Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. 1 том. Повестьлар һәм хикәяләр», sayfa 7

– Анысы да хак, – дип җавап бирде Азат. – Биш кассета төшердем, эскизлар…

– Күңелең булды, димәк?

Азат ияген какты. Мин аңа үзем майтарган эшләр турында хисап бирдем һәм, әүвәлге урынына элеп куелган сәгатькә күрсәтеп:

– Йөртеп җибәрү хокукы синеке, – дидем.

– Рәхмәт.

Шунда гына без сәгать эченә ике шөреп белән беркетелгән яңа җиз түгәрәккә игътибар иттек. Аңа оста гравёр кулы белән «Мастер Каратун» дигән сүзләр сырланган һәм сәгатьне төзәтү датасы куелган иде.

Шулай итеп, Сәйдәшевләр сәгате тарихына билгесез бер мастерның тормыш сәхифәсе дә килеп кушылды һәм, ихластан әйтәм, мин бу кешегә чиксез рәхмәтлемен. Минемчә, ул үзенең фирма тамгасын беренче тапкыр кулланырга җөрьәт иткәндер әле.

Азатның кәефе юклыгы күзгә ташланып тора иде. Болгарда йөреп йончыганмы, борыны очлаеп калган, күз төпләрендә куе күләгә… Сөйләшүе салмак, бер ел эчендә татарчаны су кебек эчә башлаган булса да, сүз эзләп интегә сыман, хәтта тагын «йа» һәм «найн»нарын ычкындыра башлый. Ләкин мин сәбәбен сорашмадым, Азатның үзенең әйткәнен көттем. Ул миннән яшермәячәк, ул бит бушанырга килгән – мин шуны сиздем.

Чәйләп утырганда, ул әйтә куйды:

– Илдар, минем тагын проблемалар килеп туды…

– Берничә үкмени?

– Берничә… Хәер, алар бер-берсенә бәйле шикелле…

Мин Азатка ярдәмгә килдем:

– Хатын-кыз турындагысыннан башла, – дидем елмаер-елмаймас кына.

– Әйе… Галия… Ул безнең автобазада эшли… Бухгалтериядә. Кыш көне таныштык. Ире икенче ранглы капитан булган, Төньяк Җир утравы белән ике арада йөзгән. Аңлавымча, анда атом сынаулары үткәрелә икән… Кыскасы, радиация… Ире өч ел элек вафат булган, шуннан соң Галия Мурманскидан туган илгә кайткан… Минем кебек үк ялгыз, чөнки балалары булмаган…

– Еш очрашасызмы?

– Галия атнага бер өйне җыештырып, керләрне уып китә иде… Минем фатир ачкычы аңарда да бар. Аның киңәше белән ишеккә шактый бәяле яңа йозак куйдым.

Мин, Азат фатирындагы тәрәзә штораларын искә төшереп, Галия исемле ханымны күз алдыма китерергә тырыштым. Китерә алмадым. Галияне икенче ранглы капитанның тонык шәүләсе каплап тора иде.

Азат сүзен дәвам итте:

– Кичә Болгардан кайтып кергәч, фатирым мине ятсынып каршы алгандай тоелды. Инде үзләшеп, ияләнеп беткән бүлмәм үзен шулай озакка ташлап китүемә рәнҗегән кебек иде… Юк, син көлмә, чыннан да, бүлмәдә ниндидер бер үзгәреш, алмашыну сиздем. Шуны беләм: бу көннәрдә Галиянең килеп чыгу ихтималы юк, ул Минзәлә якларына абыйсына кунакка китте. Дөресен әйткәндә, ул туганнарына кияүгә чыгарга ниятләве турында әйтергә тиеш иде… Аннары без, никах мәсьәләсен хәл итеп, сиңа килеп чыгарга уйлаштык. Минем сиңа нәни генә сюрприз ясыйсым килгән иде.

– Нәни түгел! – дип каршы төштем мин.

– Синең ни уйлаганыңны беләм, – диде Азат. – Рәхмәт… Шулай да бүлмәм ят тоелды миңа, Илдар. Бу тойгыны акылга муафыйк итеп аңлата алмыйм… Алтынчы тойгы бу… Бүлмәдә миннән башка кемдер булып киткән сыман һәм… вәссәлам!

Шуннанмы? Шуннан, бернигә кагылмастан, диван-караватка утырдым да бүлмәнең һәр сантиметрын күздән үткәрдем. Бөтен нәрсә үз урынында иде. Чыгып киткәндә өстәл почмагында онытылып калган фотокассета да шул килеш ята. Укып утырган китабым да шунда, туктап калган битенә катыргы кыстырылган – анысы нәкъ кирәк кадәр чыгып тора. Штораның бер почмагы радиатор белән урындык аркасына эләгеп калган килеш…

Язу өстәленә килдем. Син аны беләсең инде. Комиссионный кибеттән алган зур, сырлы-сырлы юан аяклы, тугыз тартмалы өстәл. Өстәлдә тәртип. Беләсеңме, мин һәрнәрсәне билгеле бер урынга куярга яратам. Карандаш, авторучка, бозгыч, кайчы ише нәрсәләрне күземне йомган килеш тә үрелеп кенә алырга күнеккәнмен. Үзем өчен мәгънәсен ачыклыйсы татар сүзләрен теркәгән дәфтәремнең «әшкярә» сүзе язылган бите ачык тора, ул шулай булырга тиеш тә, чөнки мин, китапханәдә Ленин томнарын актарып, «гласность» дигән сүзнең татарчасына килеп төртелгән идем.

Язу өстәлемнең бер секреты бар… Анысы нигә кирәк булды дисеңме? Юк, Илдар, мин аны үзем ясамадым, ләкин кибеттә, өстәл тартмаларын ачып-ябып караганда, яшерен урынын күреп алдым, чөнки профессор фон Клейн өстәленең дә шундый секреты бар иде.

Картаеп, кыршылып беткән бу өстәлне мин шуңа күрә генә сатып алдым да. Революциягә кадәр берәр нотариусныкы булгандырмы? Ә өстәлнең секреты барыбер ярап куйды. Мин анда… беләсеңме нәрсә тотам?

Шунда Азат, коридорга чыгып, сумкасыннан калын блокнотын алып керде.

– Менә шушыны…

Мин профессор фон Клейнның кара күн тышлы дәфтәрен искә төшердем.

– Профессор Клейн дәфтәре кебекме?

– Мине үлем тырнагыннан йолып калган фрау Эльза дәфтәре кебек. Мин үземнең уй-фикерләремне шушы блокнотка төшереп барам, кайчагында ул көндәлеккә дә әйләнеп китә бугай. Кыскасы, анда теләсә кемгә укырга ярамаган шәхси нәрсәләр бар… Юк, юк, син бу исәпкә кермисең! Шуңа күрә блокнотны мин атна-ун көнгә синдә калдырмакчымын, каршы булмасаң…

Мин, әлбәттә, каршы түгел идем, ләкин Азат сүзен әйтеп бетермәде бит әле. Аның аңлатып биргәнен көттем.

– Минем өйдә урлап чыгарлык нәрсә юктыр. Электроника белән мавыкмыйм, иң кыйммәтле нәрсәм – япон фотоаппараты, ә аны мин үземнән калдырмыйм. Гади карак кергән булса, бөтен нәрсәне туздырып ташлаган булыр иде. Димәк, миндә башка нәрсә эзләгәннәр…

– Нигә алай бик ышанып әйтәсең, Азат? Эчке тоемлауга, гөман-фаразга гына таянасың түгелме? Матди дәлилләрең юк бит.

– Алай түгел, Илдар. Мин төгәл вакыт исәбенә таянам, беләсең килсә.

– Аңлат.

– Иң ахырда мин стена сәгатенә игътибар иттем. Ул минем кул сәгатем кебек үк төп-төгәл көндезге уникене күрсәтә иде.

– Төгәл йөри Чиләбе сәгате, ә?

– Аның боруы ун көнгә җитә, ләкин соңгы ике көнне ул берәр минут артка кала башлады. Кыскасы, аны атна саен борырга кирәк. Болгарга киткәндә мин сәгатьне вакыты җиткән булса да бормаган идем, димәк, мин кайтуга ул ике минутка соңга калырга тиеш иде.

– Һәм?..

– Сәгать соңга калмаган иде, Илдар. Кемдер аны дөресләгән.

Аңлап җитмәгәнгә, мин иңбашларымны җыердым.

– Мин болай фараз иттем. Фатирны тентегән вакытта, әлбәттә, сәгатьне дә ачып караганнар. Минемчә, элгән җирдән алып, механизмы белән циферблат арасына күз салганнардыр. Ә бу вакытта сәгать туктап тора, әлбәттә.

– Шуннан?

– Сәгать эчендә яшергән нәрсә юклыгына ышангач, аны кире стенага элгәннәр дә дөрес вакытны куеп йөртеп җибәргәннәр.

– Син ялгышмыйсыңмы?

– Ялгышмыйм. Мин сәгатьне махсус бормыйча тордым. Иртәнгә ул бер минутка соңга калып туктады, чөнки боруы бетте. Мин әле тагын бер нәтиҗәгә килдем, – диде Азат. – Мин кайтып төшкәндә сәгать дөрес вакытны күрсәткән булгач, тентүне кичә төнлә, инде иртәнгә таба гына ясаганнар булып чыга. Югыйсә Чиләбе сәгате сизелерлек артка калган булыр иде, шулай бит?

Азатның фикере белән килешмичә мөмкин түгел иде.

Кем? Нинди максат белән? Азат белән икәүләшеп берсе берсеннән хыялыйрак фаразлар корып баш ватарга тотындык.

Иң беренче фараз, әлбәттә, бу тентүне органнарга япсару иде. Органнарның Азатның эчке дөньясы белән кызыксынуы – табигый хәл. Атна авылына кайтып йөрүләре дә аларга мәгълүмдер, күрәсең. Болгарга мөстәкыйль экскурсиягә чыгып китүе дә иминлек саклау органнарында шик тудырырга мөмкин, чөнки шпиономания чире безгә ана сөте белән кергән. Рәсми пропаганда ничәмә-ничә ел буе һәммәбездән Карацупалар ясарга тырышты һәм күбәүләрдән ясады да. Ерак Көнчыгышта старшина Әсгать Җиһаншин һәм берничә матрос давыл вакытында баржалары белән юкка чыккач, иң беренче эш итеп аларны ачык океанда ярсу дулкыннар арасыннан ныклап эзлисе һәм коткарасы урында Идел буена, Җиһаншинның әти-әнисе өенә килеп казына башлаганнар иде. Ярый әле, кырык тугыз көннән соң ачтан үләр дәрәҗәгә җиткән тәҗрибәсез, яшь диңгезчеләрне американнар коткарып калды.

Яки менә Горький шәһәренә сөрелгән академик Сахаров. Үзе берәр яры чыгып китү белән, аның өендә тентү үткәреп, язмаларын оятсыз рәвештә алып китә торган булганнар. Боларны без «радиоавазлар»дан ишетеп белә идек.

Ишек ачкычы Галия ханымда гына булгач, шик аңарга да төшә. Һәрхәлдә, йозакның Галия ханымдагы ачкыч белән ачылган булуы ихтимал. Бәлки, ул аны урлаткандыр? Яисә үз кулы белән тапшыргандыр? Кемгә?

Мин хәтта шофёр Акулов вариантын да исәптән чыгармадым. Бу бәндә, үч итеп, Азат фатирында компромат эзләргә мөмкинме-юкмы? Ул бит моның өчен кеше дә яллый ала.

Янә килеп, Азат Сәйдәшевне Көнбатыш Германиядән буш кул белән кайтмагандыр, өлешкә керсәк тә гөнаһ булмас дип уйлаучылар табылырга бик мөмкин. Аның пөхтә һәм безнең халык карашынча купшы киенүе, хәтта иңенә аскан биш-алты молнияле сумкасы да күзне кызыктыра ич. Ул чагында каракны беренче чиратта алтын әйберләр һәм акча кызыксындырырга тиеш. Ләкин мондый карак сәгать эчен актарып маташырмы? Нигә маташмасын? Әгәр вакыты җитәрлек икәнен белсә, иркенләп, ашыкмый-кабаланмый эзләячәк ул. Әйтик, төн уртасына кадәр фатирда кеше юклыгын күзәтеп торсалар, төнге уникедән соң хуҗаның кайтып керү ихтималы юк чамасында.

Күршеләр кем? Ниндирәк кешеләр? Моны Азат тәгаен генә әйтә алмады. Ул беренче каттагы ике күршесен генә якыннан белә, йомыш белән кергәннәре бар. Берсе мөлаем елмаючан керәшен хатыны, подъездны Азат чираты булганда да юып чыгара икән. Янәшәдәге ике бүлмәле фатирда пенсиядәге укытучылар – карт белән карчык яши. Урамга чыксалар, култыклашып түгел, җитәкләшеп йөриләр. Йөрәкләргә сагыш өсти торган борынгы эчкерсезлек, самимилек, гаделлек өлгеләре. Педагогларны бөтен квартал белә, бу аерылмас парга һәркем әллә кайдан сәлам бирә…

Без, ике һәвәскәр «детектив», ышанычлы нәтиҗәгә килә алмадык алуын, ләкин каракның гади бер мужик түгеллеге, ифрат сак, үзенчә пөхтә һәм зыялы булуы шиксез иде. Ә сәгатьне артык дөресләп куюга килгәндә, бер генә адәм баласы да хатадан хали түгел. Күрәсең, мондый «эштә» тырышлыкның да чиге булса әйбәттер. Шуңа күрә эшләребез тәмам көрчеккә терәлде дип әйтмәс идем.

Галия ханым кайткач, Азат кайбер нәрсәләрне ачыкларга тиеш булачак. Ә хәзергә ул берни булмагандай эш итәргә, шау-шу кубармаска, үзенең планы буенча Татарстан табигатен сәйран кылып йөрергә тиеш. Ике кешелек киңәшмәнең карары шундый булды.

* * *

Азат булып киткәннән соң, бер атна узды. Минем күңел тыныч түгел иде. Аңардан көн саен хәбәр көттем. Әмма юкка гына.

Көн уртасында якындагы кибеттән, гадәттәгечә, бер кап эремчек һәм каймак алып кайтып килешем. Мин, ярты юлны узгач, ишегалдындагы балалар мәйданчыгында утырып ял итәргә күнеккәнмен. Кайчагында бала-чага кайнашканны күзәтү, хәтта сабыйлар чыр-чуын тыңлап утыру да күңелле. Кайбер көнне, сулыш китереп кыскан булса, ярты сәдәп теофедрин даруын да мин шушында кабам.

Ике бетон бүкәнгә беләк юанлыгы агач рейкалар беркетеп мәңгелеккә диебрәк ясалган эскәмиям бүген буш түгел, аның уртасында утыз биш-кырык яшьләрдәге, каралҗым күзлекле ир кеше хуҗа булып утыра иде. Ул кыска җиңле күлмәктән, бер кырыена яшькелт плащын төреп куйган. Шоп-шома итеп кырынган, чәчләрен әллә майлап тараган, әллә лак белән катырган көяз бәндә. Мин утыргычның икенче башыннан урын алдым да бизәкле полиэтилен сумкамны ике арага куйдым. Бу кеше кымшанып та карамады, ләкин мин аның күзлек пыялалары артына поскан кысык күзләренең чәнчеп-чәнчеп, үтәли тишәрдәй булып караганлыгын бөтен тәнем белән тойдым. Шуңа күрә аның:

– Исәнмесез, Илдар Хәлилович, – дип эндәшүе дә артык исемне китәрмәде.

– Гафу, мин сезне танып җиткермим… – дидем.

– Без таныш түгел, Илдар Хәлилович. Мине комитеттан дип кабул итегез.

Һәм ул, әллә кай төшеннән таныклык кенәгәсен чыгарып, фокусчы Акопян кебек, сыңар кулы белән генә аны ачып, бер мизгелгә күрсәтеп тә алды. Мин, әлбәттә, моның фамилиясен дә укырга өлгермәдем.

Ачуым килде. Соня Татаркинаны искә төшердем дә:

– Ни йомыш, Дзержинский? – дидем.

– Ишембаев, – диде бу, югалып калмастан.

– Шуннан?

– Сез артык кызмасагыз иде… Турысын әйтәм: безне Азат Сәйдәшев кызыксындыра. Без аңа фәкать яхшылык кына телибез, хәвеф-хәтәрдән саклыйбыз, Илдар Хәлилович. Аңлавыбызча, ул – сезнең якын танышыгыз. Соңгы көннәрдә без Сәйдәшевне күздән җуйдык. Сезгә аның кайдалыгы билгелеме? Гомумән, Сәйдәшев турында информация бирсәгез иде.

Башыма нәрсәдер китереп органдай булды.

Мин, өнсез калып, ни әйтергә белмичәрәк, телемне авыз эчендә әвәләдем. Аннары гына, Ишембаевның импортный күзлегенә карап:

– Ә мин сезне әйбәтләп кенә… фәлән җиргә озатсам? – дидем.

Юк, ул ятсынмады, күзен яшермәде, чөнки вазифасы һәм тәрбиясе буенча ук андыйлардан түгел иде.

– Озатып карагыз… – дип, тешен күрсәтеп маташты.

Һәм мин аны тозлап-борычлап озаттым. Авыз пычратмас өчен, урысчалап. Пар чыгару өчен. Кинәт күтәрелгән кан басымын киметеп булмасмы дип.

Мин аны торып китәр бу дип көткән идем. Юкка гына. Шуңа күрә үзем кузгалдым. Малай чаклардагы кебек, сынау тәртибендә кулымны кисәк генә күтәргән идем, Ишембаев күзләрен ирексездән йомды һәм башын читкәрәк алды.

Аның чалшайган җимерек чыраен күргәч, миңа гаҗәеп күңелле булып китте һәм мин бәләкәй Робертның поездда Сәйдәшевләрне рәнҗеткән төрмәче агайлар чигенгәч нигә елмайганын аңладым. Шул сабый да аларның, асылда, куркак икәнлегенә төшенгән… Чөнки алар төптә үзләренең имансыз эш белән шөгыльләнүләрен тоялар һәм җаваплылыктан, халык хөкеменнән куркалар.

Ләкин безнең тамаша моның белән генә бетмәде әле.

Эскәмия артындагы куак арасында «өч борынга» кереп утыручылар булган икән. Аннан кәефләнеп кенә безнең кооператив йортның слесаре Рафик һәм тагын ике «колхозчы» килеп чыктылар. Күрәсең, теге «сөйкемле» сүзләрне мин кычкырыбрак әйтеп ташлаганмындыр, Рафик элдереп алды:

– Нәрсә, дәү абый, әбижәйт итәме әллә? – дип сорады да Ишембаевка таба борылды. – Син нәрсә безнең йортныкыларга бәйләнәсең? – диде һәм шундук: – Бассейнга манчып чыгарыйкмы әллә үзен, дәү абый? – дип, миннән рөхсәт сорады.

Мин яхшук кызмача слесарьны тынычландырырга ашыктым:

– Юк, юк, – дидем. – Без бит болай гына… дусларча… Бөтенесе нормально.

– Дусларча булса ярар. Мать якасына. Ну шулай да бу гастролёрны мин кичә дә шушында абайлаган идем, – диде Рафик, муен артын кашып, һәм: – Фатир басарга йөрми микән, паразит? – дип шаркылдап көлеп җибәрде.

Рафикның шешәдәш дусларыннан берсе:

– Йөриләр шунда… Аннары безнең кәлүшләр югала, – дип мыгырданган булды.

Бу кадәр күп санлы тупас көчкә каршы тора алмаячагын аңлап, Ишембаев торып китү җаен карады.

«Ике – ноль» дидем мин эчтән генә һәм Ишембаевның ирексездән бөкшәя төшкән һәм шундук егетлеген җуйган гәүдәсен күзәтеп калдым.

Спорт исәбендә нык ялгышу белән ялгышканмын. Кичкә таба минем кан басымы күтәрелеп, гипертония кризы башланды, иртәгесен врач чакырырга туры килде, һәм мин өч көн караватта, өч мендәргә аркамны куеп, ярым ятып, ярым утырып торырга мәҗбүр булдым.

Көн үткән саен, исәп Ишембаевлар файдасына үзгәрде, чөнки Азат Сәйдәшевтән хәбәр-хәтер юк иде. Аягыма басу белән, мин Яшел Үзәнгә чыгып киттем.

Яшел Үзән – тын һәм тыныч шәһәр. Исеме җисеменә туры килә – ул яшеллеккә күмелеп утыра. Дөрес, шәһәрнең төп өлеше хәзер үзән җирдә түгел, тау башында. Монда Оргсинтезның кызгылт төтене дә, Волжск шәһәренең кәгазь комбинаты исләре дә килеп җитми, шуңа яфраклар да үз вакытында саргаеп, үз вакытында коела, чыршы-нарат инәләре дә озын гомерле. Кояш якка караган тау битләвендә бакчалар, андагы түтәлләр баскыч-баскыч итеп, террасалап эшләнгән. Алмагачлар һәм чия чәчәк атканда, тау битләвенә кабат ап-ак кыш әйләнеп кайткандай була.

Советлар Союзы чорында Иосип Броз Титоны һәм кайбер башка чит ил коммунистларын Сталин бабаң шушы шәһәрдә тоткан, диләр. Мәҗбүри кунаклар өчен бик әйбәт урын. Соңыннан, кирәге чыкканда, «Юк, ул сөрген түгел иде, ял итү зонасы иде» дип тә боргаларга була. Чакырып китерим дисәң, Мәскәүгә бер көнлек юл. Уйланган саен, Иосиф Сталинның коточкыч сак һәм хәйләкәр булуына таң каласың. Ул, – чыннан да, гигант. Шайтани хәйлә һәм мәкер гиганты. Ә бу тымызык шәһәрдә Берияләр, иминлек саклау өчен, тиешле системалар һәм аулар корып калдырганнардыр…

Азат яши торган йорт ишегалдында мине колак ияләнмәгән тынлык каршылады. Иртәрәк булганга, балалар күренми. Уйный торган комлыкларында кичә онытылып калган кечкенә соскы аунап ята. Шунда ук бер тәгәрмәчен җуйган уенчык йөк машинасы. Аңа түбәләмә ком төялгән, ул бүген үк рейска чыгып китәргә әзер.

Беренче подъезд төбендә генә җан иясе очраттым. Бик бәләкәй ала көчек иде ул. Аклы-каралы йомгак шикелле тәгәрәп аяк очыма килде, шыңшый-шыңшый, туфли башын ялап алды. Аны ничек кирәк алай аралап ишекне ачтым да, маэмай ялгыш кысылмасын өчен, сакланып кына яптым.

Кояштан кергәч, ярым караңгыга күз ияләшкәнен көтеп тордым. Азатның фатиры сул яктагы өченче ишек. Бу ишекнең йозак турысына управдом пичәте сугылган кул яссуы кадәр кәгазь ябыштырылган иде. Кәгазьне күргәч, артка чигенеп, баскыч култыксасына таяндым.

Шулвакыт урта ишектә ачкыч борылганы ишетелде. Сискәнеп шунда карадым. Ишектә башына борынгыча итеп чуар яулык бәйләгән хатын күренде.

– Сез… кемгә? – дип сорады ул әкрен генә.

– Сәйдәшевкә… Ни булды монда? Ишеге нигә пичәтле?

Яулыклы хатын, имән бармагы белән ишарәләп, мине үз янынарак чакырды.

– Сез Илдар исемлеме?

– Әйе.

Хатын як-ягына каранып алды һәм, ишеген каерыбрак ачып:

– Үтегез, – дип пышылдады.

Кухняга үттек. Хуҗа хатын миңа урын тәкъдим итте һәм, каршыма килеп утыргач кына, мин куркып көткән авыр хәбәрне әйтте:

– Азат Назипович вафат булды, – диде. – Өч көн элек… Йөрәктән, диделәр. Мәрхүм каяндыр авыр рюкзак күтәреп кайткан иде ул көнне, ләкин бер дә авыру төсле күренмәде башта… Гафу итегез, мин Катерина булам, Васильевна. Үзебезчә Кәтернә була инде.

– Екатерина Васильевна… Зинһар, барын да сөйләгез. Кайчан җирләделәр? Кайда?

– Туктагыз, мин тәртибе белән сөйлим… Азат Назиповичның кайтканын мин менә шушы тәрәзәдән күрдем. Керәшенчәләп эремчек пилмәне пешереп йөри идем. Бер ярты сәгатьтән ишеген шакыдым. Тәлинкә белән пилмән керттем, юлдан ачыгып кайткандыр, мәйтәм… Ә, әйтергә онытканмын, Азат Назипович бер ятим көчек ияртеп кайткан икән бит әле. Көчеге коридорында чәй тәлинкәсеннән сөт эчеп азаплана иде… Аннары, койрык димәсәң хәтере калырлык кәкришкәсен болгый-болгый, яныбызга килде.

Екатерина Васильевнаның тәфсилләп сөйләвенә караганда, ул чыгып киткәч, озак та үтми, күршесенә элек тә күренгәләгән бер чибәр ханым килә. Ләкин бу юлы аның өй җыештырып, тузан суыргыч жуылдатып йөргәне ишетелми, кичкә таба ханым кәефсез генә китеп бара. Бу вакытта инде Екатерина Васильевналар, күрше-күләннәр белән гәп сатып, подъезд төбендәге эскәмиядә утырганнар.

Телевизорда «Время» программасы барган чагында, Азат Сәйдәшев Екатерина Васильевнага үзе керә. Берочтан, рәхмәт әйтеп, тәлинкәсен дә калдыра. Ләкин керүенең сәбәбе башкада була: аның чыраенда кан әсәре калмаган кебек тоела, үзе, ничектер, төртелә-төртелә генә, авыр сөйләшә.

– Мин аңа валерианка эчердем, хәле бераз җиңеләйде шикелле, – диде күршесе.

Менә шунда Азат минем хакта сүз кузгата:

– Дөньяны белмәссең, – ди. – Әгәр минем белән бер-бер хәл булса, менә шушы әйберләрне Илдар Хәлилович исемле кешегә тапшыра күрегез, – дип үтенә.

Азат күрше хатында фотоаппаратын һәм төшергән җиде кассетасын, аннары ике калын альбомда эскизларын калдырган булып чыкты.

– Монда сәнгать әйберләреннән башка нәрсә юк – бер дә шикләнмәгез, – ди Азат. – Ләкин шулай да аларны башка һичкемгә бирмәгез, хәтта сораучы булса да әйтмәгез. Ярыймы?

– Борчылмагыз, күрше, – ди Екатерина Васильевна. – Алла боерса, иртәгә үк үзегез кереп кире алып чыгарсыз әле… Шулай да… Илдар дигән кешене мин ничек табармын соң?

– Ул үзе табар, – ди Азат.

Екатерина Васильевна, сүзне күңеллерәк якка борырга тырышып:

– Көчегегез бик матур… Яхшы токымнанмы әллә? – дип сорый.

– Анысын белмим… Акыллы токымнан, – дип кенә җавап бирә Азат, елмая төшеп.

Чыгып барышлый, ишек янына җиткәч, Азат, үзалдына әйткәндәй, бик арыган тавыш белән:

– Ул гаепле түгел… Аны мәҗбүр иткәннәр, – дип куя.

Монысын Екатерина Васильевна аңламый.

Иртәгесен Азат фатирының ишеге артында көчекнең өзгәләнеп шыңшуын ишеткәч, күршеләр ишекне шакып карыйлар. Ни гаҗәп, ишек ачык булып чыга, димәк, Азат аны бикләп маташуны кирәксенми.

Ул диванында утырган килеш йокыга тала…

Екатерина Васильевна моннан соң булган хәлләр, врач чакыру, милиция килүе, төрле кәгазьләр тутырып үлем фактын рәсмиләштерүләре һәм башка дөньяви мәшәкатьләр турында да тәфсилләп сөйләде.

Ә җирләвен кичә генә җирләгәннәр икән. Башта кайсыдыр авылга алып китеп күмү турында сөйләнсәләр дә, соңыннан махсус рөхсәт белән шәһәрнең иске зиратында иң эчкәреге бер почмакта урын тапканнар. Монысы артыннан, имештер, Азатның таныш хатыны бик каты йөргән. Ә алар Азат Сәйдәшев белән загска гариза да биреп куйган булганнар икән…

Мин ишегалдына чыктым. Дөнья иркен, ләкин шушы күз камаштыргыч якты дөньяда минем өчен Азат Сәйдәшев юк инде хәзер. Бу дөньяда аңа урын табылмады. Бу дөньядан ул бер генә хыялын да тормышка ашыра алмыйча китте.

Ишегалдына җан керә башлаган, комлык тирәсендә берничә сабый мәш килә. Баягы уенчык машина, тагын бер тәгәрмәчен югалтса да, выж-выж итеп ком ташуында. Ала көчек тә «үз ишләре» арасында сыеныр урын тапкан, ләкин, ишек ачылгач та, минем тарафка күтәрелеп карады.

– Музгарка! Музгарка, кил монда! – дип дәштем мин.

Һәм ялгышмадым. Маэмай, колакларын шомрайтып, томырылып яныма килеп җитте. Мин аны күтәреп алдым.

Музгарканы Азат Сәйдәшев җәсәде үзенә мәңгелек түшәк тапкан Яшел Үзән зиратына да күтәреп алып кердем. Мин кырыйларына кәс тезгән яңа кабер янында басып торганда, Музгаркамның тыны да чыкмады, әйтерсең лә ул да бу мизгелнең мөһимлеген аңлый иде.

Кабер өстенә замани символ – йолдызлы ай беркетелгән тимер пирамида утыртылып, аңа өч венок сөяп куелган: берсе – автобаза администрациясе, профсоюз һәм хезмәт коллективы исеменнән, икенчесе – Азатның күршеләреннән, ә өченчесенең кара тасмасына кыска гына итеп «Кадерле кешемә» дип язылган иде.

* * *

Азатның кинәт вафат булуы бөтен тормыш тәртибемне, яшәү фәлсәфәмне, тоткан мәсләгемне какшатты, – гомумән, мине тәмам үзгәртте сыман. Ә бит мин үземне инде калыплашкан, «буыннары каткан» бер шәхес дип саный идем…

Шулай да егылмыйча калдым, чөнки миңа, чынлыкта Сәйдәшевнең бердәнбер варисы буларак, гамәли эшләр башкарырга кирәк иде: шул көнне үк мәрмәр вагыннан катырып ясалган ташка, аннары кабер тирәсен әйләндереп алу өчен юан чылбыр белән дүрт тимер баганага заказ бирдем. Алар бер айдан әзер булырга тиеш иде. Һәйкәлташ куярга рөхсәт алу, аны илтеп урнаштыру кебек эшләрдә мин автобаза администрациясенә, беренче нәүбәттә Азат сөйләве буенча җылы тәэсир калдырган кадрлар бүлеге мөдиренә исәп тоттым һәм шушы атнада ук кабат Яшел Үзәннән әйләнеп кайтырга дип планлаштырып куйдым.

Азатның яңа кассеталарын да эшкәртергә бирдем. Исәбем аның фоторәсемнәреннән берничә альбом төзү иде, чөнки әүвәлгеләреннән күренгәнчә, туган илен сагынып кайткан сәнгатькяр Азат Сәйдәшевнең күзе табигатьтәге без инде күрми башлаган гүзәллекләрне дә тотып ала иде.

Музгаркага олы бүлмәмдә бер почмак әзерләп, аны тәрбияләргә керештем, билгеле бер вакытларда тышка алып чыгып, йомышларын шунда үтәргә өйрәтә башладым. Моның өчен белгечләр, эт асраучылар белән киңәшергә, төрле белешмәләр актарырга да туры килде. Минем тәрбиям башлыча хуплауга һәм бүләкләүгә, – асылда, йомшаклыкка нигезләнгән булганга, эшем әкрен барды, ләкин мин барыбер Музгаркага, ул ничек кенә ялгышмасын, җәза бирү ысулын кулланмадым, кул яга, тавыш күтәрә алмадым.

Менә шушындый көндәлек бурычлар һәм мәҗбүри мәшәкатьләр мине авыр уйлардан йолып калдылар шикелле.

Икенче кичне мин Азат калдырган эскиз дәфтәрен һәм аерым битләр салынган папканы алып актара башладым. Папка эченнән Азатның сәнгать академиясен уңышлы тәмамлавын раслаган диплом һәм сигезгә бөкләнгән бер игъланнамә килеп чыкты. Кадәри хәл аңлаганымча, немец телендәге бу игълан Азат Сәйдәшев – Отто Клейн дигән рәссамның персональ күргәзмәсе турында һәм датасы да бик ерак түгел – аның моннан ике ел ярымнар элек кенә булганлыгын хәбәр итә иде.

Әйе, Азатның миңа сөйләп бетермәгән, ләкин сөйләячәк нәрсәләре әле байтак калгандыр, күрәсең.

Менә Азатның ватмандагы акварельләре һәм карандаш-каләм белән төшергән рәсемнәре, эскизлары. (Кәгазьне дә, буяуларны да ул ФРГдан ук алып кайткан дип уйлыйм.)

Калай түбәле озын бүрәнә йорт. Мин аңарда Атна авылында без торган өйне таныдым. Азат ишек төбендәге баскычларны да хәтерли, ничә басмалы икәнен дә онытмаган икән. (Бу баскычлар астында без откан шәмәйләребезне саклый идек. Беркөнне безнең баскыч асты бушап калса, икенче көнне Азатлар шәмәйгә тәмам ярлылана торганнар иде.)

Икенче рәсемдә кулларына кәшәкә тоткан биш-алты малай сурәтләнгән. Аларның берсе миндер, мөгаен. Менә бусы, чандыррагы. Ә бу түгәрәк чырайлысы кем икән? Банк мөдире малае Руфка ич. Хәзер прокуратурада эшли бугай. Рәсемдә Азат юк.

Менә ике бәләкәй малай җитәкләшеп тора. Айдар белән Робертны күргәч, йөрәгем сыза башлады.

Идел аркылы салынган тимер челтәрле күпер. Кайчандыр моннан өч бала – Сәйдәшевләр – поезд белән үткән. Күперне Азат тау башыннан төшергән.

Менә Васильево шәһәрчегенең хәзерге вокзалы. Монда бүген киң ябалдашлы тупыллар да, чуман-чуман карга оялары да юк инде… XX гасыр башында тактадан укмаштырган ямьшек вокзал урынына XX гасыр ахырына хас шундый ук шыксыз пыяла-бетон.

Рәсемнәр арасында игътибарымны авыл юлында туктаган цистерналы машина җәлеп итте. Шундый ачык, якты, җылы һәм күңелле төсләр. Сөт ташучы машина. Шоферы, уң як ишеген ачып, танышынамы, әллә хәзер генә төшкән пассажирынамы елмаеп кул изи, саубуллаша… Шундый мөлаем чырайлы, миһербанлы шофёр…

«Их, Азат, – дидем мин, рәсемне күрүгә, – адәми шайтаннар нәселеннән булган теге шофёрны шушылай матур итеп сурәтләгәнсең. Явызлыкның аргы ягына чыккан бәндәдән чын яхшылыклы кеше ясагансың. Хәер, болар бит синең хыялларың…»

Без барыбыз да менә шундый «социалистик реалистлар» инде, чөнки алдавыч табигать безгә кичәге чынбарлыкны аллы-гөлле итеп күрсәтә торган күзлек кидерә. Кичәге көн матуррак, әлбәттә, чөнки без яшьрәк булганбыз, чибәр булганбыз һәм офыкларыбыз очсыз-кырыйсыз сыман тоелган.

Мүкләк сыер янында басып торган бу малай Атнадагы Фәриттер инде. Менә аның ачык, көләч йөзе кемне дә ышандыра. Аның елмаюы алдамый.

Папкадагы иң соңгы биттә мин йөгрек каләм төшергән хатын-кыз сурәтен күрдем. Юк, Азат аның йөзен ачмаган, матур иякле ак овал гына калдырган. Кем ул? Түбәндәрәк – озын толымнарын алга ташлаган кыз бала сурәте… Бусы кемгә ишарә? Әлбәттә, Ганҗәгә – Азатның тәүге мәхәббәтенә.

Азатның калын блокнотын мин профессор фон Клейн дәфтәренең дәвамы сыман кабул иттем, чөнки монда Азат та үзенә ошаган яки үзен сискәндергән хикмәтле сүзләрне язып барган… Шушында ук кайбер көндәлек вакыйгаларны да теркәгән, үзенең уй-фикерләрен кәгазьгә ышанып тапшырган. Аның блокноты Ишембаевлар кулына кермәве ничек әйбәт.

Блокноттагы кайбер юлларны сезгә дә тәкъдим итәм.

«ХIХ гасыр ахырында Тютчев: «Мөмкин түгел Россияне аңлау гакыл белән, Гомум аршын белән үлчәү мөмкин түгел», – дип күкрәк суга. «Мондый илгә ышанырга ярыймы соң, Тютчев? Аңа таянырга ярыймы?» – диясе килә бу искиткеч нәфис шагыйрьгә. Ә бүгенге «совоклар»дан: «Мондый илең белән мактанып буламы соң, бичаралар?» – дип сорыйсы килә. Хәер, мин сезнең авыздан «Туган илдән туйган ил яхшы» дигән яман сүзне дә ишеттем… Тамак туйган ил дә туйдыра икәнен мин бик яхшы беләм. Александр Пушкин: «Миңа рәхәт булган җирдә – минем Ватаным», – дип әйткән, имеш. Олуг шагыйрьнең – олуг хатасы бу. Мин моны Пушкинның беркайчан да (!) туган иле чикләрен атлап чыкмаган булуы белән генә аңлатам.

ХХ гасыр башында Андрей Белый да:

 
Юк бул күздән,
Югал, и Россия,
Россиям минем! –
 

дип юкка гына сызланмагандыр, гамьсез Россияне аңлый алмый гаҗиз булганга әйткәндер».

«СССР – нәкъ театр сәхнәсе шикелле, монда чынбарлык хыялый күренешләр белән буталып беткән, большевистик сценарий буенча уза торган мәҗбүри тамашада уены-чыны бергә, монда икейөзлелек эчкерсез иман белән, чеп-чи ялган чын тугрылык белән кара катыш, монда уенчык хәнҗәр дә йөрәкне яралый…»

«Безнең галимнәребезгә гап-гади укымышлылык җитми».

«Хезмәт кешене барлыкка китергән дә аннары аңардан янә хайван ясаган…» Яки «Кешене хезмәт тудырган һәм калган эшне аракыга тапшырган». (Азат Сәйдәшев профессор Клейн белән бәхәскә керә иде шикелле.)

«Бәдән ачлыгы бер нәрсә, ә менә фикер ачлыгы… Анысы СССРда беркайчан да өзелеп тормаган, цензура тамыр җәя барган саен, елдан-ел көчәйгән генә. Нәтиҗәдә чынлап та яңа тип кеше – «совет кешесе» – партия карарларын «Ура!» кычкырып бердәм хуплый торган һәм үзенең наданлыгыннан, хәбәрдарсызлыгыннан, зәгыйфьлегеннән, ихтыярсызлыгыннан хурланып, үз-үзенә ачу итеп аракы чөмерүче, тозлап-борычлап сүгенүдән һәм хатынын табалаудан тәм табучы икейөзле, ике стандартлы мескенчәк бәндәләр (Homo sovjeticus яки, теленә шайтан төкергән бер эстрада җырчысы әйтмешли, «совоклар») барлыкка килгән. Һәм бу чир тиз генә үтмәс шикелле. Моның өчен өч-дүрт буынның дөнья кичүе кирәк».

«Совок»ны коммунистлар «тискәре селекция» ярдәмендә барлыкка китергәннәр. Кайчандыр селекционерлар көтүдә кып-кыска, аеры аяклы сарык бәрәннәре тугач, шуларны кушылдыру юлы белән, тәбәнәк кенә киртәне дә сикереп үтә алмый, ягъни кача алмый торган яңа токым сарык чыгарганнар. Совок менә шундый аңгыра сарык инде. Бичара мутант!»

«Радиотапшыруларны томалау китапларны утка ягуга тиң. Моны беренчеләрдән булып Һитлер эшләгән, аннары сугыштан соң «Америка авазы», «Азатлык» һ.б. Көнбатыш радиостанцияләренең «авызын томалау» эшенә сталинчылар алына. Ә китапны утка ягу фикере б.э.к. 213 елда ук борынгы Кытай императоры Цинь Шихуандиның киңәшчесе Ли Сы дигән кешенең башына килгән, имеш. Ул бу идеясен үзе үк тормышка ашырган һәм берочтан фикри дошманнарын тереләй җиргә күмәргә боерган. СССРда күпме китап юк ителгәнен исәпләп чыгарып буламы икән?»

«Тереза ана, Альберт Швейцер, академик Сахаров, Сергей Ковалёв кебек изге кешеләр – абсолют вөҗдан ияләре дә яши дөньяда. Аз алар, бармак белән генә санарлык, әмма бөтен Җир планетасын әкияти филләр дә, кит балыгы да, үгез дә түгел, шушы чандыр Сахаровлар үз җилкәләрендә күтәреп торалар. Калган бәндәләр – әзергә бәзерләр генә. Алай гына да түгел, алар Сахаровларны таптап китәргә дә күп сорамыйлар, аннары, рухияти һәм матди бөлгенлеккә төшкәч, әле кичә генә үзләре көлгән, мәсхәрә иткән, рәнҗеткән кешеләргә табына башлыйлар. Бу табынуга да ышанмыйм мин, чөнки кешене аллалаштыру һәрвакыт фаҗига белән тәмамлана».

«Үзеннән көлә белмәгән халык хөр халык түгел».

«Җинаять кодексында үлем җәзасы каралган икән, димәк, үтерергә ярый».

«Тукай бүләгенә тәкъдим ителгән бу көяз бәндәнең шигыреннән илһам исе түгел, тир исе килә. Шигырьләре тимербетоннан катырган… Ул бит Тукай бүләгенең дәрәҗәсен төшерәчәк! «Шигырьне алай язмыйлар, – үпкәләмә, Думави!» дигән булыр иде аңа Габдулла Тукай».