Kitabı oku: «Dərbənddən başlanan əzablı yol», sayfa 3

gözü olmayıb…

Rusiyanın xilaskarı Kutuzovun qızları bir parça çörəyə möhtac qalanda imperator həmin Nesselrodeyə qırx min manat qızıl pul bağışlamışdı. Hansı xidmətlərinə görə? Yəqin ki, Rusiyanı almanlara satdığına görə! İndi bu satqın qorxur ki, mən Rusiyanı tərk edib İngiltərəyə qa-çaram. Vətəni olmayan, mənsəb və şöhrət üçün bütün müqəddəs varlıqları ayaqlar altına atan bu mənfur adam Rusiyanın təəssübünü çəkir!..

58

Minlərlə xaricilər, nə bilim almanlar, fransızlar, ingilislər, nə bilim daha kimlər rus im-peratorlarıyla olan qohumlarından istifadə edib vətənlərini, yer-yurdlarını atıb, Rusiyaya gəlirlər, qohum-qardaşlarını da dallarıycan dartıb gətirirlər. Ən yaxşı vəzifələrə yiyələnir, ən yaxşı torpaqları ələ keçirirlər, sonra da dünyaya car çəkirlər ki, guya Rusiyanı xilas etməyə gəliblər…

Qoy cənab Nesselrode cavab versin ki, hansı azərbaycanlı könüllü surətdə yerini-yurdunu, vətənini tərk edib. Vəzifə naminə, şöhrət naminə

doğma vətəni atıb gedib?”

Məhəmmədəli səhərə kimi yata bilmədi. Beş il Həştərxanda keçirdiyi yarıac, yarıtox ağır günləri, qışın balta kimi kəsən acı çovğunları gözünün qabağında durdu. Sibir yolları ilə başlayan həyat.

Sibirdə o, nə edəcəkdir? Onun sərt soyuqlarına tab gətirəcəkmi? Bəs atası Hacı Qasım? Oğlunun xatirinə həyatın bütün nemətlərindən məhrum olmuş

ata

necə

olacaq?

İztirablar

Mə-

həmmədəlini yenidən didməyə başladı: “Mən müsəlmanlıqdan azadlığa doğru qaçmaq istədim.

Axırı necə oldu? Zəncirlərimi qırmaq istədim, onlar daha da möhkəmləndi. Sibirdə mən kimə

lazımam? Mənim biliyim, savadım orda nə iş

59

görəcək? Axı mən rus dilində bircə söz də

bilmirəm…”

Səhəri diri açan Məhəmmədəli şəhər bələdiyyə idarəsinə gəldi. Dərdinin üstünə bir dərd də gəldi… Xəbər tutdu ki, onun üzərində ciddi nəzarət qoyulub. Daxili işlər nazirliyinin göstərişi var. Hər gün şəhər rəisinin yanına gəlib özünü ona göstərməlidir, icazəsiz şəhərdən çıxmaq hüququndan məhrum edilmişdir. Sibirə

yola düşmək haqqında əmri gələnə kimi…

Hər şeydən əli üzülmüş Məhəmmədəli ‒

Aleksandr 1826-cı ilin axırlarında Omska yola düşməsi barədə əmr aldı.

60

Sibirə gedən yol Kazandan keçir



1826-cı ilin sərt qış günləri idi. Ucsuz-bucaqsız Rusiya qarın altında qalmışdı… Yalnız baca-lardan qalxan burum-burum tüstü Kazımbəyin keçdiyi yerlərdə həyat nişanəsi olduğunu göstərirdi.

Kazımbəy xahiş etmişdi ki, onun Həştərxandan Omsk şəhərinə getməyini yaza saxlasınlar. General Yermolov razı olmamış, Həştərxan şəhər bələdiyyə rəisinə göstəriş vermişdi ki, onu öz nəzarəti altına alıb iki-üç gün ərzində

Omska yola salsın. Kazımbəy şəhər bələdiyyə

61

rəisindən əlli manat borc pul aldı və dedi ki, ilk maaşını alan kimi qaytaracaq.

“Dilicans” Həştərxandan səhər saat altıda, alaqaranlıqda yola düşdü. Kazımbəyin yeri qapıya yaxın düşmüşdü, külək qarı onun dizlərinə çırpırdı. Soyuq iliklərinə işləyirdi.

Solda oturan arıq, uzunboy, yastısifət kişi mürgüləyir, “Dilicans” yırğalandıqca uzun çə-nəsi az qala dizlərinə dəyirdi. Sağ tərəfdə

boynuyoğun, sir-sifətindən zəhriman tökülən yekəqarın adam əməlli-başlı məclis açmışdı. To-yuq soyutmasını acgözlüklə ağzına dürtürdü.

Kazımbəyə elə gəldi ki, bu qarınqulu yüz ilin acıdır. Küncdə oturmuş gənc qadın qucağında çı-ğıran uşağı sakit etməyə çalışırdı.

Görəsən, bu qiyamətdə qadın hara gedir? ‒

deyə Kazımbəy düşündü. Bu soyuqda yolda dona bilər. Görəsən, onları bu səfərə vadar edən nədir?.. Hərənin bir taleyi var… Kazımbəy özlüyündə möhkəm əmin idi ki, kimin alnına nə

yazılıb, o da olacaq… Mürgüləmək istədi, amma soyuq canına işləmişdi. Gözlərini açıb yenə o qadını gördü. Bu dəfə ona çox yazığı gəldi.

Kazımbəy donmuş ayaqlarını bir-birinə vurmağa başladı, köməyi olmadı. “Aşağı düşüb qa-62

çardım, lap “Dilicans”ın qabağına düşüb qaçar-dım, təki donmuş qanım hərəkətə gələydi” ‒

deyə Kazımbəy düşündü. Yollar, sonu görün-məyən qarlı, boranlı yollar, acı bağırsaq kimi uzandıqca uzanırdı.

Nəzəri yenə də qadına sataşdı. Ana nəfəsini balasına verir, qəlbinin hərarətini onun damar-larına axıtmaq istəyirdi. Kazımbəy bir istədi içərisi qoyun dərisindən sırınmış canlığını qadına təklif etsin. Sonra fikirləşdi ki, birdən qadının acığı gələr.

Qar ara vermədən yağır, külək getdikcə şid-dətlənirdi. Qabaqda heç bir dayanacaq, heç bir sığınacaq görünmürdü. Təxminən iki-üç saatdan sonra yolda bir yeməkxana olmalı idi.

Kazana yaxınlaşanda Kazımbəyin huşu özündə deyildi. Ayaqları şişmişdi, qızdırmadan gözlərini aça bilmirdi. Sayıqlayır, bütün bədəni od tutub yanırdı.

Yemək xananın qabağında dayananda qabaq sırada oturmuş ortayaşlı, gözəl bir qadın Kazımbəyə yaxınlaşdı. Rus dilində nə isə soruşdu.

Kazımbəy başa düşmədi, güclə eşidilən səslə qadına başa saldı ki, ingilis dilində danışsın. Qadının gözəl üzü heyrətli bir təbəssümlə işıqlandı.

63

Şərqli olduğu bəlli idi, amma bu gözəl, qıv-rımsaçlı, ucaboylu oğlanın ingilis dilində səlis danışması heyrət doğurmaya bilməzdi.

‒ Siz hara gedirsiniz? Kazanda bir adamınız varsa, xəbər göndərək… Siz od tutub yanırsınız.

Qızdırma sizi əldən salır, ‒ deyə qadın təmiz ingilis dilində danışmağa başladı.

‒ Mən Omska getməliyəm… Kazanda qo-humlarım yoxdur… Mümkünsə mənə su verin…

Sonra o soyuqdan donmuş uşağa kömək edin…

O qadın özünü itirmişdi… Onun uşağına kömək edin…

‒ Siz narahat olmayın. Onları isti otağa apardılar. Nə lazımdırsa? edəcəklər. Tapşırmışam…

‒ Siz kimsiniz?

‒ Mən Aleksandra Andreyevna Fuksam. Kazanda yaşayıram. Ərimdən xahiş edərəm sizi xəstəxanaya düzəltsin… Bu qızdırma ilə yolu-nuza davam edə bilməzsiniz.

‒ Mən sizə minnətdaram, xanım. Sizin nəcibliyiniz zülmətdə bir nur kimi…

Yeməkxanada Kazımbəyə bir neçə stəkan isti çay içirtdilər. Artıq o, özündə deyildi, yerə

uzadıb üstünə hardansa gətirib bir kürk də saldılar. Uzaqdan həmin qadının səsi gəlirdi, gös-64

tərişlər verir, xahiş edir, yalvarırdı. Bir azdan Kazımbəy huşunu tamam itirdi. Özünə gəlib gözlərini açanda yanında ağsaçlı şəfqət bacısını gördü. Qadın onu başa saldı ki, indi qızdırması düşüb, elə bu saat doktor özü gəlib çıxacaq.

Həkimin gəlməyi çox çəkmədi. Bu ortaboylu, ağsaçlı, nurani bir kişi idi. Şəfqət bacısından rus dilində nə isə soruşdu, göstərişlər verdi. Qadın çıxdı.

‒ Mən doktor Fuksam. Kazan Universitetinin rektoruyam.

Mənim

arvadım

Aleksandra

Andreyevna sizinlə Həştərxandan gəlirmiş. Siz onu heyrətə salmısız. Heyrət doğuran sizin xalis ingilis ləhcənizdir… Həm də arvadımın çox həs-sas qəlbi var… Şairədir… Şərqi çox sevir, şərq şairlərinə vurğundur… Şeirlərini Gülnar ləqəbi ilə yazır…

Deyəsən, doktor Fuks Kazımbəyin yarasına toxunmuşdu.

‒ Halınız dəyişdi, deyə Fuks Kazımbəyin nəbzini tutdu.

‒ Yox, doktor, narahat olmayın… Nişanlımın da adı Gülnar idi…

Kazımbəy başına gələn bütün əhvalatı Fuksa danışdı. Doktor onu diqqətlə dinləyib fikrə getdi.

65

‒ Sizin Omskda nə işiniz var? Uni-versitetimizin sizin kimi adamlara böyük ehtiyacı var… Belə bir adamı gündüz çıraqla axtarsan ələ düşməz. Şərq dilləri üzrə tərcüməçilər hazırlayırıq…

‒ Bu, mümkün deyil, cənab doktor, ‒ deyə Kazımbəy etiraz etdi, ‒ bu, cənab Nesselrodenin göstərişidir. Həm də mən rus dilini bilmirəm.

‒ Dərsləri şərq dillərində apararsınız… İyirmi dörd yaşında adam üçün rus dilini öyrənmək çox asan şeydir. Öyrənərsiniz… Qalan məsələləri mən özüm həll edərəm… Peterburqla özüm danı-şaram, siz müalicənizi davam etdirin.

Kazımbəy ömrünün iyirmi dörd ilində taleyin xeyli acı oyunlarını görmüşdü. Amma qatı bir zülmət içində birdən-birə günəşin doğduğuna və

taleyin gülər üz göstərməsinə çaşıb qalmışdı.

Kazımbəyin sətəlcəm xəstəliyi çox uzun çəkdi.

Dünyada nə qədər xeyirxah adamlar varmış…

Fuks və arvadı sanki öz doğma balalarını görməyə gəlirdilər. Son görüşdə Fuks dedi ki, Peterburqa məktub yazıb, Maarif nazirindən şəxsən xahiş edib ki, Kazımbəyi Kazanda saxlasınlar, onu universitetin sərəncamına versinlər. Aleksandra Andreyevna da Kazımbəyə bir neçə kitab 66

gətirmişdi. Bunlar Kazımbəyin rus dilində oxumağa başladığı ilk kitablar idi.

1826-cı il oktyabrın əvvəllərində Kazımbəy Kazandan Dərbəndə atasına aşağıdakı məktubu göndərdi: “Özümə bir təsəlli verirəm ki, bu əzab da ömür boyu sənə dərd olacaq. Yaxşı bilirəm ki, o dünyada günahlarımın hamısını məndən soruşacaqlar… Xəta bir anın işidir, əzabını isə bütün ömrün boyu çəkirsən… Sən deyirdin ki, müdrikliyi öyrənmirlər, onu həyat özü insana bəxş edir. Mən istəyirəm ki, müdrikliyi səndən öyrənim… Sən hər şeydən məhrum oldun, hər şeyi itirdin, var-yoxdan çıxdın, amma özünü şə-rəfsiz sanmadın. Mövqeyindən məhrum oldun, lakin xalqın məhəbbətindən məhrum olmadın.

Mən sənin o qıvrım saçlarına, qapqara şəvə saq-qalına xal saldım… Sənə verdiyim əzab ömrüm boyu mənə iztirab verəcək, əziz atam! Vüqarda, doğruluqda, seçdiyim əqidədə, sədaqətdə, xalqı-ma xidmətdə, həyatdakı davranışımda, hər şeydə, hər şeydə mən sənə oxşamaq istərdim, ata.

Sənə dediyim fikri bir də yada salmaq istəyirəm: mən dinimdən dönmüşəm. İslam dinindən üz döndərməklə mən sığınacaq axtarmamışam, yox, bu sığınacaq deyil, mənimçün mübarizə vasi-67

təsidir, bu bir dinə nifrət edib, o biri dinin qarşısında diz çökmək, baş əymək deyil… Mən xalqı aldadan, onun saf qəlbini oynadan, xalqın hesabına varlanan mollalardan üz döndərmişəm, ata. Onların məclislərdə danışıqları əfsanələrdən, cəfəngiyatlardan üz döndərmişəm. Ağa Məhəmməd şah xalqı qırdı, çapdı, taladı, onun ən yaxşı oğullarını məhv etdi. İran şahları vətənimin ən gözəl qızlarını hərəmxanalara doldurdular, balalarının dalınca ağlayan ata-anaları atların ayaqları altında əzdilər, mollalar isə camaatı məscidə yığıb şahlara dua oxudular… Ağalar kəndləri yerlə yeksan etdilər, mollalar isə dedilər ki, bu Allahın buyruğu imiş… Qara camaat inandı, xalqın müdrik oğulları inanmadı… Yəqin ki, Xaqani yaxşı yadındadır, ata:

Dünya həm ucadır, həm də ki, alçaq.

Belə dünya nə vaxt, de, məhv olacaq?

İnsanlar nə zaman bir gün görəcək?

Ümidlə, inamla ömür sürəcək?

Sonrası nə oldu? Onu zindana saldılar, vətənindən didərgin düşdü, Şirvanın üzünə həsrət 68

qaldı… Hansını deyim, ata, Firdovsinimi deyim, Nəsiminimi, yaxud Füzulinimi…

Məni cənab Yermolovun göstərişi Sibirə, Omsk şəhərinə göndəriblər. Xəstələnib Kazan şəhərində qalmışam, nigaran olma, indi yaxşıyam.

Hökumətin qərarını hərə bir təhər yozur. Bəziləri deyir ki, bu sürgündə məqsəd mənim din-sizliyimdən hiddətlənmiş həmvətənlərimi sakit etməkdir, kimi də deyir ki, hökumət mənim xaricə qaçmağımdan qorxub, Sibiri mənim üçün məskən seçib. Birinci məsələ haqqında mən heç bir şey deyə bilmərəm, bəlkə də, bu, acı bir həqiqətdir… Amma səndən yaxşı məni heç kim başa düşə bilməz… Bircə sən bilirsən, ata, mən vətənimdə, doğma Dərbəndimə necə bağlıyam.

Dərbənd mənim üçün ana beşiyidir, ana laylasıdır. Dərbənddə mən anamı torpağa tap-şırmışam. Həm də Dərbəndi tərk edəndən ən əziz, mehriban, istəkli adamlarımı itirmişəm.

Təkcə ümidim sənsən, ata, sən məndən üz döndərmə, məni tərk etmə. Görünür, Dərbəndin taleyi əvvəldən belə yazılıb, əvvəldən bu yerlərin torpaqları qanla yoğrulub, kimlər gəlib, kimlər gedib… Kimlər gedib, bir daha bu yerlərə

qayıtmayıb. Bəlkə, mən də onlardan biriyəm.

69

İndi Dərbənddə mənim bir qardaşım böyüyür.

Anadan ayrı olsaq da, bir qardaşıq. Məni ona pis tanıtma, ata. Mən istəyirəm ki, biz iki qardaş, aramızda on altı yaş fərq olsa da, bir-birimizə

arxa olaq. Mən ömrüm boyu sənin adını yüksək tutacağam. Bütün ömrümü elmə sərf edəcəyəm, sənin öyrətdiyin kimi elmdə sədaqətli, ədalətli olacağam. Bircə günüm də hədər getməyəcək.

Yeganə məqsədim Şərqi, onun xalqlarını bəşəriyyətə, Azərbaycan xalqını dünya xalqlarına tanıtmaqdır.

Bu

yolda

mən

canımı

əsirgəməyəcəyəm. Mən bəşəriyyətə Nizamini, Xaqanini, Füzulini tanıtmaq istəyirəm, dilimizin qrammatikasını yazmaq istəyirəm, doğma Dər-bəndimin tarixini yazmaq arzusundayam…

Məqsədim odur ki, öz əməyimlə sənin adını, vətənimin adını yaşadım. Mən məlum həqi-qətləri açmaq istəyirəm, sən də həmişə deyərdin ki, qəlbin və zəkanın da səadəti yalnız bundadır, vətənə məhəbbətdədir. Mən indi ümidlərimlə

yaşayıram, onlardır insanı yaşadan… Ümid ölüm yatağında da insanı tərk etmir. Mənim əziz, mehriban, müdrik atam! Deyiləsi sözüm çoxdur… Səninlə üzbəüz olanda deyə bilmədiyimi məktubda yazmağa cürət edirəm: başıma gələn 70

əhvalatlara baxmayaraq, bilirəm ki, Dərbənd əhli səni çox sevir, səninlə hesablaşır, sənə inanır…

Camaatı başa sal, ata, millət ayılmalıdır…

Xalqımızın cəsarət, qəhrəmanlıq, müdriklik, qonaqpərvərlik… kimi gözəl xüsusiyyəti var, ata.

…Amma bu ölkənin hökmdarları uzaqgörən olmayıb… Ağası xanın, Məhəmməd Seyid xanın, sonra da Mustafa xanın dillərindən Şirvan, Hüseyn xanın, Hacı Çələbinin, Məhəmməd Həsən xanın dillərindən Şəki, Pənah xanın, İbrahim xanın dillərindən Qarabağ, Fətəli xanın dilindən Quba, Dərbənd, Məlik Məhəmməd xanın dilindən Bakı düşməyib… Amma gözəl torpaqları, xanlıqları birləşdirmək, bir-birinə arxa olmaq heç birinin ağlına gəlməyib. Elə götürək Əmir Həmzəni. Niyə min-min qardaşın qanını tökdürüb Dərbəndi Qubadan ayırdı? Niyə?

Mən sənin ruslara olan rəğbətini yaxşı an-layıram. Biz belə bir möhtəşəm qüdrətə

arxalanmalıyıq… Xalqımız Ağa Məhəmməd şahları, Fətəli şahları, Nadir şahları, saysız-hesabsız sultanları sınaqdan çox keçirib… Biz hələ çox qurbanlar verməli olacağıq… Bizə indi canından keçməyi bacaran igid oğullar lazımdır… Mübarizə hələ qabaqdadır…”

71

Çox təəssüf ki, Hacı Qasımın oğluna məl-tubundan xəbərimiz yoxdur. Şeyxülislamın heç bir əlyazması bizə gəlib çatmayıb. Amma o, oğlunun günahını bağışlamış, ömrünün axırına ki-mi məktublaşmışdı. Kiçik oğlu Əbdülsəttarın da məktublarını Məhəmmədəliyə göndərirdi.

72

Qaynar Kazan

Həştərxandan sonra Kazan Kazımbəyə möhtəşəm bir şəhər təsiri bağışladı. Sağalıb ayağa durandan bəri onun ilk bələdçisi Alek-sandra Andreyevna Fuks oldu. Bu qadın öz dərin zəkası, ağlı və savadı, xoş xasiyyəti, incəliyi və zərifliyi ilə Kazımbəyi sehrləmişdi. Həm də bu böyük şəhərdə hələlik onunla danışa biləcək ikinci bir adam tanımırdı.

1826-cı il oktyabrın 31-də Fuks Kazımbəyə şad bir xəbər verdi. Rusiya Maarif naziri onu Kazan universitetinə Şərq dilləri üzrə mühazirəçi təyin etmişdi… Bu təyinat tilsimli yollardan keçmiş, işə

Rusiya Daxili işlər naziri, Xarici işlər naziri, Kazan quberniyasının qubernatoru müdaxilə

etmiş, çox ciddi yoxlama və arayışlardan sonra Kazımbəyin həyatında geniş üfüqlər açılmışdı.

Aleksandra Andereyevna Fuks Kazımbəyi şəhərlə tanış etməyə Kremldən başladı.

Kremlin XVI-XVII əsrlərdə tikilmiş divar-larını, qalalarını göstərdi: “Bu, Blaqoveşşenski kilsəsidir, bu, Pyotr və Pavel kilsəsi, bu, Spasski qülləsidir, bu isə çoxmərtəbəli Syobeks qülləsi, 73

bu, Apanayev məscidi, bu da Mərcani məscidi.”

Sonra Aleksandra Andreyevna şəhərin şərq is-tiqamətində 1552-ci ildə Kazanı alarkən həlak olmuş rus əsgərlərinə qoyulmuş abidəni Kazımbəyə göstərdi.

Onlar Kazanca çayının sahillərinə endilər.

Çayın sağ sahilində universitetin Anatomik teatrının binası və Kazan Astronomik rəsəd-xanası ucalırdı. Daha uzaqlarda Kazanca çayı boyunca mahud manufakturası, gön za-vodu, sabun, şam hazırlayan emalatxanalar uza-nırdı…

Onlar şəhərin iqtisadi qüdrətini təmsil edirdilər.

Kazımbəy və Aleksandra bünövrəsi 1788-ci ildə qoyulmuş ilk təhsil ocağı olan Kazan gim-naziyasının qarşısında duranda Fuks məlumat verdi ki, gimnaziyada yazıçılardan Derjavin və

Aksakov, riyaziyyatçı Lobaçevski, kimyagər Butlerov oxumuşlar. Əsası 1804-cü ildə qoyulmuş və onun dərs deyəcəyi yerli universitetdə isə həmin Lobaçevski və Butlerov, kimyagər Zinin, astronom Simonov, böyük həkim-alimlər Bexterov, Leskavt, Vişenvski təhsil almışdı.

…Sabah Kazımbəy öz vəzifəsini yerinə yetirmək üçün ilk dəfə sinfə girəcək, tribunaya çı-74

xacaq, ilk mühazirəsini oxuyacaq… Oxuya-caqmı? Oxumağa nə var? Nə kitab var, nə vəsait, nə proqram, nə də bir yazılı göstəriş var.

Tələbələrlə üz-üzə… Özün proqram yaz, vəsait yarat, özün kitab yaz, çap elətdir, özün axtar, özün də tap. Yoxdan var yarat. Rusiya Şərqi öyrənmək üçün hələ çox iş görməlidir. Rusiyaya Şərqi, onun xalqlarını, mədəniyyətini, dilini və

dinini, ədəbiyyatını bilən adamlar lazımdır.

Rusiyada

şərqşünaslıq

elminin

bünövrəsi

qoyulur, özü də burada, bu sinifdə, Kazımbəyin qalxdığı bu tribunada. Latın və alman dilində

mühazirə oxuyan müəllimlər bu bünövrəni yarada bilməyiblər. Universitetin ümid bağladığı professor Erdman illər boyu bir nəfər də şərqşünas hazırlaya bilməyib. Hanı, hanı bəs Rusiyanın ağıllı, zəkalı, istedadlı oğulları? Niyə onları cəlb edib oxutduran yoxdur?

Vaxt isə gözləmir. İngilislər Şərqin yarısını pəncələrinə keçiriblər. Yaxın və Orta Şərqdə, Hindistanda hökmranlıq edirlər. Şərq dillərini öyrənən univesitetlər yaradıblar. Şərq muzeyləri təşkil ediblər, Şərqin ən qiymətli zinətlərini, kitablarını, əlyazmalarını daşıyıb bu muzeylərə

gətiriblər. Niyə? Bəlkə Şərq mədəniyyətinin keşi-75

yində durmaq üçün? Xeyr! Bəlkə Şərq xalqlarını qoruyub yüksəklərə qaldırmaq üçün? Xeyr! Məqsəd, xalqların dilinə, dininə, mədəniyyətinə, xalqın xarakterinin incəliklərinə bələd olandan sonra onları daha incə yollarla istismar etmək, daha məharətlə cilovda saxlamaqdır. Elə ona görə də, ingilis malları daşınıb Şərqə gedir, əvəzinə

Böyük Britaniyanın böyük ticarət gəmiləri İngiltərə dövləti üçün, ingilis taxt-tacı üçün qızıl, gümüş, mirvari, daş-qaş daşıyır. Bəs Rusiya?

Rusiya cilovları ingilislərin əlinə verib? Böyük Britaniya hara, Şərq hara? Rusiyanın ətrafı Şərq-dir. Rusiya imperiyasının özündə nə qədər Şərq xalqları yaşayır.

Rusiyanı Şərqə bağlayan nədir? İllər keçəcək və Kazımbəy günlərin bir günü yazacaqdır:

“Tarix, təbiət, ümumdünya iqtisadi maraq məsələləri Rusiyanı Şərqə o qədər yaxınlaşdırmışdır ki, ruslar Şərq xalqlarının maarifləndirilməsi ki-mi böyük, müqəddəs işi başqa dövlətlərdən fərqli olaraq, daha çox öz möhtəşəm çiyinlərində

aparmalıdır…

Rusiyanı Şərqə yaxınlaşdıran nədir? Bizi Şərqin taleyi ilə sıx bağlayan minillik şüurlu var-lığımızın tarixidir… Bütün Şərq ilə Amurdan 76

Dunaya kimi saysız-hesabsız dənizlər, çaylar, səhralar vasitəsilə, bütün Asiya ilə ayrılmaz və

sıx birləşdirən ölkəmizin coğrafi mövqeyidir. Və

ən nəhayət, iqtisadi əlaqələrimizdir. Axı Rusiya Avropa isə Asiya arasındadır, Qərbin Şərqlə

ticarəti və bütün əlaqələri yalnız Rusiyadan keçməlidir.”

Biz Şərqin həm keçmişini, həm də bu gününü hərtərəfli öyrənməliyik… Niyə farsların, ərəblərin, türk tayfalarının tarixini yazan yoxdur?

Niyə Şərq şairlərinin əsərləri ilə bizi az da olsa, tanış edən yoxdur? Hələlik, bu gün, indi təxirə

salmadan Şərq dillərini bilən adamlar lazımdır.

Tarix bu imkanı səninçün yaradıb, cənab Kazımbəy. Özün deyirdin ki, kimin alnına nə

yazılıb, o da olmalıdır. Tale sənin qarşında böyük üfüqlər açır. Üç böyük Şərq xalqının dillərini mükəmməl bilən, bu yolda acizmi qa-lacaqsan? Proqram düzəlt, dərs vəsaitləri yaz, kitablar yarat. Ümid sənədir, tarix bu imkanı səninçün yaradıb, cənab Kazımbəy.

Doktor Fuks Kazımbəyi tələbələrə təqdim edib getdi. Bir Kazımbəy qaldı, bir də tələbələr.

İyirmi dörd yaşı bu yaxınlarda tamam olacaq müəllim ilk dəfə tribunaya qalxdı. Tələbələr öy-77

rəniblər ki, onlara mühazirəni ya almanca, ya da latınca oxuyacaqlar… Bu gənc müəllim isə üç dildə dərs deyəcək, üç xalqın həm tarixini, həm qrammatikasını öyrədəcək. Harda, hansı universitetdə bir Kazımbəyin özünün yazdığı cədvələ görə bu gün altı saat mühazirə oxumalı idi: iki saat türk, iki saat fars, iki saat da ərəb dilində.

Türk dilindən başladı. Danışır, danışdıqca auditoriyada olduğunu unudurdu… Sonra ərəb şairlərinin şeirlərindən nümunələr oxudu. Üçüncü saatı da fars ədəbiyyatına ayırdı. Dərslərini dedi, yorğunluq bilmədi. Tələbələr müəllimin dediklərinin çoxunu anlamadılar, amma heç kimdən səs çıxmadı. Şərq şeirni ahəngi, musiqisi, gözəlliyi onları valeh etmişdi. Onlar indi bilirdilər ki, Şərq dilləri nədir.

Dərslər, mühazirələr, proqramlar… yeni dərslər, yeni axtarışlar… yeni tapıntılar…

Yox, Kazımbəy narazıdır, çox narazıdır.

Özündən narazıdır. Rus dilini bilməməyi onu çox sıxır, öz-özünə sual verir: “Erdmanla mənim aramda nə fərq var ki?”

Dili öyrənməkçün yollar axtarır, müəllim axtarırdı. İlk rus dili müəllimi o özü olmalıdır…

78

Yoxsa kəndli qızına həsr olunmuş “Bədbəxt Liza” povesti ona çox təsir etmişdi. Rus dilini öyrənməkdə Karamzinin “Rus səyyahının məktubları” əsəri çox kömək edirdi, ədəbi rus dili və

danışıq dili məsələlərini bu əsərin köməyi ilə

özünə aydınlaşdırırdı. Kazımbəyin ayrıca bir dəftəri də Karamzinin şeirləri üçün ayrılmışdı.

Sonra yazdıqlarını öz-özünə bərkdən oxuyur, əzbərləyir, şeirin sözlüyünü düzəldirdi. Karam-zindən Puşkinə keçir, “Baxçasaray fontanı”nı köçürür, bir də oxuyur, bəzi yerlərini əzbərləməyə

cəhd göstərirdi.

Rus dilini öyrənməkdə Kazımbəyə Aleksandra Andreyevna da kömək edirdi. Aleksan-dranın evi Kazan şəhərinin mədəni həyatının mərkəzinə çevrilmişdi. Şəhərin ən görkəmli adamları bura yığışır, mübahisələr edir, yeni əsərlərin müzakirəsini keçirir, yeni şeirləri oxuyurdular. Aleksandra Andereyevna ‒ Gülnar bu məclisin gözü idi. O, öz şeirlərini oxumağı daha çox sevirdi. Bu ədəbi gecələrə Kazımbəyi də

çağırıb ondan ərəb, fars, türk şairlərinin şeirlərini oxumağı xahiş edirdilər. Onun şərqlilərə məxsus geyimi, vüqarı, şeir oxumaq tərzi, ahəngi hamının nəzərini özünə cəlb edirdi. Onlar, əlbəttə, 79

şeirləin mənasını başa düşmürdülər, amma Şərq şeirinin nəbzini tutur, onun ritminə, axıcılığına qulaq asır, insan zəkasının qüdrəti qarşısında hörmətlə baş əyirdilər…

Sabahısı yenə də mühazirələr, mühazirələr…

Bugünkü mühazirə isə əfsanələrə həsr olunub…

Şərq əfsanəsinə, onun müdrikliyinə, həyatiliyinə, şeiriyyətinə. “Əfsanəsiz xalq yoxdur. Köçərilərdə

şifahi hekayələr nəsildən-nəsilə keçir, onlar üçün bu əfsanə və əsatirlər mövhumatdır, mədəni xalqlar üçün isə təxəyyülü qanadlandıran ən gözəl qidadır, xalqın mədəni sərvətidir, onların ədəbiyyatı və tarixidir…”

Kazımbəy deyir, dedikcə misallar gətirir, əfsanələrdən nümunələr oxuyurdu. Rus dilində

öyrəndiyi ayrı-ayrı sözləri, cümlələri işlədirdi.

Dinləyicilər müəllimin rus dilini belə tez qav-ramasına təəccüb edirdilər… Müəllim isə davam edirdi: “…Nağıl və hekayələr çoxdan baş vermiş

hadisələrin əks-sədasıdır. Onlar bizə tarixi məlumatlar verir, müxtəlif məsələləri şərh edir.

Tarix tez-tez bu şifahi xalq ədəbiyyatı nümu-nələrindən bəşəriyyət həyatının müxtəlif dövr-lərindəki sirli tapmacaları aşkara çıxarmaq üçün 80

bir açar kimi istifadə edir, ədəbiyyat isə bu zəngin xəzinənin daş-qaşları ilə özünü bəzəyir…”

Tələbələr onu acgözlüklə dinləyirdi. Müəllimin səsində elə sehrli bir qüdrət vardı ki, heç kəs bu sehrdən qopa bilmirdi.

…Tələbələr həmişə onun mühazirələrini səbir-sizliklə gözləyirdi. Hər dəfə mühazirələr qurtaranda, tələbələr ondan ayrıla bilmirdi. Kazımbəy sualların içində itib-batsa da, onun cavabları sübhün şəfəqləri kimi cazibədar olurdu və bu cavablar tələbələr üçün sevinc yağışına çev-rilirdi…

Mirzə Kazımbəy hər bir mühazirəyə imtahana gedən kimi həyəcanlı gedərdi. Kazımbəy Firdovsi haqqındakı mühazirəni rus dilində oxu-yaraq, universitetdə bir fırtına qoparmışdı ki, gəl görəsən: “Firdovsi. O, ecazkar poeziya aləminin peyğəmbəridir, göylərin dühasıdır. Ulu ba-baların şan və şərəf dolu qəhrəmanlıq səhifələri tarixin qaranlıqlarında batıb getdiyi bir zamanda bu dahi dünyaya gələrək, göylərdən aldığı ilha-mın odu ilə sözü şəfəqlərə boyamış, ona ölməzlik çələngi bəxş edərək ədəbi şöhrət taxtına çıxar-mışdır…”

81

Mühazirələr bitər-bitməz Kazımbəyevə can atırdı. Gecələr səhərə kimi Karamzin, Puşkin, Jukovski… Dahilər dünyası ilə baş-başa qalardı.

Artıq Kazımbəy rus dilində oxuduğu mü-hazirələrdə şeirləri də rus dilinə tərcümə etməyə

cəhd göstərirdi. Böyük Sədinin “Gülüstan”ından etdiyi tərcümələri oxudu. Azərbaycan ədəbiyyatının nəhəngləri Nizami, Xaqani, Füzuli Kazımbəyin mühazirələrində elə qüdrət və möcüzə

ilə səslənirdi ki, bütün universitet heyrətə düşürdü.

“Nizami fars dilində yaranan ədəbiyyatın sütunudur… Öz böyük ləyaqətinə görə Şərq ədəbiyyatının birinci şairlərindəndir… O, qeyri-adi istedadı və qabiliyyəti ilə şairlər arasında öncül mövqe tuturdu… Nizami zəngin yaradıcılıq irsinə malikdir, onun üslubu və zövqü Şərq şairləri üçün nümunə hesab olunur…” Sonra Xaqani, o “Şairlər sultanı”… Daha sonra Füzuli…” Kazımbəy Füzulidən iki nümunə oxuyur: “Namaz əhlinə yuma…”, sonra “Şəbi-hicran yanar canım…”

Tələbəsi İlya Verezinə tapşırmışdı ki, əsərin bu yerini rus dilinə tərcümə etsin…

82

Mühazirələrdən sonra universitetin kitabxanasında əlyazmaları araşdırır, onları seçir, su-rətlərini köçürür, rus dilinə tərcümələrlə məşğul olurdu.

Bir azdan ilk növbədə Sədinin “Gülüstan”ını tərcümə edəcək, sonra Krım xanlarının tarixinə

həsr olunmuş “Yeddi səyyar”ı rus oxucularına çatdıracaqdı…

Həmvətənləri qarşısında özünü borclu hesab edən Kazımbəy işləməkdən hədsiz zövq duyur, özünü vətənin şan və şərəfini qoruyan yeganə bir döyüşçü kimi aparırdı. O, sübut etmək istəyirdi ki, vətənin dərdləri onun dərdləridir, yurdun səadəti onun bəxtiyarlığıdır.

Bəs onun şəxsi həyatı? Bir neçə il sonra Kazımbəy məktublarının birində Kazanda keçirdiyi ilk vaxtlar haqqında belə yazmışdı: “Universitetdə işə girəndən boş vaxtımı zəruri elm sahələrini öyrənməyə sərf etdim… Tanışlarım az idi. Nə kübar cəmiyyətinə, nə də onun tələblərinə bələd idim. Təhsil mənim yeganə məş-ğuliyyətim idi. Ancaq cavan olduğumdan tezliklə rusca danışmağı öyrəndim və yavaş-yavaş

tanışlarım artmağa başladı. Kübar cəmiyyəti mə-nə güclü təsir göstərdi və mən tədricən, hiss 83

olunmadan dəyişməyə başladım. Kazan camaatının mehribanlığı qeyri-adi qonaqpərvərliyi, hörməti məni qarşılıqlı diqqət və hörmət göstərməyə borclu edirdi. Belə ki, hətta bazar günləri də qonaq gedirdim, halbuki əvvəllər bu günləri mən yalnız Allaha ibadətlə keçirirdim və evdən bayıra bir addım da atmazdım. Hələ ha-rasıdır: mən rəqs etməyi, kart oynamağı və özümə qulluq etməyi də öyrəndim, halbuki əvvəllər bunu günah sayırdım…”

Qaynar Kazan Kazımbəyi öz qucağına almışdı.

84

Fuksu Lobaçevski əvəz edir

1827-ci il iyul ayının 30-u idi. Universitetə ildırım sürəti ilə bir xəbər yayıldı və bu xəbər bə-zilərinə göy gurultusu kimi vahiməli göründü.

Keçirilmiş seçkilərdə riyaziyyatçı Lobaçevski çox səs almış və Fuks zəfərlərə inamını itirmiş bir sərkərdə kimi rektorluq kürsüsünü məyusluqla tərk edir… Gənc bir elm tanrısı kimi parlayan Lobaçevski bu böyük elm məbədini arxasınca aparacaq.

Kazımbəy Lobaçevskini tanımırdı, onunla yaxınlığı da yox idi. Doktor Fuks çox nəcib və

alicənab adam idi, Kazımbəyi fəlakət girda-bından çıxaran da o olmuşdur. O, taleyini rus elmi ilə bağlayıb, ona xidmət etməyi özünə yol seçib. Təkcə Kazımbəyə deyil, ehtiyacı olanlara əl uzadıb. Rusiya onunçün ikinci vətən olub. O, bir həkim kimi Kazanda şan-şöhrət sahibi olub və