Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1», sayfa 5
– Бармаган булсак… – диде Сәвәрия, күзен яшерде. – Үз насыйбың барыбер үзеңә икән! – Ул чиста тавышы белән сүзләрне сузып, күңеленнән суырып алгандай сөйләште.
Түзмәде Акчура. Сәвәрия аркылы сузылып чыкты да киенә башлады.
– Кая җыендың?
– Монда гына.
Аты гел шулай: сылу, төз аякларына нык итеп баскан да яңгыр астында йокымсырап тора. Өйалдыннан йөгән тоткан ак күлмәкле Акчура килеп чыккач, ул кешнәп куйды.
– Әйдәле, Шөлди, очыйк әле бер!
Акчура ни өчендер кече капканы түгел, дәү капканы ачып куйды. Яланаяк килеш кенә атланды да, үкчәләре белән атының касыгына төртеп алып, пычрак чәчрәтә-чәчрәтә тын авыл урамы буенча урман ягына таба юнәлде. Сәвәрия түр тәрәзәгә капланып карап калды.
Әнә инде янган имән… һәм менә беркавым җиләк җыйгач теге көнне хәл алырга дип яткан урыннары. Үләне чабып алынган, яңа китәрелгән баш кебек кытыршы.
Ул тезләнде. Аннары, кулын җәеп, әкрен генә юеш, җылы җиргә сузылып ятты.
– Рәхмәт, җир.
Һәм ул, кайчандыр, әллә кайчан инде, Сәвәрияне беренче кат үпкән шикелле итеп җирне үбеп алды.
Хәзер инде көтәсе, бары тик көтәсе калды.
Бу җир аңа шундый бәхет эчертте. Көтү бәхете… Бәхет көтү…
Табигать тын иде. Ул бар куәтен Акчурага бирде кебек. Тәне белән утыз җиде яшьтә булган Акчура җаны белән, икенче покос үләнедәй, яшәреп китте.
1976
ҖАН ТЫНЫЧЛЫГЫ
I
Урып-җыю эшләре тирләп чапкан атның сөрлегеп китүе сыман туктап калды. Көннең зәңгәр күзен төш вакытында яшен чаткылары белән чатнап торган караңгы болыт тавы томалады. Инешнең текә ярына оялаган керәшәләр, канатлары белән шадра суга тия язып, чыркылдашып очарга керештеләр. Авыл советы бинасына кадакланган игъланны җил кубарып алды да, үртәгән шикелле, колхоз председателе Мөдәррис Рәмзиевнең эш бүлмәсе тәрәзәсенә китереп сылады. Председатель урак өстендә театр килүгә риза түгел иде: эш бүленә. Күңеле белән яңгырны да, артистларны да бер кат каһәрләп алды.
– Ит турагычы, – диде ул авыз эченнән генә, артистлар белән күрешкәндә күккә карап.
Аңламыйча:
– Нәрсә, нәрсә? – диештеләр.
– Телгәләнә җан кырыкка… ит турагычыннан чыккан күк. Акланып, яңгыр белән йөрисез, ә? Эш кала.
Аның уенча, тәрәзәне каплаган игъланны алып аткандай, артистларны кире борып та булыр иде кебек, ә болытны пумала белән генә куасыңмыни? Ләкин, көннең югалуына үзәге өзгәләнсә дә, спектакльне бушлай бөтен авыл халкына күрсәтергә килешеп, театрга колхоздан тиешле акча күчерергә кушты.
Тагын да бөркүләтеп җибәрде. Кырлардагы комбайннар, нидәндер куркынып бер урынга тупланган сыерлар сыман, техника паркына кайтып җыелдылар. Ындыр табакларында эш тукталды.
II
– Бүген алар сугыштагы кебек хәл ала. Фронтовикларга уйнаган шикелле уйнарга кирәк.
Карт артист Хәмзә Уразаев тамаша алдыннан яшьләрне әнә шулай җилкендереп йөрде. Тик үзеннән рухлану качкан иде. Көн бозылудан иртә белән радикулиты кузгалып уянды. Сәхнәдә йөз кат куелган спектакльнең репетициясендәгечә, сүзләрне җансыз, йөрәгенә үткәрми генә кабатлады. Тамашачының сәхнәдәге һәр хәрәкәткә, һәр сүзгә мөнәсәбәтен белдереп утыруы аңа салкын дулкыннар кагуы булып кына тоелды.
Бу гастрольгә чыгарга аны беркем дә кыстамады. Чалт аяз торган көн куе зәңгәр болыт өемнәре белән тула башлаганда, аның күңелен «Ник йөрим соң әле мин дөнья куып, ни җитми? Менә ул халык күңелен күреп, биле сызлаганда да сикерекләп биергә мәҗбүр. Ә аның күңелен кем күрә? Кем?» дигән үз-үзен яратмау, хөрмәт итмәү хисе басып китте. Юлда ул автобус тәрәзәсеннән көчле җилнең салам өемнәрен тузгытуын карап килде. Үз күңелендә дә уйлар өермәсе тузгыды. Кешеләр җан-фәрманга төпләнеп эшли, аларны нинди җил дә урыныннан кузгата алмый. Ә менә аны җәй буена бер сәхнәдән икенчесенә куып йөртә.
Кичкә кырын авыл күге бермәл бозлар белән буылып торган, ә аннары кинәт чистарып калган елга кебек бушап, тынычланып калды. Ә Хәмзә Уразаевның берсеннән-берсе төшенкерәк уйлары, язгы суның текә борылышында кайнаган бозларга охшап, өсте-өстенә өелде, бәрелеште.
Баер алдыннан гына, дөньяны алтынсу нур һәм зөбәрҗәт төскә күмеп, болытлар арасыннан кояш күренде. Озак тормады, җәелеп батканда, аның нурлары көнбатыш ягын сары төскә манчыды. Яңгыр чистарткан һава саф иде. Бар нәрсә юеш һәм ялтырап тора.
Аннары кичке эңгер-меңгер чак җитте. Бер генә мизгелгә әйберләрнең төсе үзгәреп – йортларның кызыл калайлы түбәләре яшелләнеп, тупылларның яшел яфраклары кара булып күренде, көньяктагы куе зәңгәр болытлар сыегаеп, агарып киткән кебек тоелды.
Авыл өстендә аш-су, мунча төтене исе таралды. Өч атна буе тоташлый иген урган, ашлык җыйган халык көтмәгәндә килеп чыккан бу тын алуның һәр минутын чистарынып ял итү, күңел ачып калуга тота иде. Академия театры артистлары куячак спектакль авыл күңелен кытыклап, бәйрәм рухы белән тутырды. Халык тамаша залына чистарынып-ясанып, көр кәеф, тук канәгатьлек белән килеп утырды.
Хәмзә Уразаевның биле бөтен сынын катырып сызлый иде.
III
Яшел бәрхет пәрдә ачылып уен башланганда, кешеләрнең көн буе җыелып торган ашкынулы түземсезлеге бердәм кул чабу булып ташып чыкты. Бу мәлдә бөтен залдан бары тик бер генә кеше, сәхнәгә карамыйча, төбенә хәтле ачык ишекләргә күз йөртеп чыкты. Ул – колхоз председателе Мөдәррис Рәмзиев иде.
– Шофёрлар кайтып җитмәгән, – дип пышылдады ул күршесендәге парторг Шәриф Мортазин колагына.
Яңгырның беренче авыр тамчылары юл тузанын шадраларга керешкәндә генә, ике машина, ындыр табагыннан бодай төяп, ашлык кабул итү пунктына юл алган иде.
– Өлгерерләр, – дип пышылдады Мортазин исе китмичә генә.
– Нәүмиз калалар.
– Шофёр халкы үпкәсез. Язмышлары шулайрак.
Бу вакытта ике машинаның уты кайтыр юлның пычрак йөзен кармалый иде. Асфальттан авыл юлына төшкәч тә, кайтып җиткәнче унөч чакрым бар иде әле. Бурсык үрен менгәндә, байтак чиләнделәр. Аның уртасына җиткәч, арттагы машина биш-алты тапкыр төчкерде дә сүнеп туктап калды. Бензины бетте. Шофёр, Баязит исемле ябык йөзле, озын буйлы егет, гәүдәсенә ятышсыз калын тавыш белән сүгенеп куйды.
Куначага кунгандай, үр маңгаенда аны көтеп торган алдагы машинадан Баязит ике чиләк бензин алып төште. Өскә менеп җиткәндә, каш өстендәге каеннар аклыгы шәйләнми иде инде. Фара утлары яктыртканнары гына, су коенганда читләр күзеннән качкан кызлар шикелле, караңгылыкка тайпылышып калдылар. Төн дөм караңгы. Җил исеп, өлгерә башлаган тары исе алып килде. Төрле якка айкалган фара утында бер кереп, бер чыгып, ике ябалак куышып йөри иде.
IV
Спектакльнең беренче бүлеге бетә дигәндә, утыргычларда утыручылар белән стена буенда басып торучылар арасыннан, шар шикелле тәгәрәп, парторг Шәрифнең анасы узды. Иелеп медердәгән сүзе парторгның аңына барып җиткәнче, өченчеме, дүртенчеме рәттән бер ир-ат:
– Бәхет басты Шәриф туганны, җәмәгать! Әнә, хатыны бәби апкайтырга җыенган! – дип ярып салды. Халык Шәрифнең хатыны бәби көткәнен белә иде.
Шәриф әнкәсенә ияреп караңгылыкка чыгып басуга, аның йөзенә каршы килеп туктаган машинаның ут көлтәсе сибелде. Ул аның басмасына сикереп менде.
– Сүндереп торма инде, Баязит. Эш килеп чыкты бит әле, – диде ул шофёр егеткә.
– Ник миңа гына чыга суң ул гелән? Мин дә кеше ич.
– Мин түгел, яңа кеше сорый.
– Мәгъсүмә апа, җыенганмыни?
– Әйе, корт чаккыры! Малай кирәк…
– Тапкан көнен!
– Синнән сорыймыни ул?!
– Спектакль кызык идедер, ә? – Баязит фара уты астында ялтырап торган тәрәзәләргә ымлады.
– Кызык иде.
– Әйдә суң. Тапшырдык. Сиңа, Шәриф абый, бүген кызыгы анда булыр. – Баязит калын тавышы белән бөтен авылны тутырып көлеп җибәрде.
Шапылдатып ишекләрне яптылар да кузгалып киттеләр. Баязитның машинасы, уты белән караңгылыкны телгәләп, Мортазиннар өенә юл алды. Алда тайгак Бурсык үрләрен үтәсе бар иде әле.
V
Тамаша залы яңгырдан соңгы урман аланыдай тынып, бушап калды. Артистлар чишенә, гримнарын сала башладылар. Ә Хәмзә Уразаев, уйнаган киемнәрен алмаштырмастан һәм йөзен чистартып тормастан, һава алырга дип, баскычка чыгып басты. Иңбашлары күтәрелгән, әйтерсең лә олы гәүдәсе белән кысан бер почмакка кереп кысылган. Аны бу тирәдән каядыр качасы килү хисе биләп, тынгысызлап тора иде. Гадәттә мондый тойгы аңа үз-үзеннән, үз уеныннан канәгать калмаган чакта килеп урала. Бүген теләмичә генә, рольгә җаны-тәне белән бирелмичә генә уйнаганы өчен оят иде. Сагындырган артистларны күрергә дип җыелган халык, билгеле, аның бу хисләрен сизмәгәндер, аның уенын ошаткандыр. Ләкин халык Уразаевның бөтен сәләтен салып уйнавын карарга да хаклы лабаса! Аңа бил авырта дип акланасыңмыни?
Сискәндереп, урам чатыннан машина килеп чыкты да Уразаевны баштанаяк якты нурга коендырып куйды.
– Бетте дәмени? – дип сорады машинасын сүндереп төшкән Баязит.
– Бетте шул, энекәш.
– Әх, корт чаккыры!
– Кайда йөрдең соң?
– Шул инде, кешеләр дип… Әй! – Шофёр егет, ярсып, кулын һавада селтәп алды. – Ярар, кайтам. Йоклыйсы гына калды.
Уразаев аны кызганып куйды. Калак сөяге астында утырган мина ярчыгы кузгалган кебек булды: чәнчеп алды.
– Исемең ничек? – дип сорады ул.
– Баязит ла.
Уразаев Баязитка текәлебрәк карады. Шушында гына ул аны ник кызганганын төшенде. Ул аның йөзен кайдадыр күргән сыман икән. Фронтта бугай. Әйе, сугышның тынып торган бер мәлендә концерт куйгач. Кайтыр юлда, ерганакка төшеп машиналары баткач, аларга ялан кыр буйлап фронт сызыгы ягына атлаган бер татар егете булышкан иде. Госпитальдән чыгышы икән. Әллә кайта бу туган ягына, әллә татар моңын кабат ишетәме-юкмы дип, шул егеткә берничә җыр җырлап күрсәткәннәр, хәтта биегәннәр дә иде. Ул егет ахырдан аларга зур-зур рәхмәтләрен әйтеп калган иде. Ул чагында Уразаев, дөньяда шул егетнеке кебек шатлыктан яшьләнгән күзләр күрер өчен генә булса да яшәрлек икән дип, үз һөнәре белән шөкер генә горурланган һәм ул күзләрнең дымсу зәңгәрлеген гомере буе хәтерендә йөртә иде.
«Әллә соң моңа да шулай итәсеме?» Ул, сынап, баскычтан төшеп барган Баязитка карап торды:
– Егет, тукта әле. Әйдә, кер әле.
Баязитны караңгы залда калдырып, ул сәхнәгә үтте, пәрдә артыннан аның карлыккан, салмак тавышы ишетелде:
– Үтенечем бар иде, җәмәгать…
Байтак гомер нидер сөйләде. Баязит, түземен җуеп, йокысы белән көрәшеп арыгач, инде чыгып китәргә җыенганда гына, чыжлап пәрдә ачылып китте.
Спектакль башланды.
Хәмзә Уразаевның, калак сөяге тирәсендәге ярчык бимазалавын искә алмаганда, бөтен тәне, җаны тыныч иде.
Беренче бүлектән соң пәрдә ябылгач, аның йөрәген кайнарлатып, залда кул чабу ишетелде. Әйтерсең лә су өстеннән нидәндер өреккән кыр үрдәкләре көтүе күтәрелде дә ерак-еракларга очып китте. Пәрдә читен ача төшеп, ул залны күзләп чыкты. Буш урыннар күп түгел иде.
1977
ШӨПШӘ
Мөшәрәф Мәрдехановка фатир бирделәр. Яңаны түгел. Өр-яңасын ул эшләгән контораның башлыгын йөртә торган шофёр Коля Шульгинга бирделәр. Өч бүлмәлене. Дүрт кешегә. Дөрес, ул үзендә «әбисен» дә тота. Мәгәр, ордер алуга, аны зур җәнҗал белән куып чыгарганын контора кешеләре ис китеп сөйләгәннәр иде. Шульгин аны авылдан кубарып алып килгән. Әби белән бергә мәрхүм ире җыйган байтак кына акча да ияреп килгән, имеш. Ул акчалар, «Жигули»га әйләнеп, Шульгинның гаражына кереп кунаклаган. Хәзер инде әби кешегә авылдагы тузган йортына кире кайтып китүдән башка чара калмаган, ди.
Эше төшеп Шульгин белән алыш-бирешкә кергәне булмагач, Мөшәрәф аны мондый адәмдер дип белми иде.
Ике малай үстерсә дә, Мөшәрәфкә Шульгиннан бушаган бер бүлмәле фатирны бирделәр. Күрәсең, башлык йөртү таш йөртү түгелдер. Ә Мөшәрәф канәгать. Яшь белгечкә артыгын бирмиләр. Кайберәүләрнең фатир алганда «Инде ник шунда шәрә йөрмисең – үз өем!» дип куануларының ни аңлатканын ике бала белән кеше кулында яшәп татыган иде инде ул.
Ял көне иде. Хатыны Һаҗәр белән фатир карарга киттеләр.
Мөшәрәф юлда:
– Мәчене капчыкта килеш сатып алып булмый бит инде, – дигән булды.
– Сайлап алырга ирек биргәннәрмени!
– Алай димә, карлыгачкай. Иләкне дә карап алалар.
– Иләкне менә сайлап була ичмасам. Көне буе сайла, сүз әйтмәүләре мөмкин, – диде Һаҗәр. – Ярар инде, булмаганда кәҗә дә сыер… Безгә инде өч бүлмәлене бирерлек… тиздән… – Һаҗәр, оялып, башын түбән иде. Алар тагын бер бәби көтәләр иде.
– Күчик әле бусына, күз күрер. Тартуны ташлыйм, спорт белән шөгыльләнә башлыйм. Анда базар янәшә генә.
– Базарның синең спортыңа ни катнашы бар?
– Бергә катнаша инде ул… тиздән. Бәрәңгесе, тозлы кыяры дисеңме… Үземә чабасы була. Бәлки, төсле телевизор алырбыз әле… бераздан.
– Иң элек кухняга ап-ак өстәл-урындыклар, шкаф кирәк, – диде Һаҗәр.
– Үзем ясыйм, – диде Мөшәрәф.
– Ясарга сиңа куш инде…
Мөшәрәфнең юну-ышкылауга кулы ята иде. Керешкән сурәттә, вак-төякне ару гына әтмәлләп куя. Кибеткә кергән чакларында Һаҗәр берәр нәрсәгә кызыкса, ул:
– Нәрсәсе бар моның? Күрәсеңме, анау төшендә фәлшесе бар. Үзем ясыйм, – дип читкә китә. Кухня дигәч, тагын кызды: – Нитәм, Һаҗәр… идәннән түшәмгә кадәр – киштәләр. Күп итеп чүлмәк алабыз. Тәрәзәсенә минем теге кызыл башлы сөлгене эләбез. Сабан туенда көрәшеп алганны әйтәм. (Сөлгене, Һаҗәрләр авылына кияү булып кайткан елны көрәш мәйданына чыккач, берәүнең моңа, кунак итеп, егылганы өчен биргәннәр иде.) Ир икән – Сабан туенда көрәшеп сөлге алсын кеше: күрсен килгән-киткәннәр!.. Нидә калдым әле? Урындыклар урынына – каен бүкәннәре. Өстәл… Беләсеңме өстәл урынына нәрсә?
– Агы кирәк, кибетнеке.
– Таптың! Андыйлар теләсә кемдә бар, атлаган саен. Авылда йон тегермәненнән калган агач шкиф бар минем. Күчәренә подшипник куеп, каен бүкәненә утыртсаңмы?.. Кая әле, брат, менә монаусыннан җитеш дип әйләндереп җиббәрәсең кунакка!.. Сизәсеңме? Мм!
Шульгиннарга килеп җиттеләр.
– Кайтканда сөйләп бетерермен, – диде Мөшәрәф һәм, сак кына итеп, Шульгиннар квартирының кыңгырау төймәсенә басты. Зың-зың итеп кыңгырау тавыш бирде. Иртәгәме, бер атнаданмы бу төймәгә үзенеке дип басачагын уйлап, тагын кагылды – яңадан зың-зың. Бу юлы эчтә нидер кыштырдады, ишектәге «тычкан күзе»нә күләгә төште.
Эчтән коры, таныш тавыш:
– Кем? – дип сорады.
– Тавышы матур икән, – диде Һаҗәр.
– Шульгинныңмы?
– Кыңгырауларының.
– Без идек. Сез кирәк, – диде Мөшәрәф ишеккә.
Ишек ачылды. Дөресрәге, аның ике йозагы аваз салды да, ишек белән ишек яңагы арасында Шульгинның калкып торган күзе күренде.
– Ә, сез икән, – диде ул. Ишек чылбырын ычкындырды да аларны эчкә уздырды. Көрән халат кигән. Шуның итәге ачылып киткәндә, аның йонлач, озын һәм нечкә сыйрагы күренеп ала. Үзе моңа илтифат итми, ә Һаҗәр гел читкә карарга тырышты.
Шульгинның хатыны да өйдә. Кухняда помидор тозлап йөри, ахрысы, бөтен җир әнис, сарымсак, су исе белән тулган иде.
– Карарга килдек, – диде Мөшәрәф.
– Шушында җан асрыйбыз инде. – Шульгин, өстәл бе- лән сервант арасыннан кысылып, түргә узды. Бүлмә кысан. Мебельнең һәммәсе бер төстән – ялтыраган көрән. Өстәл нигә икәү дә бер бүлмәгә ике шифоньер нәрсәгә – Мөшәрәф төшенеп җитмәде. – Бусы кызның пианиносы, бусы минем эш өстәле.
«Шофёрга эш өстәле нәрсәгә икән? – дип уйлады Мөшәрәф. – Эш өстәле! Минем рәтле аш өстәле дә күргән юк әле».
– Шура, менә безне карарга килгәннәр! – дип кычкырды Коля кухня ягына.
– Сезне түгел, ә фатирны карарга килдек, – дип төзәтте Мөшәрәф.
– Квартир, анысы, яңа түгел.
– Яңартылыр. Сыланыр, буялыр…
– Яңага күчкәч, монысын мин төзәтеп китәргә тиеш. – Бусын Мөшәрәф белми иде. – Тик яңасын да бер кат карап чыгасы бар әле. Дөньяга бер көнгә килгән шикелле итеп төзиләр, сапожниклар.
– Ике төштә сезгә көчкә килә икән, – диде Мөшәрәф. Хатыны аның аягына басып куйгач, ялгышын аңлап төзәтергә ашыкты. – Бусы безгә кагылмый инде, агайне.
Кухнядан Шура килеп чыкты.
– Син хәчтерүшкәме соң ике җирдә ремонт ясау, – диде ул симез кулбашы белән ишек яңагына сөялеп. – Бакчы почмаклардагы ярыкны!
– Үзем булышырмын, – диде Мөшәрәф.
– Барыбер байтак чиләнәсе, – диде Шульгин. – Болай гына итсәк… мин сезгә төзәтәсе дигәннең акчасын гына нитсәм… бирсәм. Берүземә ике квартир төзәтү күбрәк шул.
– Минем ни эшем бар?
– Мин ремонтлаганны ошатмавыгыз мөмкин. Акчасын бер… биш көннән бирермен.
– Безгә нәрсә. Безгә тизрәк кереп утыру хәерле. Төзәтәсе-нитәсе әз генә түгелме соң? Бәлки, үзегез генә…
Шульгин хатыны белән карашып алды.
– Мин җитәрлек бирәм акчаны… Курыкма син.
– Нәрсәдән? – диде Һаҗәр. Ул күңеленнән генә, җебегән дип, ирен битәрли, ләкин хуҗаларга катгыйрак таләп куярга үзе дә кыймый тора иде.
– Безнең ремонтлау әллә ошый, әллә юк, – диде Шура. – Буяу төсе… ние… Курыкмагыз.
– Курыкмагыз, – дип хуплады аны Шульгин.
– Нәрсәдән? – Мөшәрәф, үзенә куркыныч янагандай, як-ягына каранып алды. – Сез мине кыйнарга җыенмыйсыздыр ич?
– Мин үзем турында начар уйлаучыларны яратмыйм, – диде Шульгин. – Син, мөгаен, акча түләми инде бу дип уйлыйсыңдыр.
– Ә сез ник безне алай уйлый дип шикләнәсез әле?
– Дөньяда төрле кеше бар, – диде Шульгин, туры җавап бирмичә. Тәрәзә янына барып басты да, кулын халат кесәсенә тыккан килеш, ниндидер ялкау бер ишарә белән башын кагып, урам якка күрсәтте. – Мунча якын, урам аша гына. Керосин кибете дә чатта гына.
Мөшәрәфнең кәефе кырылды.
– Керосин эчмим мин, – диде ул. Кулын йодрыклаган иде, хатыны тагын аягына басты.
– Анда сабын да саталар, – дип дәвам итте Шульгин.
– Ә кандала даруы саталармы соң?
– Саталар. Тик бездә кандала юк.
– Ә син кем? – диде Мөшәрәф. – Суйган да каплаган… полуктенидае.
– Нәрсә ул?
Мөшәрәф:
– Энциклопедия карагыз, белерсез! – дип, хатынын җитәкләде дә урамга чыгып китте.
Урамда Мөшәрәф артка борылып карады. Бишенче каттагы балкон тәрәзәсеннән Шульгин карап тора иде. Батып барган кояш яктысында, пыяла аша аның йөзе биш тиенлек бакыр булып күренде.
– Шөпшә син! – диде Мөшәрәф тешен кысып һәм черт иттереп төкереп куйды. – Халат кигән, имеш. Беләбез без синең нигә халат кигәнеңне – мебелеңә төс итеп!
Мөшәрәфкә узгынчылар карап китә башлады.
– Җитте, – диде Һаҗәр. – Кеше карый.
– Кеше нәрсә… кеше әнә шул шөпшәләрне карасын ул! Юк, карамый кеше шөпшәләрне. Күрсә дә кача тизрәк. Белә чөнки: шөпшә оясына кагылмавың хәерле. Кеше ул… шөпшә- дән курка да күбәләк куа башлый. Бәйләнеп кара син шөпшәгә!..
Мөшәрәфнең каен бүкәннәреннән кухняга өстәл-урындыклар ясыйсы килми иде инде.
Күчү мәшәкатьләре башланды. Оя ясаган карлыгач шикелле, Мөшәрәф ял белми йөрде. Кеше яллап, түшәмне агарттырды, стеналарны, ишек-тәрәзәләрне, идәнне буятты. Чират әйберләрен күчерүгә килеп терәлде. Конторадан машина белән ярдәм иттеләр. Телевизор, савыт-саба илтергә башлык Николайны юллады.
– Син курыкма, түлим мин, – диде Николай. Үз квартирында халат кигән Шульгин Мөшәрәфкә бик саллы, эре сөякле кеше булып тоелган иде, бактың исә ябык яңаклы вак адәм икән. – Ремонтлыйсы дигәч тә, ул кадәр бетәшеп йөрерлек булмагандыр әле. Без чиста тордык. Ул квартирга керүгә, кызның колагын борып куйдым мин: әгәр дә мәгәр, мәйтәм, стенага сызсаң… – Сөякчел йодрыгы белән айкап, Шуль- гин стенага сызган кызын нишләтәчәген күрсәтте. – Сыз- мады. Стена бер дә үбелмәгән кыз шикелле чиста торды ми- нем.
– Ремонтлыйсы күп дип зарланган идегез ич әле.
Подъезд төбенә туктап, Мөшәрәф Мәрдеханов әйберләрне бишенче катка ташырга кереште.
– Мин инде ни… булыша алмыйм. Үземнең пианиноны төшергәндә, билемне кузгаттым.
– Мәшәкатьләнмәгез, мин үзем.
– Ремонт күпмегә төште?
– Чүп. Алай да осталар канәгать калды.
– Әйтәм ич, эш аз иде анда.
– Күп дигән идегез ич әле, дим.
– Беләсезме, мин ремонтлый башласам, баштанаяк кирәк иде ул. Намус кушмый миңа башлаган эшне аннан-моннан гына эшләргә… Кем нәрсәгә канәгать бит, кем нәрсәгә риза.
– Минем намус куша булып чыгамы? Мин нәрсәгә дә риза дип беләсезме? Юк, энекәш! Уң яңакка сукканда, сулын куючылардан түгел мин. Бигрәк тә фатирлы булгач.
– Ә мин ындыр табагы хәтле квартирда балалар белән берүзем тырпаеп калдым.
– Хатыныгыз кайда?
– Больницада. Операция ясаячаклар, ди.
Күңеленнән яхшысынмаса да, ниндидер үч аласы килеп, Мөшәрәф:
– Әбиең кайда? – дип сорады.
– Мин әле аңа хатын турында хәбәр итми торам.
«Кайтып төшәр дип куркасың, шуңа хәбәр итми торасың», – дип уйлады Мөшәрәф. Ул Шульгинның боек йөзенә үзенең усал бер канәгатьлек белән караганын сизеп алды. Гадәттә, кешенең кайгысы гына түгел, пошынуы да аны битараф калды- ра алмый иде. Әмма кешенең бәхетсезлегенә сөенүе аны оялта иде.
Күчтеләр. Дус-ишләрен җыеп, Мөшәрәфләр өй туе сымак бернәрсә үткәрделәр. Җырлашып утырганда гына ишек шакыдылар. Теге «зың-зың» кыңгырауны Шульгин алып киткән, Мөшәрәф куярга өлгермәгән иде әле. Һаҗәр ишек ачты. Тамагын кыргалап, Николай Шульгин килеп керде.
– А, Коля! Түрдән уз, синсез бармый әле монда! – диде Мөшәрәф.
– Мөшәрәф Солтаныч, сиңа сүзем бар иде.
– Сүз генәмени?
Николайның йөзе орлыкка киптерелгән кыяр кебек җыерылып килде.
– Уйлаган идем әле аны…
– Нәрсәне?
– Шулай диясеңне.
– Тукта әле… – Мөшәрәф хәлсезләнеп калды, аягы калтырый башлады. – Сез нигә миңа «син» дип дәшәсез әле?! Сез – шофёр, ә мин, җүнлеме-җүнсезме, бүлек мөдире!
– Моны хәл итәргә килмәдем мин. Миңа әзрәк акча кирәк иде.
– Акча?! Ә мин аны миңа кирәк дип торам…
– Мин бурычка сорыйм.
– Башта алдагы бурычыңны түлә әле, яме? – дип, ул Шульгинны баскыч мәйданчыгына сөйрәп чыгарды. Аның өчен бу вакыйганың ямьсез ягы бетеп, ниндидер көлкеле ягы башланган иде инде.
– Рәхәт икән синең белән, Коля! Алтын егет икән ич син! Ә мин тагын бакыр дип торам. Әллә ялгышаммы? Әйдә, сөйләшик әле.
Ишекне ул тышкы яктан бикләп куйды. Эчтән Һаҗәр дөбердәтеп караган иде – ачмады.
– Хәзер менә иркенләп сөйләшик инде, – диде ул. – Миннән сиңа ни кирәк, шефның алтын кешесе? – Аның Шульгинны тешләрен кысып елатырлык түбәнлеккә төшергәнче хурлыйсы килә иде.
– Рәхмәт, – диде Шульгин боек тавыш белән. – Мин ялгышканмын. – Ул, калтырана-калтырана, күкрәк кесәсеннән кызыл акчалар чыгарды. – Мәгез, илле сум… Ә миңа тагын нәкъ шуның кадәр кирәк иде. Биреп тормассызмы дип килеш иде минем.
Аның гөнаһсыз чыраен күреп, Мөшәрәфнең кулы бу- шап китте. Ул Шульгинны этеп җибәрде дә ишек тоткасына үрелде.
– Бабаңа сәлам әйт, – дип кычкырды ул. – «Тагын илле тәңкә!» Миңа синең сукыр тиенең дә кирәкмәс. Ул гына да түгел… мин сиңа хәтта бурычка сораган илле тәңкәне дә биреп торам.
Ул ачкычны борып кереп китте, биш унлык йомарлап чыкты. Шульгинны күптән киткәндер дип уйлаган иде инде. Шунда берочтан аның төк баскан иягенә сугып та җибәрмәгәненә үкенеп куйды. Чыкса, берни булмаган кыяфәт белән Николай аны көтеп тора иде.
– Мә, бабаңа сәлам әйт, әбиең утырмага килсен.
– Тёщамы?
– Миңа димәгәе, ник шунда шайтанның үзе түгел! Кайберәүләргә шайтанның үзе булып күренә бит ул «тёща»лар. Бигрәк тә яңа фатирлар алгач.
– Белмим. Минеке әйбәт. Зарланмыйм.
– Билгеле! «Жигули»лык акча биргән тёщадан зарланырлыкмы соң! Оят та юк кешедә, ә, Николай Митрофанович? – Ул Шульгинның күзенә текәлде. Мөшәрәфкә бу минутта рәхәт иде. Аның әйтәсе килгән туры сүзен, кешенең йөзенә сылап куйгандай итеп, күптән ябыштырганы юк иде инде. Булдыра ала икән ләбаса! – Зарланмагач, ник куып чыгардың соң син аны?
– Куып чыгармадым мин аны. Курортка җибәрдем.
– Шәп курорт! Авылдагы иске өенә кайтарып җибәрүме синең курортың?
– Трусковецта ул. Хатыным, кайтсын, ди. Бу акча аның юлына җибәрергә кирәк. Операциядән соң Шура янында утырырга кеше юк.
– Яратасың икән син тёщаңны… үзеңә кирәк булганда. Син бит аны тагын… шөпшә ояңа алып керәсең дә кирәге калмагач чыгарып ыргытасың, бер кат талагач!
– Куып чыгарганым юк минем Зинаида Павловнаны! – дип кычкырды Шульгин бөтен подъездга. Бар дөнья яңгырап куйды. Аннары Мөшәрәфкә биш унлык сузды. – Мәгез, рәхмәт… Аннары соң… Зинаида Павловна авылда тормаган. Укыта ул, музыка укыта. Пианинолар, шифоньерлар да аныкы… Өстәл дә. Ленинград кешесе ул. Блокададан… Ә хәзер курортта. Авырый. Хатын да. Өйдә мин дә балалар гына… – Шульгинның иңбашлары калтырый башлады. Ул тавышсыз гына елый кебек иде.
Ә Мөшәрәф Мәрдехановны, чыннан да, шөпшә чаккандай булды. Оят шөпшәсе.
1977
