Kitabı oku: «Kiçik qəhrəman»
“Şaiqdə nadir bir müəllimlik xüsusiyyəti vardı. O, hər tələbənin qəlbinə nüfuz etməyi bacarırdı. O, öz tələbələrinin hansı ailədə nə kimi şəraitdə yaşadıqlarını yaxından öyrənir və hər tələbəyə onun xasiyyətinə görə yanaşmağı bacarırdı. O, həm də çox tələbkar bir müəllim idi… Demək olar ki, ədəbiyyatı bizə çox sevdirənlərdən, ədəbi zövqümüzü tərbiyə edənlərdən biri sevimli ədibimiz Abdulla Şaiq olmuşdur,”
– Süleyman Rüstəm, Xalq şairi
“Doğma Vətən torpağına, zəhmətkeş insanlara, Azərbaycanın zəngin təbiətinə sonsuz məhəbbət aşılayan Abdulla Şaiqin uşaq şeirləri qəlbimizdəki Şaiq guşəsinin heç vaxt unudulmaz, ən cazibədar xatirələrindən biridir. Zaman keçdikcə bu guşə təzə-təzə lirik şeir, hekayə, poema, povest, roman və pyeslərlə daha da zənginləşmiş, qəlb sahiblərini də uca bəşəri ideallar, zərif insani hisslər və yüksək duyğularla zənginləşdirmişdir,”
– Bəkir Nəbiyev, akademik
ÖN SÖZ
Abdulla Şaiqin yaradıcılığı sinkretik mahiyyət daşıyır. Bu irsdə müxtəlif janrlara, mövzulara, ideya-estetik təmayüllərə təsadüf etmək olar. Ədib əruz və heca vəznində şeirlər, mənzum nağıl, felyeton, hekayə, povest, roman, pyes, poema, təmsil kimi janrlarda əsərlər yazmış, insan həyatının müxtəlif tərəflərini əks etdirən mövzuları ədəbi müstəviyə gətirmişdir.
Ədib yaradıcılığa təmsil janrı ilə başlayıb. 1893-cü ildə Abdulla Talıbzadə anası, bacısı və qardaşı ilə birlikdə Xorasana köçürlər. Əslən urmiyalı, Misirdə təhsil almış, Bağdadda, İstanbulda müəllim kimi fəaliyyət göstərmiş qabaqcıl görüşlü ziyalı Yusif Ziyadan dərs aldığı dövrdə İ.V.Krılovun “Sazəndələr” təmsilini, ardınca şairin “Qurd və pişik”, “İki öküz”, “Meymun və gözlük”, “Qarğa və pendir” təmsillərini rus dilindən fars dilinə çevirir. Tərcüməni bəyənən Yusif Ziya balaca Abdullaya onları ana dilində yazmağı tövsiyə edir.
Sonralar Abdulla Şaiq təmsil janrına tez-tez müraciət edir. Ədibin aşağı siniflər üçün tərtib etdiyi dərsliklərdə özünün yazdığı, həmçinin Avropa ədəbiyyatından tərcümə və təbdil etdiyi təmsillər yer alırdı. O, alleqoriyalar, rəmzlər vasitəsilə insana məxsus hər hansı xüsusiyyətin heyvanlar və ya əşyalar üzərinə köçürərək mətnaltı mənanı uşaqların qavrama səviyyəsinə uyğunlaşdırır və onların əsərdən doğru nəticə çıxarmasını asanlaşdırırdı. Bununla da yazıçı balacaları ibrətamiz bir həyat hadisəsi ilə tərbiyələndirir, həm də əşyalarla, bitki və ya heyvanat aləmi ilə tanış edirdi.
Böyük pedaqoq Uşinskinin dediyi kimi, səslər, duyğular, formalarla düşünən uşağı başqa cür düşünməyə vadar etmək əbəsdir. Abdulla Şaiq peşəkar pedaqoq-psixoloq kimi məsələyə məhz bu nəzər nöqtəsindən yanaşır, azyaşlıların ruhunu oxşayan obrazlı, canlı, ritmik, rəngarəng bədii nümunələr yaradırdı. Belə şeirlərdə nəsihətçilik, quru mühakimə ilə rastlaşmırıq, onlar sadə, aydın, səmimi bir dildə yazılır.
Abdulla Şaiq epik növün daha geniş imkanların-dan yararlanaraq böyük yaşlı uşaqlar üçün də əsərlər yazır. “Oyunçu bağalar”, “Kələkbaz Albert”, “Köç”, “Məktub yetişmədi”, “Xasay”, “Əsrimizin qəhrəmanları” kimi nəsr əsərləri həyat hadisələrinə daha şüurlu yanaşa bilən, onlardan nəticə çıxarmaq qabiliyyəti formalaşan yeniyetmələr, gənclər üçün nəzərdə tutulmuşdu.
“Məktub yetişmədi” hekayəsini Abdulla Şaiq 1908-ci ildə yazmışdır. Balaxanı orta məktəbində müəllimlik edən həssas qəlbli ədib mədənlərdəki fəhlələrin həyat tərzini müşahidə edir və onların ağır əməklərinə, çətin həyatlarına laqeyd qala bilmir. Hekayənin adı artıq baş verəcək faciədən sanki xəbər verir. Əsərin qəhrəmanının “Qurban” adlandırılması da təsadüfi görünmür. Qurban – XX əsrin əvvəllərində Bakının neft buruqlarında ağır şəraitdə çalışan və çox vaxt ağır şəraitin qurbanına çevrilən minlərlə fəhlənin ümumiləşdirilmiş obrazıdır.
İlk dəfə 1912-ci ildə “Bəxtiyarlığım” adı ilə “Gülzar” dərsliyində çap olunan “Köç” hekayəsi Abdulla Şaiq nəsrinin maraqlı nümunələrindəndir. Təbiət, onun toxunulmazlığı, təbiəti təşkil edən ayrı-ayrı ünsürlər – bitkilər, quşlar, heyvanlar, onların rəmzləşdirilməsi Abdulla Şaiq yaradıcılığının əsas leytmotividir. Təbiəti bir rəssam həssaslığı və dəqiqliyi ilə təsvir edən yazıçının məqsədi böyüməkdə olan nəslə Azərbaycan təbiətini tanıtmaq və sevdirmək idi. Kərim babanın pələngə münasibəti, öldürdük-dən sonra ona qarşı duyğuları nəinki uşaqları, böyükləri də təsirləndirməyə bilməz: “O igid heyvanı öldürdüyümə peşman oldum, ürəyim kövrəldi, gözlərim yaşardı. Tüfəngimi bir tərəfə atıb, qabağında diz çökdüm. Başını qollarım arasına alıb, üzündən-gözündən öpdüm” – deyən Kərim babanın timsalında müəllif təbiətin munisliyini, saflığını, bu saflığa əl uzadanların cəzalanacağını xatırladır.
İctimai-sosial həyatda nöqsanları görən Abdulla Şaiq bu nöqsanların aradan qaldırılması yollarını bir pedaqoq-psixoloq kimi dəyərləndirir. “Xasay” povesti, “Əsrimizin qəhrəmanları” romanı ilə fərdin şəxsiyyət olaraq formalaşmasında təhsil və tərbiyənin əhəmiyyətli rolunu vurğulayır. Tərbiyədə mühit, məktəb vacib olduğu kimi, uşaq – valideyn – müəllim üçbucağı da əsasdır, əsərin təlqin etdiyi əsas ideya budur.
Abdulla Şaiqin digər nəsr əsərlərində də vətənə, təbiətə, insanlara məhəbbət, öz soykökünə, milli mədəniyyətinə, milli dilinə və tarixinə ehtiram hissləri aşılanır.
Arzu Hacıyevafilologiya üzrə fəlsəfə doktoru
TƏMSİLLƏR
TÜLKÜ VƏ XORUZ
Bir İt ilə Xoruz köçdən qalmışdı. Bunlar bir-biri ilə dost olub çöldə yaşayırdılar. Gecələr Xoruz ağac başında, it də ağacın altında yatırdı.
Bir gün səhər dan yeri ağaranda Xoruz ağac başında ucadan banladı. Yaxında ov axtaran bir ac tülkü Xoruzun səsini eşidib gəldi. Ağac altında çömbəlib gözlərini Xoruza dikərək oturdu. Sonra mehriban səslə dedi:
– Xoruz qardaş, nə gözəl səsin var. Sənin səsin bu çöldə ötən bülbüllərin səsindən də ürəyəyatımlıdır. En aşağı, dost olaq. Mən bir dəf tapıb çalım, sən də oxu, ikilikdə bu yaşıl çəməndə gözəl gün keçirək.
– Yox, Tülkü baba, – deyə Xoruz ona cavab verdi. – Mənim vaxtım yoxdur. Kef məclisini qoyaq sonraya. Bu gün başım çox qarışıqdır.
– İşinin adı nədir?
Xoruz cavab verdi:
– Tülkü baba, bu çöl mənə babamdan qalıb. Burada mən bir kənd salmaq istəyirəm.
– Elə isə en aşağı, bu yerdən mənə də bir parça ver, özümə bir ev tikim. Gecə-gündüz sənə dua edərəm.
Xoruz vüqarını pozmadan cavab verdi:
– Bu işə mühəndisim baxır, get, dərdini ona söylə, o sənə bir parça yer ayırıb verər.
Tülkü elə sandı ki, Xoruzun mühəndisi bir toyuq olacaq. Ona görə də tez soruşdu:
– Sizin o mühəndis haradadır?
– Odur, ağac altında yatır.
Tülkü ağac altını gəzərkən Alabaş İt onu gördü. Tez qalxıb Tülkünün üstünə cumdu. Tülkü qaçdı, İt qaçdı, qarşıya bir uçurum çıxdı. Tülkü uçurumu görüb tez geriyə döndü. Yenə həmin ağaca tərəf qaçmağa başladı. Ağacın yanından keçərkən Xoruz ucadan soruşdu:
– Tülkü baba, ölçdüyün bu qədər yer sənə bəs deyilmi? Dayan!
Tülkü cavab verdi:
– Danışmağa vaxtım yoxdur, ancaq bu boz mühəndis sənə yaxşı kənd abad edər.
DƏVƏ VƏ SIÇAN
Bir Dəvə qatarından ayrılıb çöldə tək qalmışdı, iştaha ilə qanqal yeyirdi. Bu aralıq bir Siçan yuvasından çıxmaq istərkən Dəvəni gördü. Əvvəlcə qorxub çəkildi. Sonra bir müddət durub o zorba heyvana heyrətlə tamaşa etdi. Bir az ürəklənib yaxın gəldi, Dəvənin boynuna bağlanmış kəndirlə oynamağa başladı. Sonra kəndiri tutub çəkdi. Dəvə yerində hərəkət etdi. Dəvə hərəkət etdikcə Siçan ipi dartıb çəkdi. Siçan getdikcə Dəvə də itaət edib onun ardınca gedirdi. Siçan öz-özünə lovğalandı: “Sən bu Siçan bəydə hünərə və igidliyə bax, bu zorbalıqda heyvanı çəkib aparıram”. Dəvə eşidib dinmədi.
Onlar gəlib bir çaya çatdılar. Siçan dayandı, bir çaya baxdı, bir də Dəvəyə.
Dəvə dedi:
– Siçan bəy, yolçu yolda gərək, çayı keç gedək.
Siçan cavab verdi:
– Axı bu çay dərindir, onu keçmək mənim hünərim deyil!
Dəvə Siçanı öz quyruğuna mindirib çayı keçirdi. Sonra onu yerə düşürüb istehza ilə dedi:
– Ağa Siçan, sən ki mənim topuğumdan olan bir çayı keçə bilmirsən, mənə ağalıq etmək istəyirsən? Get, öz tayını tap!
ARI VƏ EŞŞƏK
Dağ ətəyində bir Eşşək otlayırdı. Yamacın lətif otlarından, dadlı çiçəklərindən qoparıb yeyirdi. Doyduqdan sonra həmin al-əlvan çiçək və otların üstündə uzanıb ağnamağa başladı.
Yaxında bir Arı çiçəklərdən bal tuturdu. Bunu görüb çığırdı.
– Ey, nankor heyvan, otları, çiçəkləri nə üçün əzirsən, axı onlar sənə can verir, qan verir, qarnını doyurur. Sabah onlar sənə lazım olmayacaqmı? Bir də biz arılar o ətirli çiçəklərdən bal və mum çəkirik. Doğru sözdür: “Eşşək qanmaz olur. Qanmaz isə özünə də ziyan verir, özgəsinə də”.
DƏVƏ, TÜLKÜ VƏ QURD
Bir kəndli Dəvəni o qədər işlətmişdi ki, bir dəri, bir sümük qalmışdı. Dəvənin artıq işləməyə taqəti yox idi. Ona görə də kəndli Dəvəni səhrada buraxıb getdi. Dəvədə nə tərpənməyə, nə də yeməyə hal var idi. Dəvəni bu vəziyyətdə görən Tülkü ona yaxınlaşdı.
– Dəvə baba, bu səhrada təkbaşına nə edirsən? Nə üçün bu qədər zəifləmisən?
Dəvə başına gələn əhvalatı Tülküyə anlatdı:
– Bax insan oğlunun vəfası budur.
Tülkü ona ürək-dirək verdi:
– Qəm yemə, Dəvə baba, mən hər gün gedib sənə təzə biçilmiş ot və taxıl gətirərəm, yeyib kökələrsən. De görüm, sonra əvəzində mənə nə verərsən?
Dəvə dedi:
– Kökəlsəm, sənə ətimdən bir batman verərəm.
Tülkü razı oldu. Hər gün gedib təzə ot və taxıl dərib Dəvənin qabağına tökürdü, Dəvə də ləzzət ilə yeyirdi. Bir-iki aydan sonra Dəvə kökəlib cana gəldi. Daha Tülküyə ehtiyac olmadı. Tülkü dedi:
– Dəvə qardaş, vəd etdiyin bir batman ətimi ver.
Dəvə cavab verdi:
– Tülkü lələ, mən sözümdən qaçmıram. Ancaq neyləyim? Budumdan versəm, topal olaram, qolumdan versəm, şil olaram, hər hansı yerimdən versəm, məni şikəst edər.
Tülkü narazı halda yoluna davam etdi. Qarşısına bir Qurd çıxdı. Qurd ondan soruşdu:
– Niyə qəmlisən, Tülkü lələ?
Tülkü əhvalatı başdan-ayağa Qurda danışdı və ondan kömək istədi. Qurd dedi:
– Məni apar onun yanına. Mən Dəvədən sənin ətini alıb verərəm.
Tülkü qurdu götürüb birbaş Dəvənin yanına gətirdi. Qurd acıqlı-acıqlı soruşdu:
– Ey, dəvə baba, Tülkü lələnin bir batman ətini niyə vermirsən?
Dəvə cavab verdi:
– Ay Qurd qardaş, mən Tülkünün ətini danmıram, verəcəyəm, ancaq neyləyim? Belimdən versəm, yağır olaram, qolumdan versəm, şil olaram, budumdan versəm, topal olaram. Daha neyləyim, özümü əlil edə bilmərəm ki…
Qurd bağırdı:
– Mən bilmirəm, bu saat Tülkünün ətini ver!
Qurd ilə Tülkü hərəsi bir yandan Dəvənin üstünə hücum etdilər. Dəvə işi belə görüb dedi:
– Qurd qardaş, savaş nə gərək, ətin yerini tapmışam, yaxın gəl, bax mənim bu dilim bir batman gələr. Onu verim, Tülkü lələ ilə məni barışdır.
Qurd quyruğunu bulayıb tez irəli gəldi. Dəvə ağzını açıb qurda dilini göstərdi. Qurd Dəvənin dilini qoparıb yemək üçün başını Dəvənin ağzına soxdu. Dəvə tez Qurdun başını dişləri arasında elə bərk sıxdı ki, Qurd ağrının gücündən atılıb-düşməyə başladı. Tülkü Qurdun bu halını görüb ona dedi:
– Bu sıxmaq ki Dəvədə var, bu atılıb-düşmək ki səndə, deyəsən, mənim bir batman ətim arada gedəcək.
ARI VƏ KƏPƏNƏK
Bir Arı allı-əlvanlı bir çəmənlikdə çiçəyə qonub şirə sorurdu. Həmin çiçəyin o biri budağına da bir Kəpənək qonmuşdu. Xortumu ilə çiçəyin şirəsini əmirdi. Arı tez-tez Kəpənəyin yanından uçub o biri budağa qonurdu. Bundan rahatsız olan Kəpənək dedi:
– Ey, o kobud ayaqların, o qalın qanadlarınla mənim yanımdan keçmə! Qızıl, gümüş xallı qanadlarımın bəzəyini pozarsan!
Arı ona cavab vermədi, çiçəkdən çiçəyə qonmaqda davam etdi. Bu dəfə Arı Kəpənəyin yanından uçub keçərkən Kəpənək yenə acıqlandı.
– Ey, sən bu zəhlətökən vızıltını kəs, başım, beynim getdi. Görmürsən şirə əmirəm?
Arı vızıldayaraq cavab verdi:
– Ey xeyirsiz böcək! Xallı qanadlarınla çox öyünmə. Mən çiçəklərdən şirə çəkib bal tuturam, onu bütün el yeyir, səndən kim bir fayda görmüş?
TÜLKÜ VƏ DOVŞAN
Tülkü tələsik qaçırdı. Bir Dovşan onu görüb soruşdu:
– Tülkü qardaş, nə var? Nə olub?
Tülkü cavab verdi:
– Padşahdan əmr var, dəvələri tutub işləməyə aparırlar.
– Axı bundan sənə nə? Sən ki dəvə deyilsən!
– Eh, vaxtımı alma, mən də bilirəm ki, dəvə deyiləm. Ancaq mən tülkülüyümü isbat edincə dərimi boğazımdan çıxararlar.
HACILEYLƏK VƏ SƏRÇƏ
Bir Hacıleylək çinar ağacının ən yuxarı budağında yuva tikmişdi. Bir Sərçə də həmin yuvanın altında məskən salmışdı. Bir gün Hacıleylək Sərçəyə dedi:
– Qonşu, sən mənim yuvamın kölgəsində yaşayırsan, mən olmasam, günəş səni və balalarını yandırıb kül edər.
Sərçə cavab verdi:
– Doğru deyirsən, qonşu, sənin iri yuvan, iri qanadların bizə çox kömək edir, günəşin hərarətindən saxlayır. Buna görə sənə çox təşəkkür edirəm. Ancaq unutma ki, mən də olmasam, qarışqalar ağaca dırmaşıb səni və balalarını tələf edər. Mən bu kiçik dimdiyimlə onları bir-bir dənləyib yuxarı çıxmağa qoymuram.
TÜLKÜ VƏ DƏVƏ
Bir Tülkü gecələr hinlərə girib kəndin toyuq-xoruzunu yeyirdi. Kəndin əhli bu Tülkünün əlindən təngə gəlmişdi. Nə qədər çalışırdılar, onu tuta bilmirdilər.
Bir gün həmin kəndin dəvələrindən biri otlaya-otlaya kənddən uzaqlaşır. Doyduqdan sonra dincəlmək üçün birbaş Tülkünün yuvasının ağzında uzanır. Özü bilmədən elə uzanır ki, quyruğu yuvanın ağzına düşür. Tülkü Dəvəni görüb çox şad olur, öz-özünə düşünür: “Bu ovu mənə baxtım gətirib, quyruğundan tutub bu Dəvəni yuvama çəkərəm, sonra da bir ay ləzzət ilə yeyərəm”.
Bu fikir ilə Tülkü Dəvənin quyruğunu öz quyruğuna möhkəm bağladı. Sonra bütün qüvvəti ilə Dəvəni yuvaya çəkməyə başladı. Dəvə quyruğunda bir şeyin tərpəndiyini görüb ayağa qalxdı. Tülkü onun quyruğundan sallana qaldı, qorxusundan Dəvəni dişləməyə, cırmaqlamağa başladı. Dəvə bayaq götürüldü, qaça-qaça birbaş kəndə gəldi. Kənd əhli və itlər Tülkünü Dəvənin quyruğunda görüb onu tutdular.
HEKAYƏLƏR
MURAD
Tiflis şəhərinin yaxınlığında Kolbasan adlı kənd var idi. Bu kəndin dörd bir yanı bağlıq, meşəlik yerlər idi. Elə ki bahar olurdu, ağaclar çiçəkləyir, təpələr, yamaclar yumşaq ot və çiçəklərlə döşənirdi; rəngbərəng güllərin ətri kəndi bürüyürdü. Səhər-axşam quşların gözəl nəğməsinin arası kəsilmirdi. Bahar çağı bu kənd o qədər gözəl olurdu ki, insan baxmaqdan doymurdu.
Belə tərifini etdiyimiz kənddə Bilqeys və Murad adında bacı-qardaş yaşayırdı. Bilqeys olduqca mehriban və tərbiyəli bir qız idi. Hər gün bağçalarındakı tut ağacının altında palaz salardı; oyuncaq şeylərini də yığıb öz-özünə oynardı. Arabir qonşuları Səltənət də gələrdi. Hər ikisi birlikdə deyər, gülər, oynardı; otaq bəzəyərdilər, bir-birinə qonaq gedib-gələrdilər. Ayaqsayma, gəlin-gəlin oynardılar. Arabir də atası aldığı “Uşaq gözlüyü” kitabının şəkillərinə tamaşa edər və oxuyardılar. Günləri xoş və asudə keçərdi.
Amma Murad heç qapı-bacada tapılmazdı. Səhər evdən çıxar, bir də axşam evə qayıdardı. O gün olmazdı ki, Muradın üstü, başı cırılmış evə qayıtmaya idi. Hər kəslə döyüşər, söyüşərdi. Ona görə də onu heç kəs sevməzdi. Hətta öz ata və anası da Muradı sevməzdi. Onun əlindən bacısı Bilqeysin isə heç rahatlığı yox idi. Onun oyuncaqlarını dağıdar və sındırar, bəzən də özünü döyüb qaçardı. Ona görə Bilqeys qardaşı Muradla heç oynamaz və ondan qorxardı.
Bilqeys mehriban bir qız olduğu üçün qapılarındakı heyvanları və quşları da çox sevərdi. Heyvanlar və quşlar da əvəzində Bilqeysi sevərdi və ondan qaçmazdılar. Çox vaxt olurdu ki, bağçada oynadığı zaman Mərmər pişik, Dəmir it, Məstan xoruz, toyuq-cücələr Bilqeysin başına cəm olar və onun əlindəki çörək parçasını alıb yemək istərdilər. Bilqeys isə çörəyi parça-parça edib, bir az Məstan xoruza, bir az toyuq-cücələrə, bir az da it və pişiyə atırdı. Hamısı soxulub yeməyə məşğul olardı. Bilqeys qara, iri gözlərini onlara dikib baxardı. Bir də görərdi ki, it öz çörəyini yeyib qurtardı. Yavaş-yavaş ağzını pişiyin qismətinə uzadır; pişik də mırıldaya-mırıldaya çalışır ki, ağzındakı çörəyi yeyib qurtarsın; həm də pəncələri ilə yerdə qalan çörəyi bərk-bərk tutub, acıqlı-acıqlı itə baxır, amma it baxmayıb soxulur ki, pişiyin, ya xoruz-toyuğun çörəyini qapıb yesin; bu vaxt xoruz qaqqıldaya-qaqqıldaya itin üstünə atılırdı; ya da pişik belini qaldırıb, dişlərini itin üstünə qıcayıb mırıldayır və birdən-birə sıçrayıb itin üzünü cırmaqlayırdı.
Bilqeys bu tamaşadan doymazdı, gülə-gülə onların davasına baxardı.
Murad isə yoldaşlarını və bacısını incitdiyi kimi, heyvanları da incidərdi. Hələ qapılarındakı Dəmir köpəyə onun əlindən gün və dirilik yox idi. Qapı ağzında uzanıb yatarkən Murad əlindəki daş ilə itin harasına gəldi vurardı. Yazıq it quyruğunu böyrünə qısıb, vəngildəyə-vəngildəyə qaçar, yainki iri qara ağzını açıb Murada hürərdi. Odur ki Muradı heç sevməzdi. Onu harada görsə, qaçıb gizlənərdi. Mərmər pişik də Muradı sevməzdi. Onun kölgəsini uzaqdan görəndə quyruğunu qısıb, tələsik özünü bir yerə soxub gizlənərdi; çünki həmişə Murad onun quyruğundan tutub dartardı. Murad pişiyin arxasınca düşdüyü zaman pişik əvvəlcə qaçar, Muradın ona yaxınlaşdığını görüncə birdən-birə dayanardı, belini dikləyib, dişlərini qıcayıb, “puf” eləyib Muradın üstünə atılardı. Hətta bir neçə dəfə əllərini, üzünü cırmaqlayıb Muradı ağlaya-ağlaya evlərinə göndərmişdi.
Elə ki axşam olurdu, təpələrdən, yamaclardan naxır mələşə-mələşə kəndə gəlirdi. Murad əlinə çomağını alıb naxırın içinə girərdi, əlindəki çomaqla o inəyin, bu öküzün harası gəldisə vurardı.
Murad bir dəfə bir qara inəyin arxasınca düşdü. İnək axırda təngə gəlib döndü və Muradı buynuzlarına götürüb, yerə elə çırpdı ki, qurbağa kimi yerə sərildi. Murad tamam bir saat özünə gəlmədi. Ondan sonra Murad nə Dəmir köpəyə, nə Mərmər pişiyə, nə də inəklərə yaxın gedə bilmirdi.
Bağçalarındakı yasəmən ağacı altında bir səbət içində toyuqlar yumurtlayırdı. Bir gün Murad bağçada gəzirdi. Çil toyuq yumurtlayıb çıxanda Murad gördü. Yavaş-yavaş gəlib yumurtaları cibinə doldurdu ki, aparsın. Məstan xoruz bunu uzaqdan görüb, uça-uça Muradın üstünü aldı.
Murad çox qorxmuşdu, bilmirdi ki, nə etsin. Axırda arxasında gizlətdiyi yumurtanı atıb qaçdı, xoruz əl çəkməyib, onun arxasınca düşdü. Muradın ayağı bir ağaca ilişib yıxıldı; cibindəki yumurtalar sındı, cibi və paltarı yumurtaya bulandı.
Murad qorxusundan evə gedə bilmirdi. Çünki paltarları başdan-ayağa yumurta sarısı idi.
Murad bağçada bir alma ağacının altında oturub nə edəcəyini düşünürdü. Gördü ki, Bilqeys bağçaya çıxdı, “Məstan, Məstan!” deyə bağırdı. Bağçanın o biri başından xoruz uça-uça gəldi. Bilqeys xoruzun başına bir papaq tikmişdi.
Mehriban qız o balaca əllər ilə xoruzun papağını başına qoydu, lent ilə bağladı, sonra şirin dil ilə dedi ki:
– Məstan xoruzum, ceyran xoruzum, gör sənə nə gözəl papaq tikmişəm!
Deyəsən ki, xoruz da Bilqeysin mehriban dilini anlayırdı; gözlərini Bilqeysin üzünə dikib, dinməz-söyləməz dururdu. Bilqeysin qəlbinə dəymək istəmirdi; Çünki Bilqeys onları çox sevirdi. Hətta sarı toyuq da cücələri ilə Bilqeysin Məstan xoruza bağışladığı papağa diqqətlə baxırdı. Bilqeys çox şad idi.
Murad gördü ki, xoruzun başı Bilqeyslə məşğuldur, cəld qaçıb yenə də yasəmən ağacının altına getdi, qorxa-qorxa ətrafa baxdı ki, görsün bir kimsə varmı. Heç kəsi görmədi, yavaşca gəldi, yumurta səbətini arxasına aldı ki, qalxıb getsin.
Yaxında qazlar otlayırmış, Murad isə onları görməmişdi. Yumurtalarını səbətlə oğurlayıb, aparmaq istədiyini görən qazlar birdən-birə hər tərəfdən Muradın yolunu kəsdilər. Murad heç bilmədi ki, qorxusundan nə etsin; çünki qazların hər biri Muradı bir tərəfə çəkirdi; xüsusən anaş qazdan çox qorxmuşdu; çünki o çox acıqlı idi. Qorxurdu ki, sıçrayıb gözlərini çıxarsın. Axırda arxasından səbəti ağzı üstə yerə atdı, yumurtaların hamısı sındı.
Murad bu dəfə əvvəlkindən də çox qorxmuşdu. Yenə alma ağacının altında oturdu. Çox qəmgin idi. Fikir edirdi ki, evə getsə, anası onu döyər; çünki həm paltarı yumurtaya batmışdı, həm də səbətdəki yumurtaları sındırmışdı.
Murad bu fikirləri eləyirdi, bir də gördü ki, Bilqeys əlində “Uşaq gözlüyü” əlifba kitabçası bağçaya çıxdı. Məstan xoruz, sarı toyuq və cücələri Bilqeysin ətrafını aldı. Bilqeys oturdu, kitabını açdı, sarı toyuğun başına əl çəkib dedi ki:
– Gözəl toyuğum! Gəl sənə bu şəkilli kitabdan dərs verim, yaxşı?..
Sarı toyuq bir Bilqeysin üzünə baxdı, bir də kitabı dimdiklədi.
Bilqeys dedi:
– Deynən “A”.
Toyuq heç səs çıxarmadı. Bilqeys gördü ki, toyuq oxumur, cücənin birini kitabın üstünə qoyub dedi:
– Gözəl cücəm, deynən “A”.
Cücə kitaba baxdı, baxdı, birdən-birə dimdiyini yuxarı qaldırıb “cik-cik” deyə səsləndi. Bilqeys şadlığından bilmədi ki, nə etsin.
Bu zaman anası pəncərədən gülə-gülə Bilqeysin dərs verməsinə baxırdı. Bilqeys bir adam axtarırdı ki, cücəsinin kitab oxumasını ona göstərsin. Anasını pəncərədə görəndə sevinə-sevinə qışqırdı:
– Anacan, bircə cücəmə bax, gör nə yaxşı oxuyur! Gözəl cücəm, deynən “A”.
Cücə Bilqeysə baxıb yenə də “cik-cik” deyə səsləndi. Bilqeys gülə-gülə qara iri gözlərini anasına dikib dedi:
– Anacan, gördün nə yaxşı oxuyur!
Anası gülə-gülə cavab verdi:
– Gözəl qızım, məgər sən pis oxuyursan ki, cücən də pis oxusun?..
Bu aralıq Məstan xoruz da Bilqeysin başının üstündə durmuşdu. Xoruz kitaba baxdı, baxdı, birdən-birə ucadan banladı. Bilqeys balaca əlini xoruzun başına çəkib dedi:
– Məstan xoruzum, sən böyüksən, oxumaq bilirsən. Qoy bu balaca cücəni öyrədim. Qoçaq cücəm, de görüm “A”.
Cücə sarı dimdiyini açıb: “Cik-cik”, – deyə oxudu.
Murad alma ağacının altında oturub qəmgin-qəmgin bunlara baxır, öz-özünə fikir eləyirdi: “Nə üçün Bilqeysi hamı sevir? Hamı ona məhəbbət yetirir? Amma məni heç kəs sevmir, hamı mənə nifrət edir? Nə üçün?..”
