баайбыт сүүрүк аттарын сэтиилэнэн, оройуон киинигэр тиийбиттэрэ. Ол саас Харачаас бүтэһигин сүүрбүтэ. Хатыһыылаах икки аҥаар көскө хол аҥаара сырдыктаах, биэтэккэ иккис кэлбитэ. Сүүрдүү кэнниттэн Харачаас уоскуйбутун кэннэ, Лэгиэн атыырын көлөһүннүрбүт моонньун оргууй таптайа-таптайа:
– Дьэ, нохоо, саас ылан, күүһүҥ-күдэҕиҥ бэйэбэр дылы өһүллэргэ бараахтаан эрэр эбит. Онон аны уолуҥ Туоһахта туйаххын хатарар кэмэ кэллэ быһыылаах, – диэбитигэр Харачаас иччитин өйдөөх харахтарынан көрбүтэ уонна сөпсөһөрдүү иҥэрсийэн ылбыта.
Оттон соноҕостортон биирэ, аһара тэһии, күндүл-хаҥыл буолан, суолуттан туораан хаалбыта. Иккиһэ сааскы чигдигэ халты тэбинэн, бүдүрүйэн ортоку кэлбитэ. Инньэ гынан, илиилэрин соттуохтарын, хата, Харачаас бириистээх миэстэни ылан, санаалара син бэттэх кэлбитэ. Атын холкуостар сылгыһыттара аттарын бэркэ баайан кэлбиттэрэ харахха тута быраҕыллыбыта. Аттара кырыыларынан тыкаарыйан, үҥкүүлээмэхтээн сүрдээхтэрэ. Чэ ол да буоллар Лэгиэн санаатын Туоһахтаҕа уура сылдьар, онон бөҕөх. Бу сааскы сүүрдүүгэ харыстаан айааһаабакка, хаһаана сылдьыбыта.
АЙААҺАНЫЫ
Туоһахта да кини барыллаата төрүөхтэр, бары улаатан төлөһүйэн барбыттара. Онон аҕалара Харачаас хааннааҕынан көрөн, көмөр күдэрик сиэлинэн илгистэн, сыыһа-халты хабыалаан лаһырҕатан, соноҕостор дьалты туттар буолбуттара.
Хаар ууллан, күөххэ үктэнэн, Харачаас үөрэ тотон төлөһүйүү бөҕөтө буолбуттара. Харачаас, Сиэллээх биэ уонна хас да биэ буоланнар, алаас ортотугар баар булгунньах үрдүгэр тахсаннар, сарсыарда аайы күн тахсыытын уруйдаан кистээн дьырылаталларын Туоһахта астына көрөрө. Аллараттан эмиэ хардаран кистээн ылаллара. Оо, Туоһахта эмиэ аҕатын Харачаас курдук хаһан эрэ бэйэтэ бас билэр үөрдэннэҕинэ, итинник күнү уруйдуоҕун санаан, оргууй тыбыыран ыла-ыла сири табыйбахтыыра. Кини обургу ситэн-хотон, ордук күөх от минньигэс ньаассын сүмэтиттэн сүүлэ киирэн, сөп-сөп били тэрилэ кытаатан, хаатыттан тахсан, уһаан бөскөйө тыҥыыра. Этин сааһа хайдах эрэ дьикти минньигэстик, иһин түгэҕин диэки дьырылаан ылара. Этэ-сиинэ тыҥаан, быыппаста ойуолаан, бэйэтин барыллаата соноҕостору үтэн-анньан, күөнүнэн түһүтэлээн, сиирэ-халты хабыалаталаан ылара. Анарааҥҥылара да эргичис гынаат, салгыны тэбиэлээн куһурҕатыһа оонньууллара. Икки кэлин атахтарыгар туран табыйсан да ылаллара. Биллэн турар, ол хамсаныылар хайа да уолҕамдьы оҕотук харамай олоҕор кэлин көрсүөхтээх, үрүҥнэрин-хараларын быһаарар түгэннэригэр, тургутууларыгар туһалыаҕын долоҕойдоругар анааран да көрбөттөрө. Айылҕалатан, ис хааннарыттан оонньуу былаастаах эрчиллиилэрэ этэ.
Ол курдук күөх сайын кэхтэн, көмүс күһүн күлүмүрдээн ааспыта. Маҥнайгы хаар кыраһалаабыта. Сир тоҥо быһыытыйбыта, түүнүн дьыбардар түһүтэлииллэрэ. Биир үтүө күн били аттаах харамайдар кэлэн кинилэри, хас да соноҕоһу, үөртэн быһа анньан арааран, күөйэ көтүтэн, кэккэлэһэ сытар алааска үүрэн киллэрэн, хааччахха хаайбыттара. Туоһахта хайдах эрэ уйуһуйан хаалбыта. Тоҥ күөнүнэн түһүөлээн хааччах сиэрдийэлэрин тоһутуохча тииһэн эрдэҕинэ, били икки харамайдартан биирдэһэ уһун ураҕаска туох эрэ быатын иилэн баран, кини диэки сыбдыйан эрэрэ баара да, моонньун төрдүн диэки быа иилиллэ түспүтэ. Туоһахта онтон соһуйан, таныытын тардырҕатаат, туора ойон иһэн, моонньуттан эпсэри ылбыт быа кытаанахтык тардыбытыттан сөһүргэстии түспүтэ. Оо, аймалҕан бөҕө буолан эрэрин кулгааҕын уһугунан истэн аһарбыта. Ойон тураат, аны төттөрү өттүгэр ыстаммыта. Ок-сиэ! Били моонньун ыбылы ылбыт быа быһа ыстанан, «тас» гыммыт тыаһыттан соһуйан, Туоһахта хааччах үрдүнэн көтөн күдээрийбитэ. Уонна кэннигэр били харамайдар хаһыыларын хаалларан, иннин хоту ойуолаабыта. Лэкиэс Туоһахтата быатын быһа түһэн, түөрт үүт күрүө үрдүнэн күндүл сиэр сиэлэ өрө үрэл гынан ойон кыырайаат, сабыдыал кутуруга субурус гынан уохтаахтык ойуолаабытын астына көрөн турдаҕына, аҕата хаһыытаан тоҕо барбыта:
– Хайа, нохоо! Тугу даллайан баран турдуҥ?! Оҕуургун уонна ол кылгас ураҕаскын ыла тарт, ситэн тутуохха!
Лэкиэс онно эрэ өй ылан, оҕуурдаах ураҕаһын харбаан ылаат, сымса үлүгэрдик эрийэ тутан салҕыы турдаҕына, Лэгиэн атын бөҕө быһыылаах хатыс оҕууру уолун диэки элиппитэ. Бэйэтэ атыгар сүүрбүтэ. Лэкиэс аҕата кыыраппыт оҕуурун хапсаҕай үлүгэрдик хабан ылаат, атын үрдүгэр мохсоҕол курдук хатана түспүтэ. Уонна атын быттыкка тэбэн кибилиннэрээт, өрө холоруктатан, аҕатын кэнниттэн ойута турбута. Оҕуурун дьоҕус ураҕаһыгар аҕата такайбытын курдук үөрүйэхтик бэрийэ охсубута уонна быатын уһугун ыҥыырыгар баар быатыгар сэтиилэнэр гына туомтуу тардыбыта.
Оттон Туоһахта сабыдыал кутуруга субуллаҥнаан, оол иннилэригэр тэйиччи ойуолаан ууннаран эрэрэ. Лэкиэс аҕатын ситэн кэлэн ойоҕолуу ойутан иһэн:
– Аҕаа, сиппэппит буолуо ээ, – диэн долгуйбут куолаһынан аҕатыттан ыйыппыта.
– Ситиэхпит, нохоо, тот буоллаҕа дии, сотору өрөһөтө тыҥатын хам анньыа, ити маҥнайгы уоҕугар эрэ быыппастаахтыыр, – диэбитэ.
Туоһахта балайда сири ойуолаан баран, сотору тохтоон, уйуһуйбут сүһүөҕүн үрдүгэр үҥкүүлээмэхтээт, кэннин хайыһан көрбүтэ, доҕоор, икки аттаах харамайдар кинини супту көрбүтүнэн ойутан аҕай иһэллэр эбит. «Дьэй эрэ, ити буоллаҕына!» – дии санаат, Туоһахта иннин хоту түһүнэн кэбиспитэ. Тот буолан сотору-сотору утуруктаан бирдиргэтэрэ. Өр сүүрбэтэҕэ, тыҥатын күүгэнэ икки дьабадьытынан тохтубута. Дьэ ол курдук уоҕа уостан, Туоһахта сир өппөтөҕө, сотору бытаарбыта. Сылгыһыттар үөрүйэх, баайыылаах аттара өр гыныахтара дуо, сотору ситэ баттаан ылбыттара. Кэннигэр туйах тыаһа бөҕө өрө батыгыраабыта. Туоһахта уҥа диэки туора ыстаммыта, арай били харамайдартан кырдьаҕаһа бу сирэйэ мэлэйэн иһэр эбит. Туоһахта онтон соһуйан аны хаҥас ыстанан эрдэҕинэ, били кутталлаах, муомахтаан тыынын хаайан тумнара сыспыт эдэрэ, быатын ураҕаска иилэн баран, бу көтүтэн иһэр эбит. Лэкиэс оҕуурдаах ураҕаһын Туоһахтаны ойоҕолуу көтүтэн иһэн, кэнниттэн сиэлин үрдүнэн аҕалаат, күөйэн төбөтүн угар гына иилээт, атын тэһиинин хаҥас салайа тарпыта. Эмискэ ол быа обургу, эриэн үөннүү куһуурбутунан, моонньугар эриллэ түспүтэ. «Оо, иэдээн!» – диэн санаа Туоһахта төбөтүгэр күлүм гынан ылбыта, ону сэргэ били быа харса суох моойун хам тарпыта. Туоһахта ону күүппэккэ испит буолан, бүдүрүйэн, кыраһалаабыт алаас халтаҥ хадьымалыгар халты тэбинэн тас уорҕатынан барбыта. Түөрт түөрэм туйахтара сири булбакка, үөһэ адаарыс гыммыттара. Инньэ гынан, сүүрэн испит уоҕар буолан, биэс-алта хаамыы холобуру халтарыйан тас иэнинэн сырылаабыта. Онтон өй ылан ойон тураат, иннин диэки ыстаммыта. Били моонньугар эриллибит быа хам ылан, тыынын бопторон өссө иэдэйбитэ. Сэниэтэ дэлби эстэн барбыта. Оттон икки өттүттэн ыга астаран кэлбит эккирэтээччилэр ситэн, иннигэр түһэн, ойутан испиттэрэ. Онтон бытааран сиэллэрэн барбыттара. Туоһахта өһөстөҕүнэ, өссө хам тардылларын билэн, тэҥҥэ сиэлсэргэ эрэ тиийбитэ. Ол гынан, сотору били хааччахха чугаһаабыттара, кэтэһэн турар биир харамай суон сиэрдийэлэри нэһиилэ иҥиннэрэ-иҥиннэрэ субуйан ааны аһан биэрбитинэн Лэгиэннээх обургулар Туоһахтаны мөҕүһүннэрбитинэн, соһо былаастаан, хааччахтарыгар киллэрбиттэрэ. Ол киирээт да, эдэрэ атыттан ойон түһэн, Туоһахта баайылла сылдьар быатын чугастааҕы баҕанаҕа эрийэ тардыбыта. Туоһахта быатын өссө быһа түһүөх санаата киирэн тиргиллэн көрбүтэ да, били мааҕыҥҥы уоттуйбут хатыстан атын бөҕө-таҕа, оҕус тириититтэн тэлиллэн оҥоһуллубут хатыс быа быстыахтааҕар өссө хам ылбыта. Лэгиэннээх Туоһахтаны уоскута түһэргэ, бэйэлэрэ да тыын ылан сынньанарга быһаарыммыттара.
Лэгиэн табах уурунан мохуоркатын соппойо олорон, уола баайыллан турар соноҕоһу астыммыттыы одуулуурун бэлиэтии көрөн, арыттаах араҕас тиистэрэ атыгыраан, мүчүйэн ылбыта. Кини иннигэр икки күннэригэр сылдьар эдэрдэр: уола, оҕотук бэйэтэ уолан, уолҕамдьы уонна саҥа быаламмыт, сүүһүн ортотугар туоһахталаах күндүл-хаҥыл соноҕос. Боҕуу быатыттан иҥнэн, тула холоруктаан, икки илин туйахтарынан сири табыйбахтаан, харалҕаннык кистээн дьириһитэр соноҕоһу көрөн, улаханнык астыммыта. Бу икки эдэр сүрэхтэр биирэ – айааһаары, хатыс быаны лаппыйан, баҕанаҕа эпсэри тардыбыт, иккиһэ онно сөпсөспөт мөккүөрүгэр тыын былдьаһан, үрүҥүнэн көрөн, мөхсөн бураллаҥныыра. Дьэ ол бэйэлэрэ имнэрин билсэр, ким кыайыылаах тахсара быһаарыллар түгэннэрэ тирээн кэлбитэ. Туоһахта уоскуйа быһыытыйбытын кэннэ, Лэгиэн уолугар Лэкиэскэ:
– Чэй, – диэн кылгас саҥа аллайыы кэннэ Лэкиэс сыбдыйан кэлэн, тыҥаан турар быаны харбаан ылан тардан барбыта. Лэгиэн уонна өссө биир киһи буолан көмөлөөн, Туоһахтаны баҕанаҕа сыһыары тардыбыттара. Сиэрдийэ быыһынан кутуругуттан эрийэ тардан хааччах бөҕө-таҕа сиэрдийэлэригэр хам тардан кэбиспиттэрэ.
Туоһахта мөхсөн да туһа суоҕун сэрэйэн турунан кэбистэ. Тугу эрэ эҥил баһыгар кэтэрдэн эрдэхтэринэ, соһуйан, өрүтэ ходьоҥолоон тиргиллэн көрдө да, кыаллыбата. Баһын ыга тардан сулары кэтэртилэр. Оо, аны айаҕар тугу эрэ кылыгыратан-халыгыратан симтилэр. Тымныы тимир дьабадьытын таарыйбытыгар сөбүлээбэккэ, баһын илгистээри гыммыта табыллыбата. Аны арҕаһын, уорҕатын имэрийбэхтииллэр, тугу эрэ үлүгүнэһэллэр. Хаар-сиир эрэ талбытынан дьапталанар уорҕатыгар тугу эрэ саба ууран баран, иһин курдуу экчэччи хам тартылар. Туоһахта туохха-туохха түбэспитин билбэккэ, атаҕынан сири табыйа-табыйа тыбыырар, хаһыҥырыыр эрэ аатыгар турда. Сүрэҕэ тахсан барыах курдук биллиргиирэ, ордук моонньун хам ылбыт хатыс быа тууйар сиригэр ньиллиргииргэ дылыта. Оо, арай маны аҕата Харачаас көрөрө буоллар, сытыы тиистэринэн, тоҥ күөнүнэн, дьаргыл таас туйаҕынан тырыта-хайыта табыйталаан, тоҕута-быһыта тэбиэлээн сөптөрүн көрдөртүө этэ. Оо, абатын ини. Хараҕын уута субуруйда, ис-иһиттэн эҥсэн ийэлээх аҕабар иһиллээрэй, баҕар, иһиттэхтэринэ, көмүскүү сүүрэн бурҕачыҥнаан кэлиэхтэрэ диэх курдук санааттан кистээн дьириһиппитэ алаас эниэлэригэр эҥсиллэн, туруу тумулларыгар охсуллан бара турбута. Лэгиэн Туоһахтаны сыарҕаҕа сэтиилээн айааһыыр ньымалааҕын туттан, биир акка сыарҕа көлүйэн хааччахха киллэрээри гыммытын уола Лэкиэс сөпсөспөтө. Бу күнү кини сүрэҕэр бүөбэйдээн үс сыл күүппүтэ. Туоһахта түөрт түөрэм туйахтарын үрдүгэр чэпчикитик дугунан үҥкүүлээмэхтээн ылаттыыр, үрдүк арҕаһын үрдүнэн бураллаҥныы оонньуур ньалака сиэллээх, суон төрдүлээх уһун күөкэйбит моойдоох, кылдьыылаах чаккырыас харахтаах, субуллубут сабыдыал кутуруктаах, киһи эрэ астына, дуоһуйа, умсугуйа көрөр үчүгэй быһыылаах-таһаалаах, сүүһүгэр туоһахталаах күндүл күөх көҕөччөр соноҕос буола ситэн сириэдийбитэ. Лэкиэс да кыаһаан эрдээх сэбэрэлээх, дараҕар сарыннаах, кырыылаах харылаах уола хаан, эр бэрдэ буолан, борбуйун көтөҕөн, саадаҕын үстэ курданан ситэн-хотон, Туоһахтаны айааһыырга толору бэлэм буолбута. Бу үүммүт күн икки атах уонна Дьөһөгөй оҕото түҥ былыргы таас үйэтигэр Таас Бас уонна тураҕас атыыр хааннаах хапсыһыыларын иннинээҕи түгэн курдук, чыҥкыныы тыҥаабыта. Ол эрэн манна эйэлээх, илин-кэлин быһаарсыы, айааһааһын уонна айааһаныы түгэнэ үүммүтэ.
Лэгиэн уолун сирэйэ-хараҕа туран, харахтара уоттааҕынан чаҕылыҥнаһалларын хайгыы, дуоһуйа көрбүтэ. Кини эмиэ бэрт өрдөөҕүтэ Харачааһы айааһаан турардаах. Ол обургу, Туоһахтаҕа холоотоххо, модун, күндүл-хаҥыл буолан, хас да хатыс быаларын быспыта. Күүһэ-уоҕа да дьикти этэ. Дьэ ол бэйэтэ айааһанан ааттаах-суоллаах буулуур чох хара, Харачаас дуо дэтэн, сүүрүк аатын ылыан ылбыта. Кэлин атыыр ааттааҕа буолбута. Биэс сыллааҕыта Хаҥаластан атастаһан ылбыт сиэнчэр кытыылыыр кытыттара, Харачаас обургу харалҕанын ханнарар үчүгэй төрүөхтээх, дьоһуннаах, Сиэллээх биэҕэ кубулуйбута. Дьэ ол бэйэлэрин, икки бэртэн ууһаабыт уоллара Туоһахта, бүгүн көҥүлгэ көччүйэ оонньохолообут күннэрин күөмчүлээри, бу икки атахтаах харамайдар хам кэлгийэн, тыына-быара ыгыллан, кыһыытыттан сири табыйбахтыы, эҥил баһын буккуйбахтыы, көҕүлэ-сиэлэ өрө үрэллэҥнээн, тыбыыран ылаттыы турбута.
Лэгиэн быа төбөтүн тутан туран анараа биир уолга:
– Хааччах аанын аһа оҕус, – диэн соруйбута. Түөрт бөҕө сиэрдийэлэринэн сабыллан турар хааччах аанын хачаайы баҕайы уол ыксаан тардыалаһан, аллараа икки сиэрдийэни бэрт эрэйинэн субуйан аһаат, үөһээҥҥилэри ыксаан хаалан сатаан аспакка булумахтана турдаҕына, Лэкиэс күрүөҕэ сыстан хапсаҕай үлүгэрдик Туоһахта көхсүгэр хатана түһээтин кытары, аҕата туомтуу бааллыбыт кэлгиир быаны төлө тардан кэбиспитэ.
Туоһахта көхсүгэр сүгэһэр буолбут, агдатын кытаанахтык кыпчыйбыт харамай, үүн тимир уостуганынан икки дьабадьытыттан ыарыылаахтык эҥил баһын хантаччы тардыбыта. Өрө холоруктуу сылдьар Туоһахтаттан куттанан аан аһааччы үөһээ сиэрдийэтин ситэ субуйбакка туора ыстаммыта. Лэкиэс тула холоруктата сылдьан хааччах аанын диэки салайа тардаат, Туоһахтаны ыарыылаахтык тимир иҥэһэтинэн быттыкка тэбэн кибилиннэрбитэ. Ону сэргэ үүнүн ыытан кэбиспитэ. Туоһахта барахсан үс үүт сиэрдийэ үрдүнэн көтөн күдээриппитэ. Уорҕатыгар кытаанахтык хатаммыт харамайы быраҕаары араастаан иннинэн-кэннинэн мөҕөн көрбүтэ да, били баҕайыта агдакатын өссө күүскэ кыпчыйбыта. Туоһахта тыынын тууйар быаттан төлөрүйэн, сүһүөхтэрэ кычыгыланан икки атаҕар өрө тураат, икки инники туйахтарынан күһүҥҥү чэлгиэн салгыны хайыта табыйбахтаан эрдэҕинэ, быттыктарын тимир иҥэһэ ыарыылаахтык тэппитэ. Онтон соһуйан, Туоһахта ньохчос гынаат, эт-этэ барыта күүрэ түһээт, иннин диэки түһүнэн кэбиспитэ. Кини өйүгэр эмиэ да кэлгиллэн турбут хааччаҕыттан көҥүлгэ көтүү үөрүүтэ, эмиэ да көхсүгэр миинэн иһэр харамай кулгааҕын аттыгар сатарыччы күлэр саҥата, сылаас ытыһынан күндүл күөкэгэр моонньуттан таптайар эрчимнээх ытыстара барыта үлтү ытыллан хаалбыта. Аны дьабадьытын уҥа-хаҥас тардыалаан салайан, баҕарбытын хоту ойуолаабатын өйдөөбүтэ.
Оо, Лэкиэс барахсан, Туоһахта өтөрүнэн сэллэммэтэх сиэр сиэлэ сирэйин быһыта сынньарын аахсыбакка, Манчаары мохсоҕол, күндүл айаас күөх көҕөччөр соноҕоһунан, Улуу добдурҕаны силлиэлээхтик силэйэн, Күөх Кэтириинэтигэр көтүтэн эрэрин санатан, хаар иһэхтэринэн тамнааттанан, үрүҥ күн диэки ойута турбута. Оо, икки атах барахсан уонна сүүһүгэр күн суһума күлүмүрдүү чаҕыллар Дьөһөгөй оҕото Туоһахта бу добдурҕа дьыбардаах киэһэ олохторун маҥнайгы кэрдиис кэмнэрин харалҕаннаах сүүрээнэ эдэркээн сүрэхтэрин уйуһута тиҥиргэппитэ…
Дьэ ити курдук Туоһахта өтөрүнэн уһуллубат бас быатын сулары кэтэн, көҥүлэ күөмчүлэнэн, айааһанан Лэкиэс илиитигэр киирбитэ.
* * *
Лэкиэс сааһа ситэн, Сэгэйик диэн таптал ааттаах бииргэ үөрэнэр кыыһын кытары бодоруһан, хам-түм атын оҕолор көрбөттөрүнэ, истиҥник мичээрдэһэн аасыһар буолбуттара. Сэгэйик ааттаах уус оҥорбут дьикти кэрэтик эҥсиллэ дьүрүһүйэр хомустааҕа. Лэкиэс бастаан ол хомус тыаһын истээт, олус соһуйбута. Оҕо эрдэҕинэ, эбэтэ тардарын истэрэ. Биирдэ оскуолаҕа Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин сүүрбэ үс сылын көрсө кэнсиэр көрдөрөөрү бэлэмнэнии буолбута. Лэкиэскэ: «Үс ыстыык үөһүгэр» диэн хоһоону үөрэт», – диэн учуутала сорудахтаабыта. Үс ыстыык хараҥаттан үөмэр тымныы дьэбир уһуктарын санаан, оҕону аһыммыта. Көрүдүөргэ хоһоонун үөрэтэн, добдугураччы ааҕа-ааҕа, төттөрү-таары, үлүгүнэйэ-үлүгүнэйэ хаамыталыы сылдьыбыта. Арай кылаас аһаҕас аанынан бэрт дьикти, кэрэ дьүрүскэн бастаан симиктик, онтон сыыйа улаатан, кэрэттэн кэрэ дорҕооннор дьүрүһүйэн, күөрэгэй ырыатын санаппыттара. Лэкиэс этин сааһа дьырылаан аһылларга дылы гынан, сүрэҕэ битийэн ылбыта. Ким ити дорҕооннору олус кэрэтик тыаһатарын билээри, кылаас сэгэйэн турар ааныгар оргууй хааман тиийэн, быыһынан көрбүтэ, Сэгэйик оонньуу турара. Ол хомус тыаһын истэн, Лэкиэс олус сөхпүтэ. Өссө дьиктитэ, кыысчаан икки аҥыы кичэйэн өрүммүт баттаҕа, кылдьыылаах киэҥ харахтара, толлойбут уоһа олус кэрэтийэн көстүбүттэрэ. Күн аайы Сэгэйик аттыгар сылдьан, хайдах маннык тупса улааппытын өйдөөн көрбөккө сылдьарыттан бэйэтиттэн бэйэтэ сөхпүтэ. Өссө түөһэ томтойон тахсыбытын соһуйа көрбүтэ. Оо, кэбис, аны ити санаабын ким эрэ сэрэйиэ диэбиттии, тула өттүн көрүммүтэ, итийэн кытарбыт иэдэһин кистиирдии, тэйэ хаампыта. Хоһоон эрэ, туох эрэ, кулгааҕар – дьикти дьүрүскэн, хараҕар – хомустуу турар кэрэ куо. Лэкиэс төбөтүгэр урут Туоһахта эрэ баар буоллаҕына, билигин аны Сэгэйик мичээринэн сэгэйэн, ыйытыга суох уйаламмыта. Дьэ, ити күнү олох умнубат.
Сэгэйик кыыс көстөр дьүһүнүнэн, кырдьык да, ис киирбэх мөссүөнэ, арылыччы көрбүт хараҕа, истиҥ мичээр саспыт обуйук уоһа хайа да уолан сүрэҕин долгутар буола, ситэн-хотон испитэ. Саха кыыһа симик эбит буоллаҕына, Сэгэйик оннук буолбатах этэ. Комсомуолга киирэн, аныгы ыччат бэрэстэбиитэлэ буолан, сытыы-хотуу этэ. Сороҕор хоһоон суруйарга холоноро. Лэкиэс Туоһахтанан сүүрдэрин астына көрөрө. Ол иһин аҕатын сымнаҕас атыгар мииннэрэргэ үөрэттэрбитэ. Ийэтэ барахсан намыын куолаһынан:
– Бу кыыс даҕаны, акка дэҥнэнээри, тугун эмиэ акаары быһыытай, – диэтэҕинэ: – Ийээ, аныгы киһи барыны-бары сатыыр, кыайар буолуохтаах, – диэн чаҕаарара. Инньэ гынан, убайын ыстаанын уларсан, уоллуу таҥнара. Аттара сымнаҕас буолан, сатаан ыҥыырдыырга үөрэттэрбитэ. Бастаан чугастааҕы чөҥөчөккө атын сиэтэн илдьэн миинэр идэлэммитэ. Оннук кыра-кыралаан миинэн хаамтара үөрэммитэ.
* * *
Туоһахта хааччахха хаайыллан, көҥүл сүүрбүтүн-көппүтүн суохтаан, бастаан туоххаһыйар этэ. Кэлин сыыйа Лэкиэскэ үөрэнэн, иччи оҥостон күүтэр буолла. Лэкиэс кэлэн моонньуттан таптайа-таптайа тугу эрэ саҥарара да, ону Туоһахта өйдөөбөт этэ. Аччыктата-аччыктата, кыра-кыралаан аһатан, дэлби хатарбыттара. Күҥҥэ хаста да хаамтараллара. Онтон эмиэ да сиэллэрэллэрэ. Сороҕор сүһүөҕэ дэлби кычыгыланан, күүскэ түһүнүөн баҕарара да, Лэкиэһэ тэһиинин кытаанахтык тутан бохсоро. Ол быыһыгар дьэ баҕата ханыар диэри тыынын-уоҕун, харалҕанын таһааран сүүрдэллэрэ. Оччоҕо Туоһахта Лэкиэс киксэрэн биэрэрин истэ-истэ, өссө эрчимирэн биэрэрэ. Бастаан били туталларыгар быатын быһа түһэн күрүөнү үрдүнэн көтөн күдээритэн, быыппаста да ойуолаабыта ээ. Сотору аҕылаан көлөһүнэ сарт түһэн, эстэн хаалаахтаабыта. Онно холоотоххо, билигин олох атын туруктаммытыттан Туоһахта хайдах эрэ астынар буолбута. Төбөтүн күөрэччи өрө көтөҕөн, күөкэгэр моойун токурутан, уу дьоруонан сиэлэн иһэрэ олоҥхо бухатыырын атын санатара.
