Kitabı oku: «Кинода режиссура ва драматургия», sayfa 2
JAMOAVIY LEV TOLSTOY
Har qanday ijod – san’atkorning olam bilan qiladigan muloqotidir. Bir tomonda u bо‘lsa, ikkinchi tomonda boshqalar. Xolst oldida rassom, royal qarshisida kompozitor, yozuvchi bо‘lsa yozuv qog‘ozi yoki kompyuter rо‘parasida yolg‘izdir.
Dramada esa biz kо‘pchilikmiz. Teatrda, balki uncha kо‘p emasdir, о‘n-yigirma kishi. Kinodachi? Bu Vavilonning о‘zginasi! Har bir film oxiridagi titrlarning uzundan-uzoq rо‘yxatiga qarang – bularning hammasi bitta jamoa. Siz ularsiz bir qadam ham qо‘ya olmaysiz.
Kinodagi eng universal daho – Chaplin, u prodyusser, rejissor, yulduz-aktyor, bastakor, montajchi, balkim yana kimdir bо‘lgan. Hech bо‘lmaganda uning oqshomlari yoshgina aktrisalarni о‘qitishni yaxshi kо‘rgani ma’lum, ya’ni katta murabbiy bо‘lgan. Ammo u bilan tasvirga olish paytida katta guruh – operator, assistentlar, ovoz operatorlari va kо‘pgina boshqalar ishlagan.
Orson Uells – boshqa bir universal. Uning kino qilish uchun puli bо‘lmagan, u butun umr pul axtargan. Bir kuni pul topish maqsadida chekkadagi bir universitetga kelib, ma’ruzalar о‘qish bahonasida yarmi bо‘sh zalga qarata: «Xonimlar va janoblar! Men mashhur kinorejissor, teatr rejissori va radiorejissorman, yozuvchiman: ssenariylar va pyesalar yozaman; men aktyorman – kinoda va teatrda bosh rollarni о‘ynayman. Men tushunmayapman, nega bu yerda men bunchalik kо‘pmanu, sizlar bunchalar kamchiliksiz?» – debdi.
Filmga tomoshabinlarni tо‘plash uchun agentlar va prokatchilar, kinoteatr direktorlari, televideniye rahbarlari, advokatlar… kerak. Agar ularni ham titrlarda eslash kerak bо‘ladigan bо‘lsa ismlar rо‘yxati kо‘rsatilayotganda qо‘shimcha yana uch kupletli ashula kerak bо‘lardi.
Rejissorga uning komandasi yetarli bо‘ladi. Uni qanday qilib ruhlantirish kerak?
Men dо‘stlikning ijobiy tajribasiga ishonaman. Ammo kinoda, afsuski, u me’yor darajasiga kо‘tarilmagan. О‘ta yorqin shaxslar umumiy ish bilan bir-birlariga bog‘langanlar va ular juda xilma-xil kishilardirlar.
Bir premyerada men, aslini olganda umumiy bо‘lgan, bir manzarani kо‘rdim: rejissor va ssenariy muallifi bir-birlarining qо‘llaridan ushladilar, uni baland kо‘tardilar va tabassum qilgan holda ularga chapak chalayotgan tomoshabinlarga ta’zim bajo keltirdilar.
– Qanchalar baxtiyorlar, – dedim yonimdagi kishiga, – Ularda hamma narsa: talant, muvaffaqiyat va dо‘stlik mavjud.
– Shundaymikan? Hozir banketga boramiz, qarachi, ular necha marta bir-birlarining yoniga kelar ekanlar. Men necha marta kelishlarini bilaman. Garov о‘ynashim mumkin.
– Necha marta? – sо‘radim men.
– Bir martayam kelishmaydi…
– Hazillashayapsan…
– Ha. Ulardan biri ikkinchisi haqida menga shunday degan: «Aytishlaricha men uni juda yomon kо‘rar emishman. Qanchalik bema’nilik! Qanday qilib faqat bir narsaga – nafratgagina loyiq bо‘lgan kishini yomon kо‘rib bо‘ladi? Men unga musht tushirish xohishi bilan kurashmayapman. Yо‘q! Yо‘q! Men faqat kо‘ngil aynishi bilangina kurashayapman. Meni tinchlantiradigan yagona narsa, mening faqat unga qarab qayd qilgim kelishligidir. Ammo u bu narsalarni hatto sezmaydi ham. Chunki uning о‘zi qusuqdan iboratdir… Uning barcha g‘oyalari qachonlardir kimdir tomonidan yeyilgan va hazm qilingandir». Va shunga о‘xshash gaplar. Endi ularning yana tabassumlariga qaragin.
Qayg‘uli manzarami? Albatta. Ba’zi narsalarni men bо‘rttirib yubordim, buni tan olaman. Ammo judayam kо‘p narsalarni emas.
Qachonlardir men VGIKning talabasi bо‘lganman. Taniqli ssenariychi Andre Spaak bizga mehmonga kelgandi. Mashhur rejissorlar u bilan ishlagan, uning muvaffaqiyatli filmlari ham bо‘lgan.
U bizga qandaydir bulutlar ortidagi yulduzlar chaqnaydigan va odamlar muvaffaqiyat hovuzida chо‘miladigan olamdan kelgan kelgindiga о‘xshab kо‘rindi. Ammo ssenariychi ma’yus edi, biz bilan muvaffaqiyatsizlik tajribalarini baham kо‘rdi va, nihoyat, qо‘lini siltab: «Eh, umuman olganda, kino hamkorlikning shunday turiki, unda har bir keyingi kishi о‘zidan avvalgi kishi ishlarining izlarini о‘chiradi», – dedi. Balki xotiram menga pand berar, ammo menimcha u о‘z dо‘sti Chezare Dzavattinidan iqtibos keltirdi. Agar neorealizmning asoschisi, italiya kinosining muqaddas sigiri bо‘lmish Chezare Dzavattini va Yevropada muvaffaqiyat qozongan ssenariychi bir narsa haqida о‘ylashar ekan, demak, bu uchun asoslar kam emas ekan.
Filmga uning barcha qatnashchilari о‘z shaxsiy hayotlarining bir qismi, о‘z fikrining ifodasi sifatida munosabatda bо‘lsa, bu bosib о‘tilgan yо‘lning salbiy ifodasi bо‘lardi. «Sen nega mening farzandimni dabdalasini chiqarding!» – deydi biri ikkinchisiga. Har biri farzand uniki ekanligiga ishonadi. Yangi boshlayotganlarning orasida tez-tez о‘z sо‘zini о‘tkaza oladigan, oxirgi mayda-chuydalargacha nazorat qilib turishni istovchi ijodkor – «daho» nusxalar paydo bо‘lib turadi. U gapga tushunmaydigan xodimlarni la’natlaydi, uning orqasidan о‘qrayib qarashadi, eng achinarlisi, u infarkt va asablarining ishdan chiqishiga erishadi. Ba’zan ular yaxshi kino ham olishadi.
Ammo premyerada kо‘plab baxtiyor kishilar bir-birlarini chinakamiga samimiy tabriklaganlarida, har bir kishi, hech bо‘lmaganda, xotini yoki dо‘stiga: «Bu mening filmim» deb ayta olganida, tez-tez, juda kо‘p hollarda buyuk natija paydo bо‘lardi. Ha, rejissor, albatta, bu uning filmi ekanligini biladi.
Bu albatta professional natijaga tegishli gap. Boshqachasi ham bо‘ladi. Bir safar men Afrikada, Ugandada film oldim va shunday manzarani kо‘rdim: maymunlar podasi mandarin daraxtiga yopirilib keldilar. Maymunchalar mandarinlarni olishar, tishlab kо‘rishar va otib yuborishardi, yangilarini olishardi, tishlab kо‘rishardi va yana otib yuborishardi. Ularga keyingisi shirinroq tuyulardi shekilli. Ikki daqiqadan sо‘ng poda gurr etib kо‘tarildi va qochib ketdi. Bо‘shab qolgan daraxt ostida bir uyum tishlab tashlangan mandarinlar yotardi. Ushbu poda menga savodsiz «daho»ning harakatlarini esga soladi – uning harakatlari ham xuddi shunday palapartish bо‘ladi.
Diletant hamma narsaga qо‘l uraveradi, ammo hech narsani oxirigacha yetkazmaydi.
Ammo san’atda savodlilikdan tashqari nimadir bor bо‘ladi. «Toza qon», yangi avlodning intuitsiyasi, yangi gap ayta olishingga ishonch. Bularni film yaratishda professional nazoratsiz amalga oshirib bо‘lmaydi.
Fellini rejissorlarning barcha avlodlari oldida turadigan muammoni shunday ta’riflaydi:
«Rejissor – kemadagi Kolumbdir. U Amerikani kashf qilishni istaydi, komanda esa uyga qaytishni xohlaydi». Matroslarni qanday qilib qiziqtirish mumkin? Bu katta mehnat.
Hech bо‘lmaganda faqat о‘zingizgina nazorat qilayotganligingizni bilishingiz kerak. Ixtisoslik kasbi – bu nimanidir nazorating ostida tutib turishdir. Hamma narsani emas, asosiylarini. Bu haqida uning aqlidrokiga men tan beradigan rejissor va yozuvchi Devid Mammet talabalarga birinchi ma’ruzasida shunday degan:
– Rejissor uch narsa qilishi lozim:
1) Aktyorga qanday harakat qilishni kо‘rsatishi kerak.
2) Operatorga kamerani qayerga о‘rnatishni kо‘rsatishi kerak.
3) Shundan sо‘ng tabassum qilishi kerak.
Juda zо‘r aytilgan.
1. Sahnada siz rejalashtirgan narsalarni rivojlantira borib, aktyor qiladigan harakatlarni aniqlang, ammo uning tuyg‘ularini nazorat qilmang. Kechinmalar – aktyorning hududi, uning talanti, uning erkinligi. Aktyorga harakatlar chog‘ida kechinmalarini rivojlantirishga yordam bering.
2. Operatorga tasvirga olish nuqtasini kо‘rsating, xavf-xatarnimi, baxtnimi, sovuqnimi – nimani olishni xohlayotganingizni ayting va uning о‘zi malakasining sehrli nuri bilan uni yoritadi.
3. Barcha ishonishi lozim: Kolumb Amerikaga qanday suzib borishni biladi, shu sababli tabassum qiling va ruhlantiring.
Agar о‘ylab kо‘riladigan bо‘lsa, bu maslahatlarni berish uni amalga oshirishdan kо‘ra osonroq. U kasbiy tajribaga muhtoj.
Shunga о‘xshash maslahatni, ammo rostgо‘yroq tarzda, yosh yozuvchilarga Isaak Babel ham bergan:
– Yozuvchining javonida kam sonli kitoblar bо‘lishi kerak. Hammasi bо‘lib о‘n-о‘nbeshta.
– Qaysi kitoblar? – deb chuvvos solishdi yosh yozuvchilar.
– O! Buni bilish uchun minglab kitoblarni о‘qib chiqish zarur, – degan ekan.
Boshqacha qilib aytganda, hech bir maslahat shaxsiy tajriba yо‘lini istisno qilmaydi.
Felliniga qaytamiz. Siz kemadasiz, qо‘lingiz shturvalda va siz matroslarga tabassum qilmoqdasiz. Buning о‘zi kamlik qiladi. Filmda faqat artistlar emas, balki hamma xodimlar ham sizda rol о‘ynashlari lozim. Bu nima degani?
Yoshlik yillarida bir safar men filmga afsonaviy bir ovoz operatorini taklif qildim. U keldi, ammo hech qanday qahramonlik kо‘rsatmayapti. Uni menga tavsiya qilgan Rolan Bikovga shunday dedim: «Nima, bu hamma: Rabinovich! Rabinovich! – deyaverishadi. Uyam hamma kabi о‘chgan odamku». Rolan bо‘lsa menga: «Sasha, sen uni qiziqtirdingmi? Uning roli aniqmi? Sening jamoangda u nimani о‘ynashi kerak?» – deb javob qildi.
Xodimlaringizga rollar yozing. Ularga о‘z iqtidorini namoyish qilish imkonini bering. Har bir kishi uning mehnati buyuk loyihaga yordam berishini istaydi.
Bundanda zо‘rroq misol bor. Vadim Yusov – shubhasiz, butun bir avlodning eng yaxshi operatori. Venetsiya festivali eng yaxshi operatorlik ishi uchun mukofoti bilan uni taqdirlagan. Kо‘plab boshqa mukofotlari ham bor. Ammo siz uning yoshligida, «Mosfilm»da olti yil ishlaganidan sо‘ng, studiyadan istiqboli yо‘qligi va qobiliyatsizligi uchun ishdan haydalganini bilasizmi? О‘sha paytda uni Andrey Tarkovskiy chaqirgan va Yusovning talanti «Ivanning bolaligi» va «Andrey Rublyov»da kо‘zlarni qamashtiruvchi bir mushak kabi portlagan. «Mosfilm»dagi iqtidorsiz kasbdoshlari Yusovga uning talantiga mos keluvchi rol bera olmaganlar. U iste’dodsizlikning nafasni bo‘g‘uvchi havosidan siqilayotgan edi. A.Tarkovskiy unga bajarib bо‘lmaydigan vazifalar qо‘yar, Yusov esa yorqinligi bilan ajralib turuvchi original yechimlar topar edi. Men ularning yonida boshlaganman, ishonchim komil: Yusovsiz Tarkovskiyning talanti boshqacha kо‘lamda bо‘lardi.
Fransiyalik teatr islohotchisi Jan Vilar shunday degan: «Teatrda hamfikrlar jamoasi daholikning о‘rnini bosishi mumkin». Kino – teatrga nisbatan о‘zgacharoq (avtoritarroq), ammo u yerda ham Vilarning tezisi amal qiladi.
Esda saqlaymiz: yо‘lning boshida sizning qо‘llaringizda Shekspirchasiga voqelik yuragi tepib turadi. Sо‘ngida esa – ulkan jamoaviy Lev Tolstoy, barcha bо‘ronlarni yengib о‘tib, «Film premyerasi» portiga chiqadi.
JALB QILISH TIZILMASI AUDITORIYA VA FILM
Devor oldida bir yarim soat о‘tirib kо‘ring va unga tikilgancha о‘zingiz uchun muhim bо‘lgan qandaydir bir narsaga fikringizni jamlab kо‘ring. Bundan hech narsa chiqmaydi, juda tezlik bilan fikringiz chalg‘iy boshlaydi, zerikasiz va majburlash hissini tuyasiz. Siz uchun qiziq bо‘lmagan filmlarda ham aynan shu narsa sodir bо‘ladi. Shunchaki, о‘z-о‘zicha, uzoq muddat diqqatni bir narsaga jalb qilish inson uchun xos bо‘lmagan holat. Ammo film yaratuvchilari uchun aynan shu narsa kerak. Auditoriya filmga g‘arq bо‘lishi lozim.
Havaskor tо‘laligicha о‘zini kо‘z-kо‘z qilish bilan band bо‘ladi. Professional san’atkor esa qanday qilib tomoshabinning diqqatini jalb qilish haqida о‘ylaydi. Agar biz auditoriyani о‘zimiz uchun zarur yо‘nalishdan olib borishni istasak, tinmay u haqida о‘ylashimiz kerak. Auditoriya bir yarim soat qorong‘i zalda о‘tiradi, agar unga g‘amxо‘rlik qilinmasa, har qanday tomoshabinning diqqati sо‘na boshlaydi. Siz tomoshabindan ayrilasiz.
Film shunday bir narsa berishi kerakki, u tomoshabinning qiziqishini tobora orttirib borsin, finalga borganda chо‘qqiga chiqsin. Shunda tomoshabin xursand bо‘ladi.
Biz hikoya qilmoqchi bо‘lgan voqiylik auditoriyani junbushga keltiruvchi energiyaga ega bо‘lishi lozim. Yaxshi hikoya qilingan voqeada energiya oshib boradi va tomoshabinlar larzaga keladi. Agar omad kelib qolsa, kulminatsiyada ular hamma narsani unutadilar. Maksimal ichki energiya holatida tomoshabinlar san’at tomonidan in’om etilgan baxt chо‘qqisiga – katarsisga erishadilar. Ammo biz omadning kelishiga, intuitsiyaga umid qila olmaymiz. Bizga jalb qiluvchi energiyaning hisob-kitobi va tizilmasi zarur.
Yaxshi hikoya qilingan film – eng avvalo, energiya, millionlarni hayajonlanishga, yig‘lashga va kulishga majbur qila oladigan quloq eshitmagan darajadagi energiya ishlab chiqaruvchi va uni zalga nurlantiruvchi mashina hamdir. Professional hikoya qilish tizilmasining anchagina darajasi – u bо‘yicha energiya о‘sib boradigan rejadir. Siz bu bilimlardan har qanday erkinlik darajasida foydalanishingiz mumkin. Ammo savodsiz bо‘lsangiz, kо‘ngilxushliklar industriyasi, xuddi hozir jahon prokatida Rossiya filmlari bilan bо‘layotgani singari (keng jahon ekranlarida filmlarimiz amalda mavjud emas), omad sizdan xayrixoh nafrat bilan yuz о‘giradi.
Aytish joizki, bunday savodxonlik Rossiya san’atiga, ommaviy san’atiga emas, balki eng sara elitar san’atiga xos edi. Tolstoy va Dostoyevskiy romanlari vositasida butun olam kitob о‘qishni о‘rgandi. Chexovning Stanislavskiy tomonidan qо‘yilgan dastlabki spektakllariga moskvalik yoshlar ming kishilik navbatlarda haftalab turganlar. MXATning Amerikaga borishi nafaqat tomoshabinlar va professionallarni hayratga soldi, ayni shu paytda Amerika shou biznesining bugungi kunda dunyodagi hukmronligini ta’minlovchi narsaga ham asos soldi. Amerikaliklar buni yashirmaydilar. Hammaga ma’lum bо‘lgan bu omillarni, nima uchundir, yuksak san’at sehri sifatida talqin qilish qabul qilingan. Ammo bunday emasku! Tolstoy, Chexov va Stanislavskiylar bozordagi san’atkorlar edilar. Auditoriya bilan bog‘lanish g‘oyasi ular ijodiy hayotlarining bir qismi edi. Ular о‘z ijodini auditoriya ustidan hukmronliksiz tasavvur eta olmasdilar. Bu jahon madaniyati an’anasidir.
«Gamlet», borliqning mohiyati haqidagi barcha teranliklardan tashqari, yana qotilliklar, zaharlashlar va yakunida bir tо‘da murdalar bilan birga oldi-qochdi ishqiy sarguzashtlari bо‘lgan jangarilikdir. «Makbet» – nafaqat fojeaviy epos, balki arvohlar, alvastilar, ruhlar va tirilgan kesik boshlari bilan birga mistik trillir hamdir. Lev Tolstoyning «Tug‘ilish»i – nafaqat jamiyatning ochiqdan ochiq ijtimoiy tanqidi, ayni shu paytda aybsiz qizaloqni о‘ziga ilintirgan graf haqidagi melodrama hamdir. Chunki, Bernard Shou aytganidek, «biz о‘zimizga eng kam qarshilik kо‘rsatishni taklif qiladigan yо‘lni emas, balki eng kо‘p afzallik keltiradigan yо‘lni tanlaymiz».
Drama tomoshabinda hissiyotlar uyg‘otish imkoniyatidan tо‘liq foydalanganidagina eng kо‘p afzallikka ega bо‘ladi. Tomoshabin bizga itning burni kabi о‘z muammolariga burkangan, sovuq holda keladi. Biz uni о‘z dunyosidan ajratib, bizning olamimizga g‘arq qilishimiz lozim. Buning uchun esa biz unda hissiyotlar uyg‘otishimiz, hissiyotlarini qо‘llab-quvvatlashimiz va hissiyotlarini rivojlantirishimiz lozim.
BIRINCHI QADAM. QIZIQUVCHANLIK – MUHABBAT DARVOZASIDIR
Qachonlardir, qadim zamonlarda, urushgacha bо‘lgan davrlarda, Gorkiy nomli studiyada «Qanday qilib Ivan Ivanovich Ivan Nikiforovich bilan urishib qoldi» degan dastlabki ovozli filmlardan biri olingan edi. Syujetga kо‘ra, chо‘chqa departamentdagi urim-burim koridorlardan yugurib о‘tib borishi, mansabdor kishining qо‘lidagi qog‘ozni yulib olishi va yeb qо‘yishi kerak edi.
Vazifani bajarib bо‘lmaydiganga о‘xshardi. Chо‘chqa it emaski, uni tryuklarga о‘rgatsang. Tabiiyki, barcha jonivorlarning, shu jumladan, chо‘chqalarning ham mashhur о‘rgatuvchisi – Durovni chaqirishadi. U quloq eshitmagan miqdordagi mablag‘ – 700 sо‘m pul sо‘raydi. Bu о‘sha davr uchun hali quloq eshitmagan voqea edi. Film direktori:
– Bunday bо‘lishi mumkin emas! – deydi. Rejissor:
– San’at uchun mumkin! Gogol uchun mumkin! – deb qichqiradi.
Shuni deb filmni tо‘xtatib bо‘lmaydi-ku… Oqibat direktor tо‘lashga va’da beradi. Bundan tashqari, yana Durov dubl uchun 5 ta chо‘chqa, ikki quti murabbo va bir quti konyak ham sо‘raydi. Shundan sо‘ng ikki oyga u yerni tark etib, bezovta qilmasliklarini sо‘raydi.
Tasvirga tushirishga bir hafta qolganida direktor ishlar qanday ketayotganligini bilish uchun sirkka keladi. Durov: hammasi joyida bо‘ladi, deb tinchlantiradi. Ozgina konyakdan qо‘shish kerak, berganlaringni hammasi ishlatildi, deydi. Yana bir quti konyak qо‘shadilar. Tasvirga tushirish oldidan direktor chо‘chqalarni olib kelishga ma’murni mashina bilan yuboradi. Ammo Durovning qо‘rasida faqat bitta chо‘chqa bor edi.
– Qolganlari qani? Soddadil qorovul esa:
– Yeb qо‘ydik, – deb javob qiladi.
– Konyak qani?
– Ichib bо‘ldik.
Direktor qо‘rquvdan dag‘-dag‘ titrardi – nahotki tasvirga tushirish barbod bо‘lsa? Studiyaga birgina chо‘chqani keltirishadi va bu qimmatbaho jonivorni direktorning xonasiga joylashtirishadi. Bu yog‘i hammasi unga bog‘liq edi.
Tasvirga tushirish kuni Durov paydo bо‘ladi. Unda na uzun qamchi, na uchida ilmoqlar о‘rnatilgan tayoqlar – hech bir moslama yо‘q edi:
– Chо‘chqa qayerda yugurishi kerakligini kо‘rsating, – dedi u. Rejissor unga:
– Mana bu bizning dekoratsiyalarimiz. Mizansahna quyidagi kо‘rinishda bо‘ladi: chо‘chqa bu tomondan chiqadi, koridor bо‘ylab yuradi, buriladi, yana bir marta buriladi, bu yerda mansabdorning stoli. Bu yerdan u muhim qog‘ozni olishi, uni yeyishi va orqaga qochib ketishi kerak. Bu mizansahnani tayyorlash uchun sizga necha kun kerak?
– Kun? – deb sо‘radi hayron bо‘lgan Durov, – Hoziroq hammasini qilamiz.
– Jonivor yangi vaziyatga kо‘nikishi uchun, balki sizga chiroqlar yoqilmagan holda mashq qilish kerakdir? – sо‘raydi operator.
– Yо‘q, men hammasini mashq qilganman. Chiroqlarni yoqing, kinoapparatni ulang. Chо‘chqa hammasini qiladi.
– Sinov uchun tasvirga olish kerak emasmi?
– Hech qanday sinov kerakmas. Hammasini biratо‘la qilamiz.
Operator chiroqni joylashtiradi. Durov chо‘chqa bilan kutib turadi. Hamma narsa syomka uchun tayyor, guruhning asablari taranglashgan, direktor volidol sо‘rmoqda. Durov portfeldan murabbo olib chiqadida, u bilan chо‘chqa yugurishi kerak bо‘lgan yо‘lning hamma joyiga, polga har bir-bir yarim metriga surtib chiqadi. Keyin murabboni muhim qog‘ozning pastki burchagiga suradi va uni stol ustiga qо‘yadi. Shundan keyin:
– Biz tayyormiz! – deydi.
Chо‘chqa asabiylasha boshlaydi, uning tumshug‘i titray va yulqina boshladi. U qо‘ldan chiqib ketmoqchi bо‘lardi.
Rejissor komanda beradi:
– Motor! Boshladik!
Durov chо‘chqani qо‘yib yuboradi. U yо‘l-yо‘lakay poldagi murabboni yalaganicha, koridor bо‘ylab yugurib ketadi. Mansabdor shaxs qо‘lida muhim qog‘ozni ushlab turgan stolga keladi, uni tortib oladi, yeb qо‘yadi va orqaga yuguradi. Hammasi tasvirga olindi.
– Yana bir dubl olish mumkinmi? – sо‘raydi rejissor.
– Menga desa о‘n marta oling. Chо‘chqa murabbodan tо‘ygunicha olavering. Ana shunda film direktori о‘zini tutolmadi:
– Siz aldoqchisiz! Sizga beshta chо‘chqa ham, konyak ham kerak bо‘lmagan. Men bunday oddiy tryuk uchun shuncha katta pul tо‘lamayman!
– Xayr! – dedi Durov. – Hammasini о‘zingiz kо‘rdingiz. Mana chо‘chqa, mana murabbo, ikkinchi dublni о‘zingiz oling.
Turadi-yu, ketadi. Chо‘chqa xurillaydi. Odamlar hayron. Rejissor qichqiradi:
– Durovni qaytaringlar! Hoyna-hoy uning qandaydir siri bor! Hammasi shunday osongina bо‘lishi mumkin emas!
Durovni qaytarishadi. Uzr sо‘raydilar. Gonorarini tо‘liq tо‘laydilar. U bо‘lsa bir-birini aynan takrorlovchi yana beshta dubl qilib beradi.
Tomoshabinni о‘z hikoyamiz olamiga olib kirishning ham xuddi shunga о‘xshash oddiy yо‘li bor. Tomoshabin uchun butun yо‘lga murabbo surib chiqing. Chо‘chqa bolasi esa siz xohlagan tomonga yugura boshlaydi. Murabbo esa tomoshabinning qiziqishini qondiruvchi ma’lumotlardir. Uni kichkina bо‘lakchalarga bо‘lib chiqish va yо‘l bо‘ylab joylashtirib chiqish kerak. Ba’zi bir zukko kishilar bunday qо‘pol hazil tufayli hayratdan qotib qolishlari mumkin. Zigmund Freyd va Karl Gustav Yungni о‘qinglar. U yerda tomoshabin va kitobxon о‘z emotsional diqqatlari uchun olishi lozim bо‘lgan mukofotlar haqida aytiladi.
Biz ham bizga ma’lum bо‘lgan butun axborotni mayda bо‘lakchalarga bо‘lib chiqishimiz lozim. 1 bit = harakatga keltiruvchi 1 tomchi axborot.
Yuzaki qaraganda bu juda osonday. Harflarni tartibli joylashtirish tufayli sо‘zni topish talab etiladigan eng bema’ni televizion kо‘rsatuv ham millionlab kishilar diqqatini о‘ziga tortadi. Nega shunday? Chunki odam qiziquvchan. Unda simmetriya hissi mavjud – u barcha topishmoqlarning javobini bilishni istaydi.
Sinchikovlik – qiziqishning birinchi bosqichidir. Hurmatli xonimni kim о‘ldirdi? Uning bosh xizmatkori politsiyadagi sо‘roq paytida nega dag‘-dag‘ titrab, terga botmoqda? Bu paytda uning sohibjamol jiyani о‘z dо‘sti bilan chordoqdagi yotoqda nimalar bilan band edi? Nega it hurmadi?
Film auditoriyaga savol beradi, biz uning javobini tomchimatomchi suzg‘ichdan о‘tkazamiz. Har bir javobda yangi savol turadi. Shu tariqa axborotni nazorat qilish bilan biz tomoshabin diqqatini ushlab turamiz. Savol – javob, savol – javob… Bо‘laklardan bir butun axborotni tashkil etish auditoriyaga yoqadi.
Qiziquvchanlik har birimizni qaysidir yopiq narsani qanday qilib ochish yо‘llarini izlashga majbur qiladi. Biror narsa haqida hikoya qilinayotganda tomoshabinning qiziqishini uyg‘otishning oson qoidalari mavjud:
1. Axborotni mayda ulushlarga bо‘lib bering.
2. Har safar auditoriya bilishni xohlaganidan kamroq narsa bering. Axborotni nazorat qilib turar ekansiz, siz vaziyatning egasisiz.
3. Axborotning asosiy qismini oxirigacha yashirin saqlang.
4. Hech narsani shundaygina berib qо‘ymang, personajlarni har bir tomchi axborot uchun kurashishga majbur qiling. Axborotni topish uchun qancha kо‘p mehnat sarf qilinsa, u auditoriya uchun shunchalik qadrli bо‘ladi.
«Epidemiya» filmida yuqumli kasallik girdobida qolgan shaharning butunlay yо‘q bо‘lib ketish xavfi bо‘ladi. AQSH prezidentining о‘zi butun mamlakatga epidemiya tarqalib ketmasligi uchun shaharga atom bombasi tashlash haqida farmon beradi. Shu payt olimlar uncha uzoq bо‘lmagan joyda qandaydir bir hayvon borligi va uning qoni kasallika qarshi darmon (vaksina) ekanligini fahmlab qolishadi. Olimlar qutqarish yо‘lini axtaradilar.
Birinchi qadam. Polkovnik Daniels (uni Dastin Xoffman о‘ynagan) aldov yо‘li bilan vertolyotga ega bо‘ladi. О‘lim xavfi ostida u San-Fransiskoga uchadi.
U yerda, xuddi shunday qiyinchilik evaziga, portda yuk tushirgan kemalar rо‘yxatidan yetarlicha nazoratdan о‘tmagan bittasini aniqlaydi. Kema allaqachon yana dengizga chiqqan.
Daniels uning qayerda ekanligini bilib oladi va kema tomon uchadi. Dengizda tuman. Kemani topish qiyin. Ammo Daniels kemani topadi va hayotini xavf ostiga qо‘yib, vertolyotdan kema palubasiga sakraydi.
Kemada u qiyinchiliklarni yenga borib, Amerikaga karantin nazoratisiz kirib borgan maymunning fototasvirini topadi.
Diqqat qiling – axborot olishning butun jarayoni mayda bо‘lakchalarga – bitlarga bо‘lingan. Ularning har bir bо‘lagiga qahramon katta qiyinchiliklar evaziga erishadi. Bu bilan mualliflar nimaga erishadi? Shunga erishadilarki, tomoshabinlar voqelikka kirishib ketadilar, ular bularning hammasi qanday davom etishini bilishni istashadi. Bu jarayon oshib boruvchi dinamizm bilan amalga oshadi.
Daniels qо‘lida qurol bilan televideniyega bostirib kiradi va unga darhol efir berishlarini talab qiladi. U ekranda maymunning tasvirini kо‘rsatadi. Bu hayvonni kо‘rgan kishilar maymunni taniydilar.
Endi maymunni о‘rmondan olib chiqish kerak. Bu esa bizga yangi qiyinchiliklar taklif etadi. Bu paytda esa dushmanlari Danielsni yо‘q qilmoqchi bо‘ladilar.
Oxir-oqibat u maymunni topib, uni kichkina vertolyotda laboratoriyaga olib ketayotganida, uning orqasidan ikkita ulkan harbiy vertolyot quvlay boshlaydi.
Qarang:
– laboratoriyadagi, – harbiy bazadagi, – vertolyotdagi, – dengiz boshqarmasi idorasidagi, – dengiz ustida, tumandagi, – kemadagi, – televideniyedagi, – о‘rmondagi, – tog‘dagi epizodlarda Danielsning vertolyotini tutish uchun harakatlar bо‘ladi. Bularning barchasi maymunni topish va laboratoriyaga olib kelish uchungina sodir bо‘ladi.
Har bir epizoddagi axborot lо‘nda, kо‘zga kо‘rinib turadi, qiyinchiliklar, mojarolar va xavf-xatar evaziga olinadi. Bularning barchasi qiziqishimizni oxirgi nuqtasigacha yetkazadi.
Axborotlarni berishda eng muhim momentlar burilish nuqtalari bо‘lib, unda har bir yangi xabar butun voqealar rivojini kutilmagan tomonga burib yuboradi. Bunday burilish nuqtalari hikoyaning darajasini aniqlaydi. Burilish nuqtalari qanchalik g‘ayriodatiy bо‘lsa, hikoya shuncha qiziqarli bо‘ladi.
Sarguzasht kinolar sirli axborotlar bilan о‘yin kо‘rsatishi ajablanarli emas. Ammo jiddiy filmlar kichik sir-sinoatlar va oldiqochdilarga tо‘xtalib, о‘zini pastga urmaydi-da, deyishingiz mumkin. Shundaymikan?
Jek Nikolsonning «Kakku»dagi qahramoni – Mak Merfi psixiatrik qamoq kasalxonasiga tushadi. Yarim soat ichida filmda bir oylik real vaqt о‘tadi. Mak Merfi kasalxona haqida bizdan kо‘ra ancha kо‘p narsalarni bilishi kerakka о‘xshaydi. Ammo bunday emas. Nega? Chunki rejissor tomoshabinlar yangi narsani tomchima-tomchi bilib olar ekan, о‘z diqqatlarini bir joyga jamlashlarini istaydi. Kutilmaganda Mak Merfi о‘zining kasalxonaning abadiy tutqini ekanligini: bu yerda majburiy davolanish muddati chegaralanmaganligini bilib qoladi. Demak, alvido erkinlik ekanda? Bu esankiratuvchi xabarni u turmada о‘tirish muddati tugashiga bir hafta qolganida oladi. Rejissor xabardan maksimal darajadagi hissiyotlarni siqib oladi. Yomon hikoyada mualliflar bu muhim ma’lumotni berishga shoshilishlari mumkin edi. Ammo uddaburon hikoyachi eng mazali bо‘lakni uning vositasida voqea rivojini keskin burib yuborish uchun saqlab qо‘yadi.
