Yusuf Vezir Çemenzeminli

Yusuf Vezir Çemenzeminli (12 Eylül 1887, Şuşa - 1942, Gorki vilayeti), Azeri yazar, araştırmacı, siyasetçi. Hikâye ve romanlarıyla Azerbaycan'da realist hikâye tarzının ve tarihi roman türünün gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Azerbaycan'ın ilk İstanbul sefiridir. 1887’de Azerbaycan’ın Şuşa şehrinde dünyaya geldi. Soyu, 18. asrın Karabağ Hükümdarı İbrahimhali Han'ın nüfuzlu vezirlerinden biri olan Mirza Alimehmedağa'ya dayanır. Babası Şuşa'da ıtriyatçılık ve halk tabipliği yapan Mirbaba Vezirov, annesi Seyid Hüseyin'in kızı Seyyid Aziz'dir. İlk tahsilini, çocuklarının eğitimi ile bizzat ilgilenen babasından aldı ve bir yandan Şuşa'da Samedbey Ağayev’in "Kar Halfa Okulu" olarak bilinen mollahanesine devam etti. Babası Mirbaba Vezirov, İran, Orta Asya ve Osmanlı ülkelerini gezmiş; Fars ve Türk dillerini çok iyi bilen biriydi. Çocuklarını eğitmek için kendine özgü bir ders metodu bile belirlemiş ve bu arada onlar için bir Farsça-Azerbaycan Türkçesi sözlüğü hazırlamıştı. Evleri Şuşa’nın sanat adamları, müzisyenleri, şairlerininin toplantı yeriydi. Bu ortamda büyüyeyen Yusuf Vezir, ortaöğrenimine Şuşa'daki Rus–Azerbaycan realnı mektebinde devam etti. Burada Rus edebiyatı ile tanıştı. Özellikle Çehov'un eserlerinden etkilendi. 1904'te ilk şiirini yazdı. Jaloba adlı bu Rusça şiirde hayattan şikayetlerini dile getirdi. Rusça Fokusnik (Sihirbaz) adlı el yazması bir dergi çıkardı. Resim ve karikatür ile ilgilendi. 1906 yılında babasının ölümü üzerine ailesinin geçimini üstlendi. 1905-1906 yıllarında Şuşa’da ve Karabağ'ın diğer bölgelerinde Ermenilerle Azerbaycan arasında yaşanan çatışmalar nedeniyle diğer Azeri öğrenciler gibi Ermeni mahallesinde bulunan bu okulu bırakmak zorunda kaldı. Realnı okulunun son sınıfını Bakü'de okudu. 1907'de Molla Nasreddin dergisi ile tanıştıktan sonra, Azerî Türkçesi ile yazmaya başladı ve "Şahkulunun Hayır işi" adlı ilk hikâyesini aynı dergide yayınlattı. 1910'ta Taşkent ortaokulunu bitirip Kiev Üniversitesi Hukuk Fakültesine'n girdi. Kiev’de eğitim alan Azeri talebeler kendi olanaklarıyla kurdukları yayın heyetiyle, Azerbaycan Türkçesinde kitaplar yayınlıyorlardı. 1911-1913 arasında Yusuf Vezir'in yedi hikâye kitabı yayımlandı. 1915 yılında hukuk öğrenimini tamamladı. O yıl, I. Dünya Savaşı nedeniyle Kiev Üniversitesi geçici olarak Saratov şehrine taşındığından üniversiteyi Saratov'da tamamladı ve mezuniyetinden sonra Saratov Adliyesi'nde çalıştı. Saratov'da bir süre çalıştıktan sonra Kiev'e giden Yusuf Vezir, ardından cepheye gitti. O Galiçya'da cephede iken 1917 İhtilali patlak verdi. Savaştan sonra Kiev'e dönüp Müsavat Partisi'nin Kiev şubesini kurdu. 28 MAyıs 1918'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ilan edilince yeni devletin Ukrayna diplomatik temsilcisi tayin edildi. Ukrayna’da ve Rusya’da savaş devam ettiği için ülkesine dönmek zorunda kaldı. Odessa'da iki ay bekledikten sonra Bolşevikler'in çar yanlısı Denikin kuvvetlerini yenmesi üzerine "Boris” adlı bir Bulgar gemisine binerek önce İstanbul’a, oradan da Bakü’ye döndü. 1919 yılında sefir olarak İstanbul'a gönderildi. İstanbul’da diplomatik faaliyeti ile beraber, edebi faaliyetine de devam etti. Azerbaycan edebiyatını Türk dünyasında tanıtmak için “Azerbaycan Edebiyatına Bir Nazar" ve “Tarihi Coğrafi ve İktisadi Azerbaycan" adlı kitaplarını bu dönemde yazıp yayımlattı. 1920 senesinin 27 Nisanında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin Sovyet Kızıl Ordusu tarafından işgali ile diplomatlık görevi sona erdi. İstanbul’da yaşayan Azerbaycan Cumhuriyeti’nin önderleri ile ters düşen Yusur Vezir, 1923 senesinin başlarında Paris'te Siysal Bilimler Akademisi'nde öğrenim gören küçük kardeşi Miri’nin yanına gitti. Fransızca öğrenip üç yıl Clichy'de fabrika işçiliği yaptı. Kardeşinin verem olması üzerine Paris'e döndükten sonra 1925'te kardeşinin ölümü ile derinden sarsıldı. Fransa’daki Sovyet temsilciliğine başvurarak Azerbaycan'a dönmek istediğini bildirdi. 1926 başında Sovyet vatandaşlığına kabul edildi ve Bakü'ye döndü. Burada yayınevlerinde çalıştı, aynı zamanda edebiyatla uğraştı. 1926-1930'da "Keçmişden Sesler" ve "Kazanç Yolunda" adlı hikâye kitapları yayınlandı. Rus ihtilalinden önce yazmış olduğu "Bir Cavanm Defteri", "Arvadlarımızm Hah", "Kızlar Bulağı", "Studentler" (Öğrenciler) gibi eserlerinin üzerinde yeniden çalışıp zenginleştirdi. 1930'lu yıllarda, 18.yüzyıl Karabağ Hanlığı ve Azerbaycan'ın ünlü şairi, politika adamı Molla Penah Vâkıf'in hayatını ve mücadelelerini konu alan "Kan İçinde" tarihî romanını yazdı ancak yayımlatamadı. 1930'lu yılların sonunda diğer tüm Sovyet ülkelerinde olduğu gibi Azerbaycan'da da aydın sınıfına karşı uygulanan ciddi baskı, tehdit, tutuklama, yargılama, idam ve sürgünler dönemi başladığında İngiliz ve Japonlar lehine casus yapmak dahil çeşitli suçlamalarla karşılaştı, yargılanıp hapse atıldı ve hapiste iken hayatını kaybetti. 1942 Mayıs ayında Gorki vilayetinin Sukobezvodnoe köyündeki mahkûmlar kampında hastalanarak hayatını kaybettiği KGB arşivlerinden elde edilen kaynaklardan öğrenilmiştir.