Kitabı oku: «Кўҳинур», sayfa 2
Ҳумоюн бошчилигидаги ўнг қанот душман ҳужуми зарбасини мардона қайтарди. Захира кучлар дарҳол уларга ёрдамга интилди ва Бобурнинг отлиқ аскарлари орқа қаторлардан туриб душман устига камон ўқини ёмғирдек ёғдирди. Худди шу пайтда милтиқчилар ва турк тўпчилари ҳаракат бошладилар. Милтиқ ва тўпларнинг гумбурлашидан Султон Лўдийнинг аскарлари ва жангчи филлар даҳшатга тушиб ҳар томонга қоча бошлади. Душман лашкари довдираб қолган эди ва на илгари юришини, ва на чекинишни билмас эди.
«Жанг бошлашга илҳом келганда қуёш уфқдан найза бўйи кўтарилган эди, жанг авжига чиққанда вақт пешиндан оққан, душман ҳалокатга юз тутган, бизнинг ҳамроҳларимиз эса қувончдан ҳайқиришарди. Яратганнинг марҳамати ва шафоати билан бу мушкул иш биз учун осон кечди», – дея шавқ билан ёзади Бобур бу ҳақда. Унинг фикрича, ўн беш-ўн олти минг кишининг танаси жанг майдони бўйлаб сочилиб ётарди. Ҳинд тарихчилари эса бу миқдорни қирқ-эллик минг нафар, деб таъкидлайдилар. Ҳалок бўлганлар ичида султон Иброҳим Лўдий ҳам бор эди. Ҳукмдор ва унинг ҳамкори бўлган Гвалиор вилояти рожаси Бикрамажитнинг калласини Бобурнинг оёғи остига келтириб ташладилар.
Қизиғи шуки, ўша Бикрамжитнинг туғилиши ҳам вафоти каби ҳалокатли бўлган экан. Айтишларича, Гвалиордаги Томарлар сулоласидан бўлган рожа Ман Сингҳ кунлардан бир кун яқин атрофдаги ўрмонда ов қилатуриб, кутилмаганда фил билан олишаётган гўзал деҳқон қизни кўриб қолган ва биринчи кўришдаёқ унга ошиқу беқарор бўлиб қолибди.
«Менга турмушга чиқасанми?» – деб сўрабди рожа қўрқувдан довдираб қолган қиздан. Бир оздан сўнг ўзини қўлга олган қиз дебди: «Уч шартим бор». Қандай шарт экан?» – деб сўрабди рожа. «Биринчидан, сен менга юзимни парда билан тўсмасликка рухсат беришинг керак, иккинчидан, айрилиқ дамларида ҳам мени ёнингдан узоқлаштирмайсан, учинчиси шуки, менинг боғларимга сув етказиб бераётган ирмоқларни Гвалиор томонга бурасан, чунки бу сув менинг гўзаллигим манбаидир».
Шундай қилиб, бу гўзал ва жасур қиз рожанинг тўққизинчи хотинига айланибди ва рожага иккита ўғил фарзанд туғиб берибди. Аввалги хотинларидан биронтаси ҳам ўғил туғмаган экан. Ман Сингҳ бу хотинига атаб қалъа ичига, ўз саройи рўпарасига уй қурдириб берипти. Бундай муносабат рожанинг бошқа хотинларининг қалбида рашк ўтини алангалатибди.
Бундан ғазабланган рожа уларни ўша Ман Мандир саройи ертўласига қамаб қўйибди. Ҳарқалай, маълум вақт ўтгач, хотинларидан бири рожага ўғил туғиб берибди ва унинг исмини Бикрамажит деб қўйибди. Ўғлининг отаси ўрнига тахтга чиқишини кўзлаган бу малика деҳқон қизни ва унинг икки ўғлини заҳарлаб ўлдирибди. Бу айрилиқ ва хоинликка чидай олмаган Ман Сингҳ бир оз вақт ўтгач 1517 йилда вафот этибди.
Айтишларича, Гвалиор қалъаси хазинасида беҳисоб дуру гавҳарлар ва олтину кумушлар тўпланган экан. Улар орасида ҳажми ва ранги беқиёс бўлган бир олмос ҳам бўлган экан. Томарлар сулоласи бу бойликни Аловуддин Хилжига қилган садоқатли хизматлари эвазига олган экан. Деҳли султони бўлмиш амакисининг жонига қасд қилиб, уни хоинона ўлдиргандан кейин Аловуддин Хилжи унинг тахтини эгаллади ва қатор жанглар қилиб, Ҳиндистон жанубидаги Деккан ва Малва вилоятларини босиб олди. 1306 йилда Малва вилоятини маҳв этганда ўша машҳур олмосни қўлга киритган эди.
Хилжилар сулоласининг тарихнависи бўлган шоир Амир Хусрав Деҳлавийнинг қолдирган маълумотига қараганда, Аловуддин Малвага ҳужум қилиб, унинг бош қалъасини қамал қилганда Малвада ҳукмронлик қилган ҳиндилар сулоласи сардори Рай Малак Дев вилоят пойтахти Ужжайн қалъасига яшириниб олиб, вазирлари билан маслаҳат қилган ва душман устидан ғалаба қозонишига кўзи етмагач, Аловуддиннинг ишончли кишиларидан бирига қуйидаги мазмунда хат юборди:«Агар сизлар менинг дуру гавҳарларим ва олтину кумушларим иштиёқида куйиб-ёнаётган бўлсангиз, улар менда анчагина. Агар қамалдан бўшатсангиз, мен олтину кумушларимни султоннинг аскарлари юрган йўлларга сочиб бераман».
Рай Малакнинг таклифи Аловуддинга маъқул ту шиб қалъага элчи ва лашкарбошиларидан бирини хазинани қабул қилиб олиш учун юборибди. Лашкарбоши хазинани кўздан кечириб чиққач, энг қимматбаҳо олмослар ҳам шу хазина ичидами, дея сўрабди. «Бандани яратган Худо номи билан қасам ичиб айтаманки, бу хазинадаги олмосларнинг ҳар бири жуда катта қимматга эга. Улардан ҳеч бирининг тенгини дунёда топа олмайсиз. Ҳар қалай, файласуфлар бизни бундай мавжудот ер юзида бўлиши мумкин эмаслигига ишонтирмоқчи бўладилар», – деб жавоб берди хазинабон.
Иброҳим Лўдий Гвалиорни Панипат жангидан саккиз йил аввал, 1518 йилда босиб олган эди. У Бикрамажитга қўшимча ер-мулк ажратиб бериб, ўзига вассал ва ҳарбий ҳаракатларда ёрдам берадиган ҳамкор қилиб олган эди. Шубҳа йўқки, у Бикрамажит ихтиёрида ҳам ота-боболаридан қолган хазинадаги қимматбаҳо тошлардан маълум миқдорда қолдирган. Чунки Панипат жангидан сўнг ҳалок бўлган Деҳли султонининг оиласи қаторида Агра қалъасида яшаётган Бикрамажитнинг қариндошларида хазинанинг анчагина қисми, шу жумладан, ўша йирик олмос ҳам қолган эди.
Баъзилар Бикрамажитнинг оиласи Бобур қўшини Ҳиндистонни босиб олгандан кейин Агра қалъасига кўчиб келган, деб тахмин қилишади, баъзилар эса, султон Иброҳим ўз хазинасини рожа Бикрамажитга ишониб топшириб қўйган, деб ҳисоблайдилар.
Нима бўлганда ҳам Панипат жанги якунига етгач, Бобуршоҳ ўғли Ҳумоюнни бир қисм қўшин билан султон Иброҳимнинг хазинасини қўлга олиш учун Агра қалъасига жўнатди. Эртаси куни ўз қароргоҳини кўчириб, Деҳли томон юришда давом этди ва жума кунги пешин намозида ўз номига бағишлаб хутба ўқитди. Шу билан Бобуршоҳ Ҳиндистон ёхуд шимолий Ҳиндистонда ўз ҳукмронлигини узил-кесил ўрнатганини эълон қилди. Бу чоралар якунлангач, у Агра томон йўл олди ва 1526 йил 10 майда у ерга етиб келди.
Бу орада сарой аъёнларидан бир гуруҳи Ҳумоюн ҳузурига келиб қалъани сақлаб қолиш ва ҳимоя қилишини ўтиниб сўрадилар. Зўравонликни унчалик хуш кўрмайдиган Ҳумоюн ўз қароргоҳини Жамна дарёси қирғоғига, қалъанинг рўпарасига ўрнатди ва хазинани ҳеч ким қалъадан олиб чиқиб кета олмаслиги учун дарвозаларга қулф осдириб, муҳрлатди.
Бир куни кечқурун қалъа соқчиларидан бири Ҳумоюн ҳузурига келиб Гвалиор рожасининг хотини, болалари ва хизматкорлари қалъадан қочиб чиқиб кетиш учун ҳаракат қилишаётганда қўлга олиниб, уларнинг устидан ҳукм чиқарилгунча бир уйга қамаб қўйганини маълум қилди. Бир оз мулоҳазадан сўнг шаҳзода уларни қўйиб юбориш ҳақида буйруқ берди. «Бу рухсат учун улар ўз миннатдорчилигини билдириб, ўз хоҳишлари билан Ҳумоюнга анчагина олтин ва гавҳарлар совға қилдилар. Улар орасида ўша машҳур олмос ҳам бор эди. Уни Аловуддин олиб келган бўлиши керак».
Олмосни кўрган мутахассис заргарлар унинг қиммати дунё аҳолисини икки ярим кун боқишга етарли эканини тасдиқладилар. Афтидан, унинг вазни тахминан саккиз мисқол, яъни 186 карат эди. Аграга кел-ганимда Ҳумоюн уни менга тутди. Мен уни ўзига кайтариб бердим», – деб ёзади Бобур мирзо.
Эрон ҳукмдори Исмоил Сафавий саройига элчи қилиб юборилган Кўр шоҳ исмли кишининг қолдирган қўлёзмасига қараганда, бу олмос Бикрамажитга эмас, балки султон Иброҳимга тегишли бўлган. Султон Гвалиорни эгаллаганида олмосни тортиб олган бўлиши керак. Кўр шоҳнинг маълумотига қараганда, Ҳумоюн Аградаги султон хазинасини қўлга олиш учун келганда Султон Иброҳимнинг онаси олмосни Ҳумоюнга тақдим қилган экан.
«Ҳумоюн Султон Иброҳим саройига кириб келганда, – деб ёзади Кўр шоҳ, – Иброҳимнинг оиласидаги аёллар юзларини парда билан тўсиб оладилар. Буни кўрган Ҳумоюн уларни юпатиб, кўнглини кўтаради ва уларнинг шаъни сақланиши ва уларга мавқеига қараб ҳурмат кўрсатилишини ваъда беради. Бу гапларни эшитгач, Султон Иброҳимнинг онаси бир хонага кириб кетади ва бир неча дақиқадан сўнг бир қути тўла олтин-кумуш ва қимматбаҳо тошлар билан қайтиб келади ва қалтирётган қўллари билан олтин қутини Ҳумоюннинг қўлига тутқазади. Қутининг қопқоғини очгач, Ҳумоюннинг кўзи ўша машҳур олмосга тушди».
Бу маълумот ҳақиқатни акс эттирмаётгандай туюлади. Чунки биламизки, ўғлини ўлдириб, унинг тахтини тортиб олган рақиб билан муроса қилиш ўрнига Иброҳимнинг онаси Бобуршоҳни заҳарлашга уринди. Агар ошпаз бу аёлнинг топшириғини уддалаб, заҳарни подшоҳ таом ейдиган товоқдаги нон бўлаги устига сепмай, қозонга солиб қўяқолганда бу аёл ниятига етган бўларди. «Қозондан товоққа таом сузилаётганда бизнинг бетайин баковуллар унинг устида турмаган эдилар. Ошпаз нон тўғрамларини чинни товоққа солаётганда унга берилган заҳарнинг ярмидан кўпроғини нон юзига сепди ва устини қовурилган гўшт парчалари билан қоплади. Агар у заҳарни қовурилган гўшт устига сепганда ёки қозонга солганда эди, менинг куним битган бўлар эди».
Иккинчи боб
Агра қалъаси қўлга олингач, Бобуршоҳ Иброҳим Лўдийнинг хазинасидаги бойликларни ўзи билан бирга келган ҳамроҳларига тақсимлаб берди. Ҳар кимга эгаллаган мавқеи ва хизматларига яраша улуш берилди. У бу юришда қатнашмаганларни ҳам ўзига яраша насиба билан сийлади. Ўғиллари Комрон мирзо, Аскарий мирзо ва Ҳиндол мирзолар, «каттаю кичик» қариндошлар, Самарқанд, Хуросон, Макка ва Мадинадаги азиз-авлиёларга ҳам совға-саломлар жўна тилди. «Кобул ва Варсак музофотидаги эркагу аёллар, қулу озодликдаги одамлар, болалар ва катталар бир шоҳруҳийдан тилла тангага эга бўлдилар».
Панипат жангида кўрсатган шижоати ва жасорати билан Ҳумоюннинг Ҳиндистонга юриш олдидан Бадахшондан Кобулдаги «Садоқат боғи»га кечикиб келиши борасидаги гуноҳлари ювилиб кетди. Гвалиор рожаси оиласидан олган олтину гавҳар ва қимматбаҳо олмосдан ташқари яна етмиш лак рупий1 мукофот ва беҳисоб бойликка тўла бир уй олди. Бу уйнинг бойлигини биров ҳисоблаб кўрмаган. Бобурнинг ўзи эса хазинадан ҳеч нарса олмади. Моддий бойликка ҳирс қўймаганлиги учун халқ орасида у «қаландар шоҳ» деган номга сазовор бўлган эди.
Ғалаба нашидаси ва қўлга киритилган бойликлар қувончи Бобур ва унинг кўчиши реал шароитга сингиша борган сари сўниб борарди. Бобуршоҳнинг Ҳиндистондан олган таассуротлари анчагина нохуш эди. Бу ернинг шаҳар ва қишлоқлари кўримсизлиги билан киши қалбида ёқимли из қолдирмайди. «Катта дарёлари ва жилғалардан ҳосил бўладиган сув ҳавзаларидан ташқари бу ердаги боғ ва турар жойларда оқар сувлар йўқ».
Бобур бу юртда яхши отлар, яхши итлар, яхши мевалар, айниқса, узум ва қовунлар, ҳаммомлар, мактаблар, шам ва шамдонлар ва машъалаларнинг йўқлигига ҳам эътибор берди. Май ойида, ёмғирли кунлар келишидан аввал бўладиган жазирама иссиқ ҳам Ҳиндистоннинг об-ҳавоси ҳақида салбий таассурот қолдиради. Одамлари хунук, бирор ишни амалга ошириш учун уларда на истак ва на қобилият бор эди. Характери жиҳатидан қўпол, тарбиясиз ва шафқатсиз, эркакларга хос журъат етишмаслиги кўзга ташланиб туради. «Ҳунармандчилик ва қўл меҳнатига асосланган бошқа ишларида на шакл ва на мазмун, на услуб ва на сифат бор», – деб ёзади у ўз хотираномасида.
Ҳар ҳолда, Бобур бу юртдаги бойликларга яраша қийинчиликлар ҳам борлигини яхши англар ва уларга бардош бериб, бу юртдаги майда хонликларни бирлаштириб, буюк салтанатга асос солмоқчи бўлди. «Ҳиндистоннинг яхши жиҳати шуки, бу жуда улкан ва кенг мамлакат, унда олтин ва кумуш каби бойликлар мўл. Ёмғир ёғиб турган пайтларда унинг ҳавоси ёқимли бўлади. Кунига ўн-ўн беш, йигирма марта ёмғир ёғади, бирдан шовуллаб жала қуяди ва қақшаб ётган дарё ва жилғалар сувга тўлиб оқади», – деб ёзади у. Сўнгра ўзига ўзи гапиргандай, «бу юртнинг яна бир яхши томони шуки, бу ерда турли соҳада фойдаланса бўладиган сон-саноқсиз ишчи кучи бор. Уларнинг ота-боболари ҳам ҳозиргача шундай иш билан шуғулланиб келган».
Минг афсуски, Бобурнинг на амир ва беклари ва на аскарлари унинг узоқни кўзлаб қилаётган режаларини қўллаб-қувватламадилар. «Ўша йили», – деб ёзади Бобур 1526 йилни эслаб, – об-ҳаво жуда иссиқ келди; шиддат билан эсаётган иссиқ шамолдан одамлар мадорсизланиб йиқилар ва тўп-тўп бўлиб ўлар эди. Шу боис азамат беклар ва жасур йигитларнинг кўпчилиги Ҳиндистонда қолишни истамади».
Ҳумоюн мирзо лўдийлар хазинасидан олинган бойликлардан ташқари Деҳлининг шарқ томонида, Ганг дарёсининг чап қирғоғидаги йиллик даромади бир крор ва ўттиз саккиз лак (ўн уч миллион саккиз юз минг рупий) ни ташкил қиладиган Самбал (Самбал) вилоятидаги катта мулкка ҳам эга бўлди. Унинг энди Бадахшонга қайтишга унчалик хоҳиши ҳам бўлмай қолди. Унинг қўшинининг асосий қисми ҳарбий юришларга жалб қилинган навкарлардан иборат бўлиб, улар йилига икки-уч ой ҳарбий юришларда қатнашар эдилар, ҳозир эса улар ўн тўрт ойдан буён ҳарбий юришда иштирок этиб келаётан эдилар. Бадахшонга қайтиш иштиёқи кучли бўлса ҳам, у отаси ҳузуридан кетишдан олдин яна бир жасорат кўрсатиб, ҳарбий мақомини яна бир поғонага кўтариб олишни истарди. Агранинг шарқ томонидаги ҳудудда илгари Иброҳим Лўдийнинг вассаллари бўлган айрим афғон сардорлари Лакнав қалъасининг шимоли-ғарбий томонидаги Канноуж шаҳрини босиб олган эдилар. Улар Ганга ва Жамна дарёлари оралиғидаги унумдор ерларни босиб олиш ниятида таҳдид солиб турарди. Ҳумоюн уларнинг шаштини қайтаришга бел боғлади ва уларни бу ҳудуддан суриб ташлашга отасидан рухсат олди ва бу ишни осонгина уддалади.
Бу орада Бобуршоҳ лашкари ўртасида тушкунлик кайфияти тарқалиб, унинг энди шаклланаётган салтанати устида таҳдид булутлари пайдо бўла бошлади. Ушбу мамлакатнинг аслий ҳукмдорлари ҳисобланган ражпутлар бош кўтардилар. Улар ҳиндлар учун муқаддас ҳисобланган зафъарон рангли тўнларини кийиб, ўзларини ватан йўлида қурбон қилишга тайёр турадиган афсонавий жасур жангчилар эди. Аёллари эса душман қўлига асир тушиб улардан азоб чекишдан кўра «жоҳар» удумига риоя қилиб ўзларини ёна ётган оловга ташлаб қурбон қилишни афзал кўрардилар.
Шу боис Бобуршоҳ амир ва бекларини тўплаб мажлис қилди ва ўзига хос очиқлик ва самимият билан уларга мурожаат қилиб, олдинда турган муқаддас жангга чорлади:
«Беклар ва йигитлар! Салтанат ва жаҳонгирликка қурол-яроғ ва аслаҳа-анжомсиз эришиб бўлмайди. Подшоҳлик ва амирлик навкар ва мулксиз мавжуд бўлолмайди. Неча йиллар ҳаракат қилиб, машаққатлар чекиб, узоқ ерларни босиб ўтиб, лашкар тортиб, ўзимизни ва лашкарни жанг ва ўлим хатарига солдик. Тангрининг марҳамати билан шунча кўп душманни енгиб, бундай катта мамлакатни эгалладик…
Ҳар кимса бу жаҳонга келаркан, охири йўқликка кетади, абадий қолувчи ёлғиз Оллоҳдир. Ҳаёт мажлисига кирган одамнинг ҳар бири охироқибат ажал қадаҳидан ичади ва тириклик манзилига келган ҳар бир киши охири дунё ғамхонасидан кечиб кетади. Ёмон ном билан тирик юргандан, яхши ном билан ўлган афзал. Тангри таоло бундай саодатни бизга насиб қилибди ва бундай давлатни бизга яқин айлабди. Ўлган – шаҳид, ўлдирган – ғозий. Барчангиз Тангрининг каломи номи билан бу урушдан ҳеч ким юз ўгиришни ҳаёлига келтирмаслиги ва танасидан жони чиқмагунча, бу жанг ва урушдан чиқиб кетмаслигини айтиб, онт ичмоғингиз керак!»
Бобурнинг мурожаати кўзланган нуқтага бориб тегди. Ҳумоюн ва кўпчилик беклар мурожаатни тўғри қабул қилдилар. Фақатгина Бобурнинг садоқатли ҳамроҳларидан саналган Хожа Калонгина Кобулга қайтиш ниятидан воз кечмади. Бу тараддуддан Бобурнинг бир оз дили ранжиди, бироқ унга тўсқинлик қилмади. Унинг ихтиёрига Кобул ва Ғазнида турадиган мунтазам қўшинни берди ва Ҳиндистон ҳудудидан унга мулк ажратди.
Бу орада ражпутлар Агранинг жануби-ғарбий томонида жойлашган Секри шаҳри яқинидаги Байана қалъасини ўраб турган ҳудудга яқинлашиб келдилар. Рана Санга номи билан танилган ражпут саркардаси Санграм Сингҳ қўшинга қўмондонлик қилар эди. У жуда кўп жангларда қатнашгани боис танасида соғ жойи қолмаган жасур саркарда эди.
Аввалбошда Иброҳим Лўдийга қарши жангга отланган Рана Санга Бобурдан ёрдам келишига умид боғлаган эди, лекин натижа у кутгандай бўлмади. Бобур ҳам бобокалони Темурбек сингари Ҳиндистон бойликларини олиб ортга қайтади, деб тахмин қилган эди. Лекин қўлга киритган улкан ўлжала-ри Бобуршоҳни қониқтирмади; у бу ўлкадан қайтиб кетмоқчи эмаслиги аён бўлиб қолди. Бобур ражпутларнинг на бой берган Деҳли тахтини ва на Ҳиндистондаги империясини уларга қайтариб бермоқчи эмас эди.
1509 йилда Марвор вилояти тахтини эгаллагач, Рана Санга Ражастондаги энг қудратли сардорлардан бирига айланган эди. Ҳиндистоннинг бу ғарбий музофоти Ҳиндистоннинг чўл минтақасидаги ҳудудга ёйилган бўлиб, унинг қоқ ўртасидан Аравалли тиз ма тоғлари ёриб ўтган эди. Бу ўлканинг тоғ ва қирлар билан қопланган қисмида Читторгар, Амҳбар, Жодпур, Жайсалмер, Биконар каби салобатли ва мустаҳкам қалъалар унга бошқача виқор бериб турарди.
1527 йилнинг 16 мартида Рана Санга бир юз йигирмата беклари ва саккиз минг кишилик отлиқ аскарлари ҳамда беш юзта жангчи фили билан Бобур қўшини томон юриш бошлади. Рақиблар қўшини ражпутлар иттифоқига мансуб лашкар бўлса ҳам, улар орасида ҳали Бобурнинг қиличига дучор бўлмаган афғон сардорлари ҳам бор эди.
Ҳал қилувчи жанг, кейинроқ Акбаршоҳ қурдирган Фатеҳпур Секри шаҳри яқинидаги Қанва қалъасидан ўн олти километр наридаги майдонда рўй берди. Рақиблар бир-бирига яқинлаша бошлагач, Бобур лашкари орасида тушкунлик туйғуси уларнинг қалбига ғулғула сола бошлади. Бобур армиясида тўплар ва порохли милтиқлар бўлишига қарамасдан, ражпутлар қўшинининг сон жиҳатидан устунлиги, улардаги жангчи отлар, қилич ва найзалар киши юрагига ваҳима соларди. Бунинг устига бир кун аввал Кобулдан учта карвонда Ғазнидан шароб олиб келган шумнафас мунажжим Муҳаммад Шариф йўлида дуч келган одамга: «Шу кунларда Миррих юлдузи ғарб томонда турибди, кимки у томонда туриб жангга кирса ютқазади», – деб муболаға билан кишиларни ишонтиришга уринарди. Лашкарбошиси Қуёш Худоси сулоласига мансуб, деб таърифланган ҳинд аскар-ларига қарши жангга киришга ким журъат эта оларди?!
Ражпутларнинг жангга жон-жаҳди билан тайёрланаётганини сезган Бобур ўз аскарларини муқаддас ислом дини йўлида жон беришга ёки ғолиб бўлишга чақирди. Аскарлардаги қўрқув ва шубҳаланиш руҳини енгиш учун ўз эътиқоди йўлида жон бериш инсон учун шарафли иш эканини уқтирди. Шу аснода у май ичадиган тилла ва кумуш косаларни синдириб, май ичишга қарши махсус фармон эълон қилди.
Ғолиблик Бобурга насиб этди. Бобурнинг даҳшатли тўплари ражпутлар қўшинини қириб ташлади. Рана Сангани жанг майдонидан қаттиқ яраланган ҳолда олиб чиқиб кетишди. Унинг ишонган сардорларининг кўпчилиги жангда ҳалок бўлдилар. Кофирларнинг мағлубиятини, ўзининг ғалабасини нишонлаш учун Бобур ўзига «Ғозий», яъни муқаддас жанг ғолиби, деган унвонни олди.
Бобур бўлғуси қудратли империяси пойдеворини мустаҳкамлаш билан банд бўлган бир пайтда ўғли Ҳумоюн ўзига берилган Бадахшон мулкига қайтиб, у ерда маишатга берилди, яъни маъжунхўрликни одат қилди. Бу ҳолатга унинг холаваччаси Муҳаммад Ҳайдар мирзо шундай баҳо беради: »Ҳумоюн билан унинг атрофидаги, у ихлос қўйган қора ниятли хизматкорлари, айниқса, Мавлоно Муҳаммад Паргали ўртасидаги муносабатлар Мирзони ёмон одатларга ружу қўйишига сабаб бўлди. Бу одатлардан бири унинг маъжун ейишга ўрганиши бўлди. Унинг табиатидаги бу иродасизлик кўпгина ғийбат ва мишмишларга асос бўлиб, ҳаётидаги кейинги омадсизликларининг бош сабаби бўлди».
Бироқ Ҳумоюннинг қатъий бир қарорга келиш хусусияти бундан азият чекмаган эди. Бобур Эрон шоҳи Исмоил Сафавийнинг валиаҳди Шоҳ Тахмаспнинг шайбонийлар устидан қозонган ғалабаси ҳақида Ҳумоюнни хабардор қилди ва бу вазиятдан фойдаланиб, темурийларнинг Мовароуннаҳрдаги мулкини қайтариб олишни маслаҳат берди.
Ҳумоюн дарҳол қўшин тўплаб, уни уч йўналишга: Ҳисор, Термиз ва Самарқанд томонга жўнатди. Шайбонийларнинг қаттиқ қаршилигига учрамаганда Ҳумоюн жуда катта мулкни қўлга киритган бўлар эди. Бу орада у отасининг бетоблигидан хабар топиб, дарҳол Агра томон йўл олди. Бу хабарнинг рост ёки ёлғонлигини текшириб кўрмай, бунинг устига, подшоҳ отасининг рухсатини олмасдан Бадахшон бошқарувини укаси Ҳиндолга қолдириб, 1529 йил куз фаслининг бошларида Ҳиндистон сари юзланди.
Уни кўриб ота-онаси беҳад хурсанд бўлди. «Мен эндигина у ҳақда онасига гапириб турган эдимки, Ҳумоюн остонада пайдо бўлди. Қалбимиз қувончга тўлди, кўзларимизга ёш келди» – деб ёзади Бобур. Ҳумоюннинг Ҳиндистонда қолиш истагига жавобан отаси Панипат жангидан сўнг унга ҳадя қилинган Самбал вилоятига бориб яшашни таклиф этди.
Олти ой давомида ўзининг севимли машғулотлари – мунажжимлик, маъжун ва ҳаром-хариш билан машғул бўлган Ҳумоюн бирдан жиддий хасталикка мубтало бўлди. Бу номаълум дард натижасида у бир неча кун ўлим билан олишиб ётди. Бундан хабар топган отаси уни Деҳлига ва у ердан Аграгача кемада олиб келишга буйруқ берди. Хасталикдан мадорсиз ҳолатга тушган шаҳзоданинг пойтахтга келишини кўрган ҳар қандай кишининг қалби ларзага тушмай иложи йўқ эди.
Кема қирғоққа келиб тўхтаганда Бобуршоҳ Ҳумоюннинг онаси Моҳим бегим билан бирга кемага чиқди. Бемор фарзанд замбилда чўзилиб ётар, юзлари озиб кетган, кўзлари эса безгак ўтида ёнар эди.
«Хафа бўлманг, – деди Моҳим бегим эрига, – сизнинг бошқа ўғилларингиз бор, лекин Ҳумоюн менинг ягона фарзандим». Бунга жавобан Бобуршоҳ деди: «Менинг бошқа ўғилларим бўлса ҳам, мен уларга Ҳумоюнга берганчалик меҳримни бермаганман. Мен бутун вужудим билан истайманки, бу суюкли ўғлим узоқ умр кўрсин ва унинг барча орзулари ушалсин. Мен тахтимни унга қолдирмоқчиман, бошқа ўғилларимга эмас. Унга тенг келадигани йўқ».
Беморни ўзига келтириш учун иложи бўлган барча чоралар кўрилди, бироқ кутилган натижа бўлмади. Ўшанда Бобурнинг яқин мулозимларидан бири унга маслаҳат берди: «Таомилга кўра, бундай ҳолларда беморнинг энг қимматли нарсаларидан бирини садақа қилиш зарур. Ўшанинг эвазига Яратган унга шифо ато қилади».
«Ўшанда миямга бир фикр келди, – деб ёзади Бобур бу ҳақда – Ҳумоюннинг мендан кўра қимматбаҳороқ нарсаси йўқ. Мен шахсан ўзимни садақа қилмоғим зарур, Худо мени қабул қилади, деган умиддаман». Бошқалар эса Ҳумоюннинг ихтиёридаги қимматбаҳо катта олмосни садақа қилиш зарурлигини таклиф қилдилар.
Подшоҳ бу таклифларга кўнмади. «Унинг садақаси мен бўла қолай, – деди у ёлвориб, – чунки унинг ҳолати ёмон, мен ўз қувватимни унга берадиган пайтим ҳам келиб қолди». Шундай деб, у бемор ётган хонага кирди ва у ётган тўшак атрофида уч марта айланиб деди: «Қандай дардинг бўлса ҳам, мен уни ўзимга олганим бўлсин». Шу пайт бирдан у ҳолсизланиб аҳволи оғирлаша бошлади, Ҳумоюн эса кўзларини очиб, ҳуши ўзига келди.
Шундан сўнг Бобур сарой аъёнлари ва барча мансабдорларни ҳузурига чорлаб, Ҳумоюнни ўзининг валиаҳди, тахт меросхўри, деб эълон қилди ва уларни Ҳумоюнга ўз садоқатини билдиришга ва унга итоат қилишга даъват қилди.
Бобур 1530 йилнинг 26 декабрида, қирқ саккиз ёшида ёруғ дунё билан видолашди. Вафоти олдидан шаҳзода Ҳумоюнга укалари билан яхши муносабатда бўлишини таъкидлаб, улар ҳатто жазога лойиқ гуноҳ қилишса ҳам, уларни кечириши ва уларнинг дилига озор бермасликни тайинлади. Ҳиндистон подшоҳи унинг жасадини аввал Аградаги Оромбоғда дафн қилдилар, кейинчалик эса хокини Кобулга олиб бориб, ўша ерда ўзи бунёд этган ўнлаб боғлардан бирига, суюкли маликаси ёнига қўйдилар.
Тахтга чиққан пайтида Ҳумоюн ўрта бўйли, келишган жуссали, осиёликларга хос қийиқ кўзли, юзига ярашган чўққи соқолли, хушрўй мўйловли йигит эди. Айтишларича, у жасур ва очиқ кўнгилли, мулойим, зукко, отаси сингари соф қалбли, сезгир, аслзодаларга хос олижаноб фазилатлари билан ажралиб турарди. Унинг бу хислатларини Гвалиор рожасининг оила аъзоларига нисбатан бўлган муомаласида ҳам кўрдик.
Маъжунга мойиллик, маишатпарастлик, қатъиятсизлик каби хислатлар кўпгина ҳукмдорлар фаолиятида кўзга ташланади. Бироқ Ҳумоюнда бу ҳол янада ёрқинроқ кўзга ташланади. Бунинг устига у отаси каби ҳамроҳларини бирон мақсад ёки ҳаракат сари сафарбар этиш, ўз ортидан эргаштириш каби қобилиятдан йироқ эди. Қисқаси, кўпчилик шаҳзодалар каби Ҳумоюнга ҳам янги ҳарбий юришлар билан отаси тайёрлаб қўйган империяни кенгайтириш ўрнига, тайёр давлат тизимини бошқариш насиб қилган эди.
Унинг укаларига бўлган меҳри чексиз эди. Уларга салтанатнинг энг бой ва унумдор ерларини ҳадя қилди: Аскарий мирзога ўзига отаси тортиқ қилган Самбал вилоятини берди, энг кичик укаси Ҳиндол мирзога Ражастоннинг каттагина қисмини берди. Такаббур ва ношукур, ҳаддидан ошган укаси Комрон мирзога ўзининг мулки билан тенг миқдордаги Кобул ва Қандаҳор вилоятларини берибгина қолмай, унинг ҳеч қандай рухсатсиз Лаҳўр ва Панжоб вилоятларини ҳам ўз мулкига қўшиб олишига эътироз билдирмади.
Бундай кўнгилчанлик ҳалокатга элтувчи лоқайдлик ва катта хато бўлган эди. Маълумки, отамерос мулк устидан мустаҳкам бошқарув тизими ўрнатилмагунча, унга даъвогар бўлган шаҳзодалар ҳар қандай қабиҳликдан ва ҳийла-найрангларни ишга солишдан тап тортмайдилар. Бундай ҳолларда «ё тахт, ё ўлим» таомилига кўра иш юритилади. Ўз ҳукмдорлигини мустаҳкамлаб олиш учун Ҳумоюн отамерос тахтга даъвогар бўлиши мумкин бўлган рақиблари, яъни укаларини, таомилга кўра, ё ўлдириши ёки кўзлари-ни кўр қилиши лозим эди. У на у чорани ва на бошқасини кўрмади.
Бу орада Ганг дарёсининг нариги қирғоғидан улкан лашкар пойтахтга таҳдид солиб юра бошлаган эди. Уларнинг сардори Фарид Сурий илгари Биҳар вилояти ҳокимининг қўриқчиси бўлиб, ов пайтида хўжайинига ҳужум қилган шерни бир қилич зарби билан ўлдиргани учун унга «Шерхон» лақаби берилган эди. У 1486 йилда туғилган бўлиб, кейинчалик Бобуршоҳ даргоҳида ҳам хизмат қилган.
Унинг қобилиятидан таъсирланган подшоҳ вазирларига қарата: «Шерхондан доим кўз-қулоқ бўлиб туринглар. У жуда айёр ва унинг пешонасига ҳукмдорлик тамғаси босилган, мен ундан кўра обрўлироқ афғон сардорларини жуда кўп кўрганман, лекин уларнинг ҳеч бири менда бунчалик кучли таассурот қолдирмаган. Мен уни биринчи марта кўргандаёқ сезганман: унинг мақсад ва иштиёқларини назорат қилиб туриш керак, чунки унда улуғворлик ва ҳукмдорлик хислатлари бор», – деган эди.
Шерхон Бехор (Биҳар) вилояти ва Бенгалия бўйлаб тарқалиб кетган ўз қавмига мансуб сардорларни тўплаб, уларни Ҳиндистонни маҳв этиш ва ҳокимиятни яна афғон султонлари тасарруфига олиш учун ҳарбий юришга чорлаганда ёши элликда эди. Туғма жангчи, сардор ва моҳир бошқарувчи бўлган Шерхон бобурийларни Ҳиндистондан қувиб чиқариш учун барча чора-тадбирларни ишга солди.
Ҳумоюн эса унинг маккор ва қабиҳ ниятларини амалга ошириши учун қулай вазиятни юзага келтириб берди. Имконият борида рақибларини янчиб ташлаб, улардан қутулиш ўрнига у Шерхоннинг сулҳ тузиш ва ҳамкорлик қилиш борасидаги ёлғон ваъдалари ва қасамларига ишониб, Аграга қайтди ва бир йил давомида маъжун ва ҳарамдаги канизаклар даврасида маишатдан бош кўтармади.
Бу ҳол эса Шершоҳга нафасини ростлаб олишга ва афғон сардорлари билан ҳамкорликда Бенгалияни босиб олиш ва унинг афсонавий беҳисоб бойлик-ларини қўлга киритиш имконини берди. Натижада у Ганг дарёсининг нариги соҳилидаги ҳудудда ўз ҳукмдорлигини ўрнатишга улгурди. «Шершоҳ Сур» номи билан ўзини император деб эълон қилди.
Ҳумоюн ўз вақтида иниларидан мадад олганида, айниқса, укаси Комрон мирзо ихтиёридаги ўн икки минг кишилик мунтазам қўшин унга ёрдамга келганида бу таҳдиднинг олдини олган бўларди. Ёрдам ҳақидаги мурожаатига рад жавоби келгач, икки марта – биринчи сафар 1539 йилда Чауза (Чауса )дарёси бўйидаги жангда, иккинчи бор 1540 йилнинг ёзида Канноуж шаҳри яқинида бўлиб ўтган жангда омад ундан юз ўгирди.
Шершоҳ таъқибига учраган Ҳумоюн оиласини Лаҳўрга жўнатиб, ўзи ҳам улардан сўнг бошпана қидириб ўша ерга борди. Сарой аъёнлари унга хоин укаси Комрон мирзо рақиб Шершоҳ билан хуфёна тил бириктириб, акасига қарши зимдан фитна тайёрлаётганини айтишди ва ундан қутулишни маслаҳат беришди. Маълум бўлишича, Шершоҳ Ҳумоюнга қарши юришларида Панжобни Комроннинг ихтиёрида қолдирса, Комрон унинг шартларига кўнишга тайёр экан.
«Йўқ», – дея эътироз билдирди Ҳумоюн, – қўлимни укамнинг қонига ботиролмайман. Аксинча, ҳурматли падари бузрукворимнинг насиҳатини асло унут майман. Отам ўлим тўшагида ётганда менга укаларим билан ҳеч қачон жанжаллашмасликни, улар жазога лойиқ айб иш қилганларида ҳам, уларга нисбатан жазо қўлламасликни буюрган. Бу сўзлар менинг қалбимга абадий муҳрланиб қолган».
Кейинги беш ой ичида Ҳумоюн, Комрон, Аскарий ва Ҳиндол Лаҳўрда тўпланишиб, темурийлар салтанатидан қолган мулкни асраб қолиш ҳақида узоқ ва беҳуда музокаралар олиб бордилар. Ҳар сафар биронбир режа ўртага ташланганда, Комрон мирзо биронбир баҳона билан уни йўққа чиқарар эди.
Маълум бўлишича, Комрон Лаҳўрга кириб кели-шига бир неча кун қолган Шершоҳ Сур қўшинининг етиб келиши учун вақт ютиш мақсадида шундай йўл тутаётган экан. Панжобнинг улкан ҳудуди ва бойлиги олдида ака-укаларини, сулоласини, мустақил ҳукмдорлигини қурбон қилишга тайёр эди. Агар Панжоб ерлари унга насиб этмаса, у ҳолда Кобулга маҳкам ёпишиб, акаси Ҳумоюннинг бу юртга кириш йўлини тўсиш ниятида эди.
Ахир подшоҳ сифатида Комронга Кобул мулкини ҳадя этган Ҳумоюн эмасмиди? Агар хоҳласа, уни қайтариб олиши мумкин эди-ку?!
Ҳумоюн Бадахшонга кетиш фикрини билдирганида Комрон яна унинг йўлини тўсди. Чунки Кобул шаҳри Бадахшон йўлида жойлашган ва Комрон акасининг уни эгаллаб олишидан чўчир эди.
1540 йил кузнинг бошларида Шершоҳ қўшини Синд дарёсининг ирмоқларидан бўлмиш Беас дарёсини кечиб ўтиб, тез орада Лаҳўрга етиб келиши маълум бўлди. Нима бўлса ҳам, подшоҳнинг дарҳол Лаҳўрдан кетиши зарур эди.
Ҳумоюн ҳаётида рўй берган омадсизликлардан энг ёмони унинг Панжобни ташлаб чиқиб кетиши бўлди. Синд дарёсининг ғарбий қирғоғидаги Кучоб ирмоғидан ўтишда йўл тик қоялар билан қопланган бир дарани тор йўлак оралаб ўтишга тўғри келди. Унинг ортида йўл айрилади ва шимолий-ғарб томонга йўл олинса, Кобул томонга, жанубий-ғарб томонга юрилса, Синд дарёси томон йўл очилади. Акасининг эртароқ бориб Кобулни эгаллаб олишидан хавфсираган Комрон ундан аввалроқ довoндан ўтиб олиш пайига тушди. Укасининг бундай такаббурлигидан ранжиган Ҳумоюн ўзининг катталигини пеш қилиб йўлга отланди, натижада ака-ука қўшини ўртасида жиддий вазият юзага келди: ўртада қуролли тўқнашув юз беришига оз қолди. Бобур саройида хизматда бўлган мансабдорлардан бири ўртага тушиб, ўртасида воситачилик қилиб Ҳумоюнни Комроннинг қўшини кўплигини Комронни эса, акаси харқалай, унинг ҳукмдори эканини инобатга олишга чақирди. Ниҳоят, Ҳумоюн ўзига бошпана сифатида Синдни танлади.
Йўллар кесишадиган жойда карвон иккига ажралди. Унинг Аскарий бошқараётган қисми Комронга қўшилишни маъқул кўриб, у томонга йўл олди. Кичик укаси Ҳиндол эса Гужаратни босиб олишга имкон қидириб, Синд вилояти томон йўл олди. Бир неча садоқатли кишиларигина Ҳумоюн атрофига тўпландилар.
Ҳумоюн ўз яқинлари билан Лаҳўрдан чиқиб кетгач, тўрт йил қувғинликда умр кечирди. Бу вақт ичида улар Синд вилояти ва Ражастон чўлларида дарбадарликда юрдилар. Улар Синд вилояти ҳокими Шоҳ Ҳусайн Арғун саройидан ёхуд Жодпур вилояти ҳокими Рао Малдео саройидан бошпана топишга умид боғладилар. Бироқ Шершоҳнинг ғазабидан чўчиган бу икки ҳукмдор ҳам қуруқ ваъдалар билан анча вақт Ҳумоюнни алдаб юрдилар.
