Kitabı oku: «Қазои Қадар»

АББОС САИД

Қазои Қадар

Роман

Биринчи китоб

Биринчи қисм

“Шарқ” нашриёт-матбаа

Акциядорлик Компанияси

Бош таҳририяти

Тошкент-2021

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан

Азоб шундоқ бўлур ва агар билсалар,

охират азоби бундан-да шиддатли …¹

1

Анча йиллар ўтиб, Хончорбоқни тарк этганига чорак асрга яқинлашгач, “Ваққос ота”да ‒ учтепаликлар учун ажратилган хилхонада отаси қабри тепасида аллазамонлар ‒ болалигида бобоси Шокир баззоздан ўрганиб олгани “Ёсин”ни тиловат қиларкан, бундан уч-тўрт йил бурун эски ҳовлиларига қайтмоқ ниятида кўч-кўронини ҳам йиғиштириш тараддудига тушганларида қария бу тадбирни ҳадеганда пайсалга солаверганини ёдга оларкан: “Дадам укасининг ёнига қайтишни истамади, Асқарникига бориб кўрсатган “томошаси”дан кейин келини Тоҳираниям ёмон кўриб қолганди, яна бунинг устига, ўзи қурилишига бош-қош бўлгани масжидниям ташлаб кетолмади. Ҳа, ҳа, ҳаммадан ҳам ана шу масжидга боғланиб қолганди, кўзи қиймади ташлаб кетишга”, деган ўй кўнглидан ўтди, ўтдию: “У ҳали тетик эди, ҳали камида беш-олти йил яшарди, сен анави машмашани кўрсатмаганингда ҳали ундан ҳам кўп яшарди. Уни укаси эмас, амакинг Рашид дўкон эмас, уни сен қулатдинг. Анави иблислар билан бўлиб ўтган жанжалдан сўнг қайта ўзига келолмади, ўша воқеа, ўша можародан сўнг ўнгланмади” , дея ичида сўзланиб, ўзини маломат қилгандан-қилаверди. Ортда қолган кўнгилсизликларни қанчалар эслашни истамаса-да, юқори қаватдаги қўшниси билан бўлиб ўтган можаро, у касофатларнинг тўнғич ўғли Азимжонга нисбатан қилган адолатсизликлари яна хотирасида жонланиб, аянчли бир ҳолга тушди-қолди. Юраги ўртанди, хиёл ўтмай чап кўкраги атрофида бир нарса ловуллаб ёна бошлаганини ҳис этди…

2

У бир-икки ойдан бери XIX асрнинг иккинчи ярмида Туркистон руслар томонидан истило қилинишини ўрганиб юрган эди.

__________________________________

1.Қуроъни Карим, Қалам сураси, 33-оят.

Босқинчиларнинг Оқмасжиддан тортиб то Тошкентни эгаллаб олишларигача бўлган ўн уч йиллик уринишларини роман қилиш ниятида гоҳ Шарқшунослик институтига, гоҳ эса Навоий кутубхонасига бўзчининг мокисидай қатнаб, ўша даврга оид маҳаллий ва рус манбаларини титкилаб ўрганишга киришганди, фалокат босиб шу куни кутубхонадан эрта қайтганини-чи…

Тошкентнинг киндигини Хадра деб олинганида, бир тупканинг тагида бўлган, шаҳарнинг жанубий чеккасидаги, нариги тарафи “Занги ота”нинг Эшонгузар мавзеига бориб тақалган катта ҳалқа йўлининг бериги этагидаги тўрт қаватли уйнинг биринчи қаватида яшамайдими, ён-атрофини пастак кўкат девор билан ўраб қўйгани айвончаси рўпарасидаги боғчага юқори қаватдаги қўшнилар нечанчи бор турли чиқитлар ‒ арақ шишалари, ҳар турли консерва банкалари, тухум пўчоқлари, сигарет қолдиқларию қутилари, суяклар, яна оқ, қора, кўк целлофанга ўралган алланарсаларни ташалаганларига кўзи тушди-ю, яна фиғони фалакка ўрлади. Унга гўё булар атайлаб жиғига тегиш учун, ўша шўро даврида ўзлари аллома санаганлари, аммо у, Анвар Шокир ёмон кўргани Маркс Темировичнинг аламини олаётгандек, яна талабалик йилларидаги адоватларини ҳам билдириб қўйиш мақсадида уларни одам ўрнида кўрмай, атайлаб бу номаъқулчиликни қилишаётгандай бўлиб кўринди…

“Тунов куни тозалаб қўювдим, яна расвосини чиқаришибди. Буни яна ўшалар қилган, юқорисидагилар бамаъни оила, бунақа бемазагарчиликка боришмайди, устига-устак, улар ҳозир Хоразмга ‒ юртига кетган, буни фақат ана шу бефаросатлар қилишган ‒ уларга гап таъсир қилмайди, ичкиликниям бизнинг подъезда ёлғиз шулар ичади!.. Бирда эри Тиркаш дераза рўпарасида туриб олиб суяк тозалаётганини, кейин эса тозалаб бўлинган суяк бўлагини пастга улоқтираётганига кўзим тушувди. Майли энди, мушук-пишакка ташалаётгандир-да”, девдим, манави иши ‒ юқоридан пастга арақ шишаларини ирғитиши ҳечам қуюшқонга сиғмайди, ҳаммасидан ўтиб тушди! Бу отасининг иши эмас, бу номаъқулчилик ўғли Сарсоннинг иши бўлса керак!.. Ҳа, ҳа, бу ўша жипириқнинг иши!..” деган турфа ўй-мулоҳазаларга бориб, якуний бир хулосага келиб, ана шу такасалтангга яна бир бор дакки-дашном бериб инсофга чақирмоқчи бўлди.

‒ Сарсон, Сарсон !.. – деб юқоридаги айвонча деразасига қараганча қўшнисининг ўғлини чақирди. Хаёлидан шу чоқ: ”Яқиндагина унинг хотини бир боласи билан кетиб қолганди, исми Тоқат эди шекилли? Қайнанаси Фаросатнинг, манави Сарсон такасалтангнинг зуғумларига чидолмади, тоқати тоқ бўлиб онасини чақиртириб, кўч-кўронини йиғиштирдию жўнади-кетди! Ҳойнаҳой ана шунинг учун ҳам аламини ичкиликдан олаётган кўринади бу жипириқ! Бу ишни ана шу бетамиздан бошқа ҳеч ким қилмайди!”, деган ўй ўтди, ўтдию яна бир бор овозининг борича юқорига юзланди: ‒ Сарсон, ҳўв Сарсон!..

Юқоридан пастга ҳеч ким қарайвермагач, бу ишни атайлаб қилаётганларини пайқаб яна Сарсон жипириқни чақиришда давом этди. Энди унинг овози зардали, зардалидан ҳам кўра қаҳрли бир тус олди. Бу қаҳр нафақат Сарсон жипириққа, балки уни талтайтирган, алал-оқибат ана шу кўйга тушишига сабабчи бўлган онаси Фаросатга ҳам қаратилганди. Келиб чиқиши даштийларга бориб тақалган, Ўртаовулнинг дунган аралаш қозоқларидан саналган, яшаш тарзлари ва тиллари ўзбеклашса-да, ташқи қиёфалари ва ички дунёлари аслича қолган, ана шу саҳройи халқлардайин терс, айтганини қилдирмоқчи бўладиган, биров билан ғижирлашиб қолгудай бўлса, ўжар одатини тарк этмай охиригача ўшаларга хужум қилишни қўймайдиган ана шу қўшнисини у талабалик йилларидан бери билар, ўзи газетасида ишлаган Маркс Темировичнинг шогрдларидан эканини, кейинчалик кафедрасида ҳам ишлаганидан хабардор эди. У ҳам Анвар Шокир ва Осиёни ўша йиллардан бери кузатиб келар, уларни Талабалар шаҳарчасида кўп маротаба бирга кўрган,

ҳатто Маркс Темирович туфайли уни ёқтирмаслигини ҳам билар эди-ю, аммо кейинчалик мана бундай қўшни бўлиб қолишларини ўйламаганди. Қўшни бўлиб қолишгач эса, ҳар икки томон тақдирга тан беришса-да, эски адоват айниқса, Анвар Шокир ва Фаросат ўртасида сақланиб қолди. Анвар Шокир ўша пайтларда ҳам енгил аёл санагани Фаросатдан иложи борича нари юришга уриниб, хотинини ҳам шунга чақирса-да, эркаклар билан ҳеч бир андишага бормай баб-баробар гаплашаверишни канда қилмайдиган Фаросатнинг ўзи у ва унинг оиласи билан муомаласини яхшиламоқ илинжида турли баҳоналар билан уларникига ташриф буюришини қўймас, иложи борича пастки қаватдаги қўшниларига яхши кўриниш мақсадида ўзини ҳар кўйга солиб яхши таассурот уйғотишга чоғланарди-ю, бироқ ҳар сафар уриниши зое кетаверар, унинг сохта хатти-ҳаракатлари, феъл-атворидаги ноқисликлар панд бериб қўйганини ўзи ҳам англаб етмасди. Алал оқибат бу қўшнилари унга рўйхуш беришавермагач, ҳатто кўришни ҳам истамаётганларини, уни кўришлари ҳамоно ё уйга кириб кетишларини, ё бўлмаса айвончаларининг деразасини ёпиб олишларини, хуллас ўзларини ундан нарига олаётганларининг шоҳиди бўлгач, буни ҳам Анвар Шокирдан деб билиб, ўзининг бир пайтлар Маркс Темирович билан бўлган муносабатларига боғлаб, наинки уни, балки хотини Осиёни ҳам ўзига душман санай бошлаган, шу-шу буларга нисбатан унда ва оиласидагиларда хусумат авж олиб, иложи борича ғаразгўйликнинг турли йўлларини қидиришликни тарк этишмасди.

Анвар Шокир улардан нари юриб ҳам қутулолмаётганларини, улар мана бундай ғаламисликлар қилиб юқоридан ҳар турли чиқитларни ташлай бошлаганларини, бу сафар эса қуюшқондан чиқиб ичкилик шишаларини ҳам ташлашгача бориб етганларининг шоҳиди бўлгач, ортиқ чидаб туролмади. Уларни бу сафар яна бир инсофга чақирмоқ, керак бўлса ақлларини киритиб қўймоқни хоҳлади. Булар билан пачаклашиш яхшиликка олиб бормаслигини фаҳмласа-да, кўнгли аллақандай нохушликни туйса-да, вужудидаги ўжар бир истак тинчини ўғирлаб, қўшниларига нисбатан нафрати алангалана бошлади.

У яна уч-тўрт бор чақирганидан сўнггина айвончанинг ошхона қисмига яқин ердаги дераза табақаси очилиб, бу хонадонга бўзчининг мокисидай қатнаб пашшахўрда бўлишини канда қилмайдиган, оиланинг кўп ишларига бурун суқаверадиган, яна опаси Фаросат иккови тижоратга оид ва баъзи бошқа юмушларни ҳам биргаликда бажариб кетаверадиган синглиси Таманноз пастга энгашиб туриб:

‒ Ҳа, Анвар ака, нима дейсиз? – деди.

Ҳеч қанча вақт ўтмай унинг ёнида опаси ҳам пайдо бўлиб, анордайин қизарган юзида ясама табассум ўйнаб:

‒ Тинчликми, Анвар ака, наа-мунчаа?! Осмон узилиб ерга тушибди депмиз-зза?! ‒ дея доғулилик билан пастки қаватдаги қўшнисидан норозиланганини ноз-ишвали оҳангда сездирди.

Анвар Шокир опа-сингилнинг лола янглиғ қизарган ярим истеҳзо, ярим табассумли япалоқ юзларига, яна ўзларини бехаёларча тутиб пичирлаб хиринглашларига назар соларкан: “Булар ичиб олганга ўхшайди, йўқса менга қараб бунақа ойимча-таннозларча ишва қилмасдилар, жилмаймасдилар!” , деган ўй дилидан ўтди, сал жаҳлдан тушган бўлиб:

‒ Фаросат, яна ҳаммаёқни ивирстирибсизлар-ку! Яна қанча такрорлашим, сизларни огоҳлантиришим керак!– деди, негадир шу дамда кўнгли бир нарсаларни сезгандай ғашлангандан-ғашланиб, айтарли арзирли гап тополмай, нима дейишини билмай ёзғирди: ‒ Унақамас-да, энди!..

Ўзларининг суйилиб, эркаланиб муомала қилишлари пастки қаватдаги қўшниларига таъсирини ўтказиб “попугини пасайтирдик” деб билган опа-сингил яна бир-бирига шивирлаб хиринглашди. Таманноз унга бир нима демоқчи бўлганди опаси тирсагидан ушлаб, “ бу билан ҳисоб-китобим бор, ўзим боплайман!” дегандай бир йўсинда пастга энгашиб:

‒ Ҳозир тушиб борамиз, тозалаб оламиз!..– дея оғзидаги тилла тишларини кўрсатиб ёқимсиз илжайди.

Анвар Шокир опа-сингилнинг тушишини истамади. Айниқса, Фаросатнинг ёқимсиз, айёрона илжайишида ёмон бир шумликни, бадниятини сезган бўлди. Хаёлидан яна талабалик кезлари, шўро даврида қолиб кетган ўша ёқимсиз манзара кўз ўнгидан ўтиб улгурди. Ўшанда у Маркс Темировичнинг дорилфунундаги кафедрасига хафталик газеталарида эълон қилинаётган бош мақоласини ўқиттиргани олиб борган эди, тасодифан эшикни берухсат тақиллатмай очиб юборганида худди мана шу Фаросат содиқ устозининг қучоғида турганини, у бунинг юзидан чўлп-чўлп ўпаётганини кўриб қолиб, шартта эшикни беркитиб олганини, юраги темирчининг босқонидек гурсиллаб уриб кетиб пича эшикка орқа ўгириб суяниб туриб қолганини, шундан сўнг йўлакдаги ана шу кафедра жойлашган куллиётга қарашли бўлган бино орқа ҳовлисига қараган катта италянча дераза яқинига бориб турганида ичкаридан Маркс Темирович эмас, нақ мана шу ойимчанинг ўзи чиқиб келиб, ҳеч бир уялмай-нетмай: “ Домламизнинг кайфиятлари юқоридаги мажлисдан бузилиб тушганди, шу йўл билан ўзларини сал овутаётгандилар”, деган мазмундаги баҳонани рўкач қилганини, яна бу ҳолатни, бу манзарани ёши бир жойга бориб қолган одамнинг эркаликлари мазмунида қабул қилишини унга эслатиб ўтишни ҳам унутмаганини, қўлидаги оқ папкага солинган, ўша ҳафтадаги газетанинг биринчи саҳифасида чоп этилиши керак бўлган бош мақолани унинг қўлидан оларкан, худди ана шу ҳозиргига ўхшаб ўшанда ҳам доғуллик билан кулиб қўйганинию “ ана шундай бир “аллома устозига” қаршилик қилолмаганини, боз устига, юқорида таъкидлаганидек, “кекса одамнинг “болаларча хатти-ҳаракати-га” йўл берганини” тўғри тушунишини истаб, тасодифан гувоҳи бўлган воқеани унутишини, яна таҳририятдагиларнинг қулоғига етиб боришига ҳам сабабчи бўлиб қолишдан сақланишини Маркс Темирович алоҳида таъкидлаганини дараклар экан, тағин бир маънодор илжайганди. Шу-шу уни дорилфунун фойесида ёхуд ташқарисида, унда-бунда эса таҳририятга келолмаётган устозининг битта-яримта топшириқларини етказгани ташриф буюрганида учратиб қолса, тепа сочи тикка бўлиб ғазаби қўзиб кетаверарди. Кейинчалик ҳам ўша воқеани унутишликка қанчалар уринмасин, уддалай олмади. Олтмишдан ошган Маркс Темирович ва унинг шогирдларидан, яқин гумашталаридан саналган Шариф Юнусовда ҳам шунга ўхшаш қўлостида ишлайдиган битта-яримта танноз, енгилтак аёлларга нисбатан ўз нуфузига тўғри келмайдиган, одоб-ахлоққа зид гап-сўзларни, ҳазил-ҳузулларни қилгудек бўлса, ёинки шунга ўхшаган қуюшқонга сиғмайдиган хатти-ҳаракатлар билан уларнинг аёллик шаънини топтаса чидаб туролмас, унга қарши чиқарди, ана шундай бир соҳа ‒ маънавият, маърифат ҳақида, шўро мафкураси, шўро турмуш тарзи ҳақида одамлар онгини яхши томонга буриши, ўзгартириши керак бўлган, ана шу эзгу ишга ўзларининг умрларини бағишлаган қилиб кўрсатган, ана шу нарсалар ҳақида фалсафа сўқишга уринган сафсатабоз валламат “алломалар”нинг, мансабпараст, шуҳратпараст шўро мафкурачиларининг ҳақиқий башарасини, қиёфасини таниб улгургач, уларнинг тубанлик ва фисқу-фужурлари, фосиқликларининг шоҳиди бўлгач, улар билан сира келишолмаган, ҳали-ҳануз келишолмасди. Энди яқин ўтмишга айланган ўша шўро тузумидаги нуфузидан, имконият-имтиёзларидан фойдаланиб не-не қабиҳликлар, не-не нодонликлар, не-не каззобликларни қилган “аллома устозлари” ўзига ўхшаган олғир-олчоқларнинг мансаб поғоналарига кўтарилишига, айримларининг эса ҳокимият бошқарувигача етиб боришларига сабабчи бўлган, бошқа фаросатларни эса илм остонасидан илм осмонга олиб чиқишга ваъда бериб, ана шу ахду паймонига маълум маънода вафо қилиб, ҳарҳолда осмону фалакка олиб чиқолмаса-да, “қуйироқ поғонага жойлаштиришга” эришган, бошқа бир фаросатларни эса адабиёт майдонига олиб кириб, шу майдоннинг маликасига айлантиришга қуюқ ваъда берса-да, ўша маликага айланмоқ ишқида ёнганлари куйиб кулга айланиб, у тузумда у ҳақда, унинг ўзларига кўрсатган ғамхўрликлари ҳақида битта-яримта мадҳиялар, битта-яримта хотиралар ёзишдан нарига ўтмаганларини, ё бўлмаса ҳали-ҳануз тутуриқсиз шиғирларини турли ерларда тўплам ҳолида бостирмоққа уриниб юрганларини, қолган битта-яримта у эккан “бузуқ уруқлар” эса, “аллома устозлари” аллақачон бу ёруғ дунёни тарк этиб кетган эса-да, ўзлари тақир тиканаклар-у чирмовиқларга ва сассиқ алафларга айланиб қанчалаб гулираъноларга, нилуфарлару гулсафсарларга, намозшом гулларга озор беришда давом этиб келаётгандилар. Шариф Юнусовга ўхшаган шогирди, гумаштаси эса янги шароитга буқаламундек мослашиб ҳали ҳам ўзини дунёнинг устуни санар, аммо қилиб юрган баъзи бир номаъқул, хуфия ишларидан инсон боласи ҳазар қилар; мана бу Фаросатга ўхшаганлари ҳам палидликда, фосиқликда ундан ўтиб тушар , у ҳам ана ўша шўро даврида устози қилиб юрган ғаламисликларни давом эттириб, ўша устози ёмон кўргани қўшнисига, ўзлари ҳамиша “калшоир” деб камситганлари, устидан кулганлари Анвар Шокир ва унинг оиласига бўлган адоватлари, ҳусуматлари туфайли уларни тинч, хотиржам яшашга қўйишмасди. Ана шулар ҳақида ўйлар экан, шу дамда унинг юраги яна нохуш уриб, тағин-да дилини ғам-ғусса чулғаб олди. “Булар бир балони бошламасалар гўрга эди-да! Бу енгил оёқ опа-сингилнинг қўлидан ҳар иш келади! Истаган бемазагарчиликдан қайтмайди!”, деган ўй кўнглидан кечар экан, тағин бир марта Фаросатнинг эркакларни кўрганида, айниқса у билан кўз уриштирган ёки ўзини бозорга солиб солланиб юришига ишқибоз бўлиб қош қоқиб гап отган суюқи эркакни, яна ўша эркак ўқимишли, илмий даражали, битта-яримта ўқув даргоҳида ишласа, башарти ўша ернинг сўзи ўтадиган кишиларидан эканлигини билиб қолгудай бўлса, ҳали ҳам эски дорилфунунда ишлаган даврларини қўмсаб, тағин ўшандай даргоҳларга қайтишни истаб қолар, иложи борича ҳалиги одам билан алоқасини бузмай, иложи борича унинг этагидан тутишга уринар; бошқа бир шу атрофлик кўриб юргани мансабдор кас билан танишиб, суҳбатлашиб қолгудай бўлса, ўзини удли-шудли, илмли тутиб турли масалаларда, ишларда ёрдам сўрашдан уялмас, шу баҳонада ўша одам унга керак бўлишини ҳисобга олиб, ана шу нарсани режалаштириб ишончига кирар, ўзи ҳам ундайларнинг хизматларига тайёрлигини билдириш мазмунида эри Тиркаш тирсакни ҳам орага қўшиб, баъзи пайтларда ҳеч кимда шубҳа уйғотмаслик мақсадида атайлаб эрини ҳам таништириб қўйиб: “Нима ишлар бўлса айтаверинг, акангиз бу юмушларни дўндиради ‒ қурилишми, дурадгорликми, сварка ишлари дейсизми, кафел теришми – ҳамма-ҳаммаси қўлларидан келади! “, деб унинг баҳосини ошириб, ҳавасманд-хуштори бўлган пулдор эркакларга боғлаб-пайвандлашни маромига етказиб, кифтини келтириб, керак бўлса ўшаларнинг хизматкорига ҳам айлантиришдан қайтмас, ўзининг ушбу хатти-ҳаракатларини оиласининг бирини-икки қилиш, фарзандларининг келажагини ўйлаш, шунингдек, замона талаби ‒ тадбирлигига йўйса-да, ҳақиқатда унинг тагига бошқа “нозик мақсадларни” ҳам яшириб қўярдиким, буни фақат ўзи ва унга қармоқ ташлаб кўз уриштирган, суюқ сўзлар билан қош қоққан, шунинг баробарида номаъқул нафсоний истакни кўзлаб тоғни олиб беришга ваъда бериб юрган ўша валламатгина биларди, холос. Ана шулардан ҳам хабар топган, айрим пайтларда эса қўшнисининг ясан-тусанга алоҳида зеб бериб ошиқиб йўлга равона бўлаётганини айвончасида туриб ёки бўлмаса бирор ерга кетаётганида ёхуд қайтаётганида кўриб колган Анвар Шокир дарров унинг ниятини, мақсадини фаҳмлаб улгурарди. Шулар ҳақида ўйлаб, хулоса чиқариб, иложи борича опа-сингилни пастга туширмасликка тутиниб:

‒ Сарсон тушиб супуриб олса бўлгани, сизлар овора бўлманглар!.. – деди, негадир у қўшнисининг бўйи етган қизи бор эканини, ана ўша қизи Сапира тушиб тозалашини эмас, айнан ўғли Сарсон тушиб супуришини истаганидан, кейинчалик мулоҳаза қилиб ўзи ҳам ҳайрон бўлди. Айниқса, у жини суймагани ва худди ана шу арзандаси атайлаб шиша идишларни пастга улоқтирган деб билгани учун ҳам у ўз айбини ювишини хоҳлаган, ана шу булғатгани ерни супуртириш орқали уни инсофга келтирмоққа, гарчан у ота-онасидан ўтиб тушган бадбахт эса-да, не-не аҳмоқгарчиликларга қўл урганидан хабардор бўлса-да, ёшлигини ҳисобга олиб эгилтирмоққа, шу йўл ва тушунтириш орқали яна бир бор уни қайта тарбияламоққа, табиийки бора-бора таъсирли усулни қўллаб одам қилмоққа уринмоқчи бўлаётганди. Чиқмаган жондан умид деганларидек, бир неча маротаба ана шу ниятини хотини Осиёга айтганида, у эрини бу ишдан қайтарган, уни тузатиб бўлмаслигига шаъма тарзида: “Букрини фақат гўр тўғирлайди”, деган бир гапни қилган, келинининг бамаъни фикрини Абдурасул ота ҳам неча маротаба таъкидласа-да, у ҳар сафар уларга эътироз билдириб: “Циркда ҳайвонниям ўргатадилар-ку? Наҳотки энди мана шу бетамиз такасалтангни инсофга келтириб бўлмаса?! Ҳарҳолда, чиқмаган жондан умид, бир уриниб кўриш керак!”, деб ўз ўжар истагидан воз кечмаган, ана шу Сарсон жипириқдек бир нокасни “одам қилиш” фикридан қайтмаганди. “ Бориб-бориб ота-онасидан бешбаттар кўйга тушиб қолмасин, ҳар қалай буларга қўшниман-ку! Битта-яримта: “Сен қўшни бўлиб туриб ҳам бунинг одоб-ахлоқига таъсир ўтказмадингми, йўлдан қайтармадингми, бу ишни қилма демадингми? Ҳайф сендек қўшнига! Яна буёқ одамларга ақл ўргатиб китоб ёзадилар!..”, деб юзимга солиб ўтирмасин, ҳалиги, қўлингдан келса душманинга ҳам яхшилик қил деган гап бор-ку! Балки шу сафар уринишим ижобий натижа бериб, яхши томонга ўзгартиролсам! “ , деб ҳали-ҳануз юрагининг бир чеккасида ана шу разил кимсаларга ҳам эзгулик қилиш истагидан воз кечмаган, ҳечқурса зурёдларини ёмонликдан қайтариш, унинг хулқу атворини ўзгартиришга, ижобий томонга ўзгартиришга уриниш керакдек кўринаверар, ана шу туйғу дилида сақланаётган , ана шу туйғу ҳали унда яшашда давом этаётганди.

‒ Биз тушиб борамиз деяпман-ку! Вой-бўў, шунақа экан-да, а Анвар ака? – деб тағин-да тантиқланиб, тағин-да доғулилик билан ундан норозиланган бўлди Фаросат.

Аммо Анвар Шокир яна уларга, тепасидаги учинчи қаватдан қараб турганларга сўзланиб:

‒ Сарсонни тушириб юборсанглар бўлди! – дейишини қўймади.

Бир маҳал пастга опа-сингил ёхуд қизи Сапира эмас, балки Сарсон жипириқ отаси Тиркаш тирсак билан олдинма-кетин ҳовлиқиб тушиб:

‒ Ҳа, нима демоқчисиз?! – деб иккови Анвар Шокирга дағдаға қила бошлашди.

Анвар Шокир ота-болалар ичиб олганларини, шу боис уларга чиқиндилар ташлаб булғатган ерларини супуртириш амримаҳол эканини фаҳмлаб, бошқа тарафдан эса паст келишни ҳам истамай:

‒ Ҳа-аа, жаа… мен билан муштлашгани тушдингларми? Важоҳатларинг шундан далолат беряпти?! – дея баланддан келган бўлди. У дам ҳеч бир тайинли ишда ишламайдиган, дурадгорликдан унча-бунча хабари борлиги туфайлигина учраган битта-яримта мижозининг эшик-ромини, уйининг полини, стол-стулларини, шунга ўхшаш нарсаларни тузатиб берадиган, бошқа майда-чуйда қурилиш ишларини ҳам ўргамчик тарзда қўлидан келганча пала-партиш бажариб уч-тўрт танга топиб юрадиган Тиркаш тирсакка, дам эса қурт еган қуриган таёқдай қилтиллаб турган, қотма, паст бўйли эса-да, “ваҳимаси оламни бузадиган” ‒ ўзини ҳамиша катта олиб қора чигирткадай чирсиллайдиган, бу катта олишда ўзига, кучига эмас, онаси Фаросатнинг ҳимоясига, бировга уни “хафа қилдириб қўймаслигига” орқа қиладиган, айни дамда ҳам ана шу нарсадан кўнгли тўқ бўлгани учун ўзини авзойи бузуқ қилиб кўрсатаётган, иложи бўлса отасининг олдига ўтиб олиб кеккайишга тайёр турган ўғли Сарсон жипириққа аланг-жаланг боқди.

Ўз навбатида бу такасалтанг ўғил ҳам ҳеч қаерда ишламас, “онасининг эркатойи” бўлиб олиб эр-хотиннинг ҳар-хил йўллар билан топиб келтирганларини еб-ичиш, совуришдан бошқага ярамас, ҳатто сўнгги пайтларда ёшгина хотинини ҳам тинч қўймай “яримта” топиб келишни талаб қилавергач, паймонаси тўлган хотини ҳадеб кўзининг ёшини оқизиб онасига боравергач, тоқати тоқ бўлган қайнонаси қизи Тоқатни бўхча-бўхча ўрин-кўрпаси, гилам-палослари, мебел-себели, бир ёшга ҳам тўлиб улгурмаган қизчаси билан олиб кетиб қолганидан сўнг куёвига ҳадя тариқасида бергани қизил рангли “Жигули”ни ҳам сотиб юборган, айниқса шу нарсага чидолмаган Сарсон жипириқ онасига иддао қилаверганидан сўнг, бошқа томондан эса, собиқ қудасига қасдма-қасдликка шу йилнинг баҳорида аскиягузарлик бир қассобнинг алмисоқи, неча ўн йиллаб Кўктерак ва Сайроғочдаги мол бозорига қатнайвергани, ҳар сафарги қатнов чоғида у ерга уч-тўртталаб қўйларни маъратиб ортиб олиб ёки бўлмаса у ердан ташиб келтираверганидан ана шу жониворларнинг иси ҳам кабинасига муқим ўрнашган, яна йиллар, ойлар, кунлар ўз таъсирини ўтказиб, боз устига, ана шу юклар “тинкасини қуритган” – “ҳолдан тойган” эса-да, усти “ялтиллатиб” қўйилган қора рангли “06” русумли “Жигули”сини кейинчалик бошқасига алмаштириб бериш шарти билан “вақтинча миниб туришга” сотиб олиб берган; ўғлининг ягона эрмаги ана шу автоуловни миниб уёққа боришу буёққа келиш эди, холос.

‒ Нега энди бошқалар эмас, айнан Сарсон балконингизнинг тагини супуриши керак экан?! ‒ рангини гезартириб, авзойи бузуқ тарзда сўради Тиркаш тирсак, унинг лўлиларникига ўхшаш қора юзидаги бир-бирига туташиб кетган қалин қошларига қадар бетартиб ёйилган жингалак сочларию зоғ-зоғанникига ўхшаш чақчақчайган қонталаш қўнғирранг кўзлари уни яна ҳам хунук, ваҳимали қўрс кўрсатарди. Яна унинг важоҳатини бузуқ, қўрқинчли қилиб кўрсатишига ўзга сабаб ҳам бор эдики, юқоридан ‒ хотини Фаросатдан ўзини ана шундай тутишликка, ҳеч унга ‒ “калшоирга паст келмасликка” буйруқ ҳам олганди. У ҳамиша хотинининг чизиб берган чизиғидан чиқмасликка уринар, башарти ана шу нарсага амал қилмаса, ёки бирор бир сабаб билан унга қарши чиққудай бўлса, балога ҳам қолиши мумкинлигига жуда яхши ақли етар, ана шу хонадонда доимий истиқомати учун эса юқоридаги таомилга амал қилиши талаб этилар, акс ҳолда бу Фаросат дегани унинг кунини кўрсатишдан ҳам тоймас, Тиркаш тирсакни эса бир пайтлар отасининг иродасига қарши ўлароқ, у сира олиб беришга рози бўлмагани ана шу “қурама танноз” санаганига илакишиб қолиб: ”Ўламан саттор, шундан бошқасига уйланмайман!”, деб икки оёғини бир этикка тиқиб туриб олгач, отаси уни уйидан қувиб солган, шу-шу у уйига қайтмаган, хотини шўронинг охирги йилларида мана шу уч хонали матлубот ҳиссадорлари уйини сотиб олгач, биргаликда турмушларини изга солишга уриниб келардиким, “ота уйи”га гарчанд унинг ўлимидан сўнг онасини кўргани ё бўлмаса акасига иши тушгани, ёинки битта-яримта қўлидан келадиган ишларни бажариб бериш учун борса-да, аммо онаси эрининг васиятига амал қилиб “қурама таннозни” у хонадонга яқинлаштирмасликка сўз бергани боис, у фақат бир ўзи ё бўлмаса ўғил-қизлари билан бирга қатнаб юрарди. Аммо сўнгги пайтларда Фаросат болаларига ҳам у ерга бормасликни уқтиргач, Тиркаш тирсакнинг ўзи ҳам эски ҳовлиларига унда-бунда борар, мана шу хонадонга, мана шу хотин-бола-чақасига боғлангани, хотини Фаросатга оҳанграбодек ёпишпб қолгани важидан, бирга кетишаётганида эса аёлининг чап тирсагидан ушлаб юриш одати борлигини пайқаган мана шу кўпқаватли уйда яшайдиган ўзи қатори ҳамтавоқ, ҳамшиша ошналари ва ён-атрофдагилар унинг орқасидан кулиб қўйиб “Тиркаш тирсак” дейдиган бўлишди-ю, у шу-шу Тиркаш тирсак бўлиб кетди. Хуллас, у ва ўғли Сарсоннинг важоҳати бузилиб тушишларига сабаб бир томондан ичкилик ичиб олганлари бўлса, бошқа томондан эса, опа-сингиллар ана шу йўсин уларни “қайраб” тушириб юборгандиларким, ўғлига “гард юқтирмаслик”ни ҳам тайинлашни унутмагандилар…

‒ Буям меҳнатга қайишсин-да! Са-аал эгиладиган, са-аал у-бу ишга қарашадиган, са-ал одам меҳнатининг қадрига етадиган бўлсин-да! – деди Анвар Шокир, ана шу дакки-дашномига, насиҳатомуз сўзларига қўшимча равишда: “Бу арзандангларга арақ ичишдан бошқа нарсани ўргатмаяпсизлар-ку! Ахир, сизлар, бир пайтлар зиёлиликнинг даъвосини қилиб юрганлардан эдинглар-ку?! Яна устига, уч-тўрт кундан сўнг рамазон ойи киради, бу ерлар ҳам сал озода, саранжом-саришта туриши керакми? Биз ўзбеклар ‒ мусулмонлар яшаётганларидан далолат бериши керакми, ахир?! Қачонгача тепадан истаган чиқитларингни ташлайверасизлар? Қачонгача бу номаъқулчиликлар давом этаверади?!”, демоқликка ҳам тараддудланаётганди, туйқус юқоридан пастга ошиқиб тушаётганларнинг шанғиллаган овози эшитилиб, бир маҳал Фаросат йўлак ичидан отилиб чиқди, унга эргашган синглисининг ҳам нияти яхши эмаслигини авзойи кўрсатиб турарди.

Фаросат эркаклар қатори арақ ичган, шу сабабдан оқ-сариққа мойил япалоқ юзи синглисиникидан-да қизарган, пистақиранг қисиқ кўзлари катталашиб, қирғизқовоқлари одатдагидан бўртиган, бунинг устига, бу ғазабнок, бу аламзада, бу хасад-хусумат уруғи фасод боғлаб қачондир ёрилиши шундоққина кўриниб турган заҳар-заққумга монанд авзосидан қўшнисига нисбатан кек-адовати шу бугунники эмас, кечаги ҳам эмас, балки анча йиллардан бери давом этиб келаётганини ҳам пайқаш мумкин эдиким, гўё бошқа сафар имконият туғилмайдигандай, қулай фурсатни қўлдан бой бергудай бўлса, афсус-надоматлар чекадигандай, айнан шу бугун унинг додини бериши керакдай, шу бугун у билан ҳисоб-китоб қилиб тиз чўктирмаса бўлмайдигандай бир вахший, дарғазаб қиёфада турарди. У ўзининг бутун хатти-ҳаракати, диққат-эътиборини, феъл-атворидаги бор бадкирдорликлари, бор қабиҳликлар ва разилликларини ана шу нарсага йўналтиргани учун ҳам титраб-қақшаб қон истаётган, рақибини ғажиб ташлашга тайёр турган ваҳший ҳайвон мисоли ёвузлик, жанжал-суронни хоҳлаётганини мана шу башараси, мана шу ҳолати ифшо этарди. Яна унинг юзидаги майпараст-ичкиликбозга айланаётганини ошкор қилувчи қизилликдан, безбетлик ва нопоклик, аёллик қиёфасини аллақачон йўқотиб улгургани, яна бу шарм-ҳаёсидан мосуво бўлиш билан бирга башараси хунуклашиб, одамлик сиёҳидан ҳам айрилаётгани шундоққина кўриниб турарди. Унда озгина инсоф, диёнат бўлганида аввалбошда эри ва ўғлини ичкилик ичишдан қайтарган, унинг оқибатини, фожеаларини тушунтирган бўларди, билъакс ўзининг зиёлилигини ҳамиша пешлашни яхши кўрадиган фаҳм-фаросатли аёл худди ана шундай йўл тутарди; у эса ўзига ана шу майпарастлик иллатини йиллар давомида ўргатиб келган эри Тиркаш тирсак ва ўғлига қўшилиб бу нарсага ружу қўйганидан кейин, ортиқ нима ҳам дейиш мумкин?! У айни дамда ўзидан-да бадкирдор, ўзидан-да маккор, ўзидан-да палид қиёфали синглисига орқа қилиб, икковлашиб пастга тушириб юборганлари эри ва ўғлига ҳам парво қилмай кўзларининг ола-куласини чиқариб, оғзига келган бемаза, бепарда сўзлар билан қўшниси Анвар Шокирга дўқ ура кетди:

‒ Сен нега менинг ўғлимга балконингнинг тагини тозалатмоқчи бўляпсан? А, хўвв… сендан сўраяпман?! Сен мараз катта бўп қолдингми ? Бир еринг ўсиб қолдими, сен жа…нинг!

Анвар Шокир ҳали ҳеч кимдан бундай ҳақоратни эшитмаганди. Фаросатнинг дабдурустдан пастга тушиб уни шармсизларча “мараз” дейиши, оғзига келган бундан-да ёмон, ношаърий сўзларни қўллаб эркакларча сўкишидан бутун вужуди ларзага келиб, борлиғи титраб кетди. Ўз шаъни, эркаклик ғурури топталганига чидолмади, эҳтиросли, ҳиссиётчан одам эмасми, ўзини босиб қололмай:

‒ Ҳе, тилинг кесилсин-а, бемаза! Мен сени неча йиллардан бери биламан-ку, ахир! Ўзингни “мараз” дейдилар, ўзингни ҳалиги ишлатган сўзинг билан атайдилар!.. – дея дарғазаб бир авзода жавоб қилди, бу ҳам етмагандай, бу ҳам фосиқага камдек кўрингани боис, яна ғадабга олди:

‒ Йўқ, ёлғон айтаяпманми? А, сендан сўраяпман?! Ёлғон дегин-чи?!

Фаросатнинг кайфи ўчиб кетди. Унинг ўтмишидан хабардор бўлган Анвар Шокир сўнгги йиллардаги қадам олишларини ҳам кузатиб юргандек, ана шуларнинг барчасидан воқифдек, барчасини шу дамда тўкиб-соладигандек, барчасини унинг яқинлари олдида ошкор этадигандек кўрингани боис, кўзлари косасидан чиқиб кетаёзди, ўзи ҳам ўйламагани, етти ухлаб тушига кирмагани ваҳималар гирдобига тушди. Унга, айниқса, Анвар Шокирнинг: “Мен сени неча йиллардан бери биламан-ку, ахир!”, деб заҳарханда таъна қилиши қаттиқ таъсир этган, бундай дейишининг тагида бир пайтлар, шўро даврида, ҳали ўн гулидан бири сўлиб улгурмаган даврларда дорилфунунда, кафедрада ишлаб юрган кезларидаги Маркс Темирович билан кўргани ҳодисани ёхуд унинг шогирди саналган Марди Ибодовичнинг унга осилиб юриб-юриб, якунда тўнини тескари кийиб олгани борми, ваъдани қуюқ бериб: “Сенга уйланмасам фалон бўлай!”, деган мазмундаги аҳду паймонларни қилиб қўйиб, кейинчалик ўзининг устозига душман бўлган одамнинг омадсиз, на илмда ва на бошқа соҳада ҳеч бир иқтидори бўлмаган, ана шунинг учун ҳам ўқишни бир амаллаттириб тугаттирган отаси уни ўша даргоҳнинг хўжалик бўлинмасига ишга жойлаб қўйишга муваффақ бўлган-у, бироқ у ношуд ўша ерда ҳам ўзини яхши томондан кўрсатолмай, ўша ерда ҳам ўзига ўхшаган битта-яримта ҳамтовоқларни топиб, қайсидир йўл билан уларга яқинлашиб олган Марди Ибодовичга ўхшаган пихини ёрган учарга йўлиқиб, унинг измидан чиқмайдиган хизматкорига айланганини, охир-оқибат Фаросатни дунёдаги энг бахтли аёлга айлантирмоққа, “илм осмонида ҳам порлатмоққа” сўз бериб, бир нарсаларга эришиб қорнига боласини солиб улгургач эса, шимилтириқни шимиб-шимиб тахир ери қолганида тупуриб юборгандек, унга ҳам ана шундай муомала қилиб мана шу бўш-баёв, сўтак Тиркашмирзага “ошириб юбориб” ўзи талай баҳоналарни рўкач қилиб шаҳардан ғойиб бўлганини-ю, кейинчалик барча ишлар у ўйлагандек, у режалаштиргандек амалга ошиб, қилмишининг излари ёпилиб, қанча қорлар ёғиб улгургач, бу орада устози Маркс Темирович ҳам дунёдан кўз юмиб кетгач, яна улкан шаҳарда пайдо бўлиб ҳеч нарса кўрмагандек, ҳеч нарса бўлмагандек қайсидир бир вазирликка жойлашиб олганини орқаворотдан эшитган эди-ю, бироқ қанча уринса ҳам у билан гаплашишга, бутун дардини тўкиб-сочишга, шу баҳонада унинг кўмагида бошқа ишларини ўнглаб олишга, “илм осмонида парвоз этолмаган” эса-да, унга мийсоқ берган “суюкли Марди акаси” уни “илм чўққисига” чиқазолмаган эса-да, ҳечқурса ўша номарднинг кўмагида номзодлик диссертациясини ёқлаб олишга эришмоққа анча уринган эди-ю, аммо-лекин бахтга қарши замона талатўп бўлиб, бу орада қизи Сапира дунёга келиб яна истаги истаклигича қолиб кетди, кейинчалик бўлгани бўлди… Ана ўша Марди Ибодович билан шўро йилларидаги саргузаштлари ошкор этилиб қолишидан, буни наинки ёнидагилар, балки шу дамда уларнинг тортишувларини ҳар чеккадан кузатаётган бошқа қўшнилар ҳам эшитиб, унинг ана ўша ўтмишига ва бугунига тааллуқли ўзга кирдикорларидан ҳам хабар топишларидан қаттиқ қўрқиб кетганди. Яна жазавага тушиб қўшнисини ҳақоратлаб айтиб юборгани бепарда сўзлари алал оқибат ўзининг бошига бало ёғдириши мумкинлигини, опа-сингил икковининг сўнгги йиллардаги баъзи бир хуфя ишлари, оммадан яшириб келаётган қилмишлари ҳам фош бўлиб шармандаликка учрашлари ҳеч гап эмаслигини ўйлаб қолган, ана шундай “хангомалар” юз бериши эҳтимолдан ҳоли эмаслигини ҳам таҳмин қилган Фаросат нафақат қўни-қўшнидан, балки шериги, ҳамтовоғи санагани синглисининг ўзидан ҳам чўчиган эдики, шу ерда синглисининг ўзидан яшириб юргани баъзи бир сирлар ҳам очилиб кетиши мумкинлигини, башарти ана шу нарсалар очилиб кетгудай бўлса, ораларига совуқчилик тушишини, боз устига, синглиси уни аяб ўтирмай қасд олишдан ҳам тоймаслигиини, бу эса алал-оқибат анча кексайган, эндигина бола-чақалар ташвишидан қутулдим деган онасига ҳам бориб етиб катта жанжалга айланиб кетишини, икки ўртада опа-сингил орасида, умуман Ўртаовулдаги катта оилаларида кўз кўриб қулоқ эшитмаган воқеалар содир бўлиши мумкинлигини тасаввур қилиб, бу нарсалардан қаттиқ қўрқиб, “капалаги учиб” кетса-да, аммо калласига келган “ялт” этган фикрдан фойдаланиб қолиб нафақат Анвар Шокир, балки синглиси Таманноз, эри ва ўғли олдида ўзини оқламоққа, яна барчаларини чалғитмоққа тутиниб, дарров айёрлик йўлига ўтиб қўшнисига паст келишни истамагандай, уни енгмоққа жазм қилиб: