Kitabı oku: «Atəşkəs və sürgün xatirələri», sayfa 3

SÜRGÜN İLLƏRİNİN ƏHMƏD AĞAOĞLUNUN DÜŞÜNCƏSİNƏ TƏSİRLƏRİ
Mübariz Süleymanlı

XIX əsrin sonu ilə XX əsrin əvvəllərini əhatə edən türk düşüncə tarixini araşdıranlar, yaradıcılığı qədər şəxsiyyəti, həyatı və yaşadığı dövrü də qarmaşıq və təzadlarla dolu olan Əhməd Ağaoğlunun bütün əsərlərinin bir araya gətirilməsinin, hətta əsərlərinin mükəmməl bir biblioqrafiyasının hazırlanmasının nə qədər çətin bir iş olduğu qənaətindədirlər. Bu bir gerçəkdir ki, “əlli ildən çox qızğın, fırtınalı, həm də fasiləsiz bir yaradıcılıq yolu keçən, adı Parisdən Bakı və Tiflisə, Sankt-Peterburq və Moskvaya, daha sonra İstanbul və Ankaraya, nəhayət bütün Türkiyə və Yaxın Şərqə yayılan, fəlsəfə, tarix, iqtisadiyyat və din tarixinə, ədəbiyyat, hüquq, sosioloji və sivilizasiya məsələlərinə həsr olunmuş ciddi elmi-nəzəri və publisist əsərlərin müəllifinin, fəal mədəniyyət, elm və siyasət xadiminin” 1890-cı illərdən etibarən dünyanın bir çox ölkəsinin arxiv və kitabxanalarında olan yazılarını toplamaq və nəşr etmək şərəfli olduğu qədər ağır bir işdir. Ayrı-ayrı şəxslər Ağaoğlu yaradıcılığının tədqiqatı ilə məşğul olsa da, tam nəticə əldə edilməyib, çünki hər bir araşdırma sonda yeni-yeni çalışmalara yol açır. Bu mənada, təxminən bir əsr əvvəlki bir çox tarixi hadisələrə işıq tutan “Atəşkəs və sürgün xatirələri”nin ilk dəfə kitab olaraq nəşr olunması təqdirəlayiq bir addımdır.

Əhməd Ağaoğlunun “Atəşkəs və sürgün xatirələri” başdan-başa ziddiyyətli hadisələr və baxışlarla doludur. Özünün də “üç illik böhran dövrü” adlandırdığı bu sürgün həyatının ümumi təsviri bu ziddiyyətləri bütün çılpaqlığı ilə ortaya qoya bilir. Şərq-qərb mədəniyyət fərqliliklərinə, savaş və barış, haqq və ədalətlə bağlı yanaşmalarında fikir ayrılıqları, İstanbulun nəşəli insanları ilə matəm tutan və qan ağlayan iki fərqli təbəqəsi, Türkiyə sərhədləri daxilində düşmənin işğal və əsarətinə boyun əymiş olan sultan hökuməti ilə Anadolunun milli mübarizə heyəti arasındakı ziddiyyət, eləcə də Ağaoğlunun bolşevizm ilə milli hərəkat, Azərbaycan və Türkiyə arasında qalması kimi faktlar tarixi hadisələrdəki və şəxsi düşüncələrdəki böhranlı yaşantıların nəticəsi olaraq dəyərləndirilməlidir.

İşğalçı, istilaçı imperialist dövlətləri ilə işbirliyində olan İstanbul iqtidarının əxlaq düşkünlüyünün, xəyanətinin səbəblərini açıqlayan Ağaoğlunun ruhi vəziyyətini anlamaq üçün dövrün tarixi hadisələrini, ictimai-siyasi vəziyyətini göz önünə gətirmək lazımdır. Çünki 1919-1921-ci illərin tarixi hadisələrini, dünyada baş verən dəyişiklikləri, Türkiyənin düşdüyü böhranlı durumu dərindən araşdırmadan, sürgün illərində qələmə alınmış əsərlərin yazılma şərtlərini diqqətə almadan Ağaoğlunun mövqeyini, dünyagörüşünü və ideallarını, əxlaqi düşüncəsini, mədəniyyət və sivilizasiya kimi mücərrəd anlayışlara baxışını qiymətləndirmək mümkün olmaz. Amma bu bir faktdır ki, zaman və məkandan, maddi və mənəvi şərtlərdən asılı olmayaraq ölkənin müstəqilliyi, insanın azadlığı və demokratik cəmiyyət quruculuğu Ağaoğlunun şəxsiyyətinin ən önəmli dəyər meyarlarıdır.

Malta sürgünü dövründə Ağaoğlunun dünyagörüşündə ziddiyyətli dəyişikliklər baş vermiş, özünün və ailəsinin ağır şərtlərə məruz qalması onun bir növ siyasi nihilizmə meyillənməsinə gətirib çıxarmış, hətta həyatının müəyyən dövrlərinə bağlı peşmanlığını ifadə edən fikirlər də yer almışdır. Ancaq bütün bunlar, bağlı olduğu ölkənin imperialist dövlətlərin təcavüzündən xilas olması üçün qurtuluş yolu axtaran bir aydının psixoloji gərginliklərinin keçici bir ifadəsindən başqa bir şey deyildir.

7 dekabr 1918-ci ildə fəaliyyətə başlamış Azərbaycan parlamentinin qərarına əsasən, Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqilliyini tanıtmaq məqsədilə Versal Sülh Konfransına göndərilən nümayəndə heyətinin üzvü olaraq Bakıdan ayrılan Əhməd Ağaoğlunun Tiflis, Batumi və İstanbuldakı vəziyyətlə bağlı məlumatlarından başlayaraq Limni məhbusluğu və sürgün sonrası hadisələri gözlərimiz önündə canlandıran “Atəşkəs və sürgün xatirələri”, yazarın ictimai-siyasi fikirləri və ruhsal durumu haqqında da bizə məlumat verə bilir. Ağaoğlunun sürgün həyatı, toplumun bir fərdi, ziyalısı olaraq onu və ailəsini bəzi çətinliklərlə üzləşdirdi. Ölkəsinin məruz qaldığı haqsızlıqlar qarşısında duyduğu mənəvi çətinliklərə sürgün həyatının səfaləti və ailəsiylə əlaqədar iztirab dolu düşüncələr də əlavə olunmuşdu. Amma bütün bu məhrumiyyətlərə baxmayaraq qələmini buraxmayan, dünyadakı durumla bağlı məlumatlarını artırmağa çalışan Ağaoğlu ölkəsinin qurtuluşu üçün Qərbin, gərəkirsə Rusiyanın ictimai-siyasi quruluşundakı müsbət nümunə və təcrübələrindən faydalanma yollarını araşdırırdı. Mondrosda ikən, ingilislərə bir neçə dəfə ərizə yazaraq günahsız olduğunu təkrarlamışdı. Hər dəfəsində də: “Mərhəmət ya da əfv istəmirəm. Halıma acımağı ya da bağışlanmağı əsla qəbul edə bilmərəm! Mən ədalət istəyirəm”. Haqsızlığın, ədalətsizliyin, qeyri-insani davranışların hökm sürdüyü bir dövrdə Ağaoğlu psixoloji sarsıntılara məruz qalmış, “hətta həyatının müəyyən dövrlərini əbəs yerə qurban verməsi, peşman olması haqqında fikirlər söyləmiş, Marksizm təfəkkür tərzinə müsbət münasibətini ifadə etmişdir”.

Əslində Ağaoğlu həm sürgün dövründə yazdığı yazılarında, həm də sonrakı əsərlərində fərqli nəzəriyyələrin insanlığa faydalı olan qiymətli tərəflərini qəbul etdiyi kimi, Marksizm nəzəriyyəsinə də qəti bir inkar yolunu tutmamış, onun tənqidi təhlilini Sovet İttifaqındakı təhrif olunmuş halı ilə deyil, müasir Qərb nəzəriyyələrdən biri olaraq şərh etmişdir.

Marksist məktəbin tarixi nəzəriyyəsini qismən qəbul edən Ağaoğluna görə, bu məktəbin iddia etdiyi yolla maddiyyat və iqtisadiyyatın insanlığın və tarixin inkişafı üzərində dərin və geniş təsir imkanları var. Həqiqətən maddi şərtlər və ehtiyaclar fərdlərdə olduğu qədər cəmiyyətdə də böyük bir rol oynayır. Ancaq bu faktorun xaricində, maddi faktor ilə eyni dərəcədə əhəmiyyətli və təsirli ruhi və mənəvi faktorlar vardır ki, Marksist məktəbin ən böyük qüsuru bu faktorları inkar etməsidir. Cəmiyyətlər fərdlərdən meydana gəlir. Fərdlər isə bir maddə ilə birlikdə bir zehin, bir ürək də daşıyırlar. Maddi ehtiyaclarının təmin olunmasına nə qədər möhtacdırlarsa, düşüncə və qəlbin ehtiyaclarına da o dərəcə möhtacdırlar. Ağaoğluna görə: “Bəzən şərəf, namus, heysiyyət kimi mücərrəd və mənəvi dəyərlər bizə çörək və su ehtiyacı qədər əzab verir və bunlar üçün ölümə qədər getməyə belə hazır oluruq”.

Sürgün illərinin Ağaoğlunun düşüncələrinə təsirini öyrənmək üçün, onun eyni dövrdə yazmış olduğu əsərləri, məktub və xatirələri əhəmiyyətli qaynaqlar olaraq dəyərləndirmək lazımdır. Bu qaynaqlar araşdırıldığında elə bir qənaətə gəlmək olur ki, Ağaoğlunun bəzən tərəddüd və mübahisələrə yol açan pessimist halı, həm o vaxta qədər, həm də daha sonrakı ideallarına, siyasi anlayışına, dünyagörüşünə tamamilə ziddir. Ancaq bu durumu maddi və mənəvi böhran və sarsıntıların bir nəticəsi olaraq görməliyik. Çünki Malta sürgünü əsnasında qarşılaşdığı haqsızlıqları “Üç mədəniyyət” əsərində və “Malta xatirələri”ndə təfsilatı ilə şərh edən müəllif bir müddət depressiyaya düşdüyünü etiraf edir: “Ah! Kaş ki, tale mənə lövhənin bu tərəfini görməyi nəsib etməmiş olaydı!” İçinə düşdüyü bu pessimistlik tarixi şərtlərə və vəziyyətə görə təbii sayılmalıdır. Çünki özünün də yazdığı kimi, “indiyə qədər tarixdə bir dövlətin öz övladını öz əliylə düşmənlərinə təslim etmiş olması görülməmişdir. Osmanlı dövləti pişik kimi öz balalarını yeyir”.

Ağaoğlu sürgün həyatı yaşamağa məhkum edilən insanlar arasındakı qeyri-insani münasibətləri detallı bir şəkildə təsvir edir. O, təbii fəlakətlər sırasında, doğuşdan bir-birinə düşmən kəsilmiş vəhşi canlıların belə bir-birinə yaxınlaşmasını nəzərdə tutaraq, eyni fəlakətə uğramış, eyni cəmiyyətin fərdləri arasında da qarşılıqlı yardım və həmrəyliyin olmasının vacibliyini vurğulayır. “Halbuki Maltada bunun şahidi olmadım. Gələr- gəlməz parçalandıq. Sayımızdan daha çox hissələrə bölündük. Bu bölünmə fikir və duyğuların, əxlaq və təbiətlərin uyğunluğuna görə deyil, sırf cibdəki pulun miqdarına görə edildi. Onsuz düşüncə və duyğu birliyi heç yox idi. Demək ki, yaşamaq, nə olursa olsun yaşamaq! Düşmənin etdikləri, təhqirləri altında, min cürə alçalmağa bulaşmış olsan da, yenə yaşamaq!”

Sürgün sırasında ingilislərin qeyri-insani davranışlarına qarşı özünün etiraz səsini yüksəltmək cəhdlərinə yoldaşlarının laqeyd tutumlarını xatırlayan Ağaoğlu kədərini belə ifadə edir: “İnsan nəticə əldə etməsə belə özünə qarşı edilən haqsız və pis davranışa daim etiraz etməlidir. Qoy nəticəsiz qalsın, qoy hətta zalımları daha çox şiddətə sövq etsin! Haqqın müdafiəsi şəxsən ayrılıqda belə bir zövqdür. Bundan artıq daha çox zorakılığı rəva görənlər yollarında uzun müddət davam edə bilməzlər. Çünki onlar da insandır, onların da vicdanlarında haqqa qarşı istər-istəməz bir hörmət, bir təzim vardır.”

Eyni dövlət və hökuməti, partiya və idealları təmsil edən yüksək mövqe sahibləri arasında birliyin olmamasına kədərlənən Ağaoğlu bir yerdə eyni taleyi, eyni məhrumiyyəti yaşayan şəxslərin əksəriyyətinin ruhi və mənəvi baxımdan bir-birlərindən çox fərqli tutumlar sərgilədiklərini söyləyirdi: “Aramızda dünyalarca məsafələr olan və bir-birimizə sement kimi bağlanmamış fərdlərik”.

Məğlubiyyətin səbəblərini də düşüncə və xarakter fərqliliyinə bağlayan Ağaoğlu döyüşən hər iki tərəfi müqayisə edərək belə yazır: “(Avropalılar) yalnız öz hüquqlarına və bu hüququ müdafiə yolunda mübarizə aparanlara hörmət edirlər. Lakin biz hələ bu həqiqəti anlaya bilməmişik. Padşah və ətrafındakı axmaqlar zənn etdilər ki, alçalaraq məmləkəti avropalılara təslim etməklə qurtula biləcəklər. Halbuki onlar təhqir və miskinliyə dözdükcə qarşı tərəf həyasızlıqlarını, təcavüzlərini bir az da artırdı. Hökmdar və hökumətin tanınmış simalarını, məmləkətin seçilmiş adamlarını təslim etməklə namuslarından belə imtina etmiş olduqları halda, düşmən tərəfindən zərrə qədər belə mərhəmət və şəfqət görmədilər”.

Ağaoğlu ingilislərin onlara qeyri-insani münasibətlərinə qarşılıq olaraq az qala təşəkkür, razılıq ifadə edən müraciət təşəbbüsünə qatılmır, etirazlarını hər fürsətdə bildirirdi. Bu mövzuda bir ingilis nümayəndəsi ilə mübahisəsini belə təsvir edir: “Vəhşi heyvanlar kimi dəmir məftillər arasına salınaraq zəncirli qapılar arxasından ət parçaları almaq mənim heysiyyət və şərəfimi təhqir edir. Mən ac qalmağı bu kimi hallardan daha üstün tuturam, lakin bu maddi mülahizələrin fövqündə duraraq günahımın nə olduğunu, niyə buralara gətirildiyimi, hansı qayda və qanuna görə hərbi əsir sayıldığımı anlamaq istəyirəm. Əgər məni bir şeylə ittiham etmək istəyirlərsə, mən dərhal bir məhkəmə, bir hakim tələb edirəm. Mənə sözünüz nədir?”

Bu mübarizələr sonunda Ağaoğlu bir daha bu qənaətə gəlir: “Haqqını axtaran daim möhtərəmdir. Hörmətə layiq olmaq üçün həqiqətən möhtərəm olmaq şərtdir. Çox təəssüf ki, biz şərqlilər bu həqiqəti dərk edə bilməmişik. Məsələn, bizlər ki məmləkətin tanınmış adamlarıyıq, bununla belə zorakılığa və maddi gücə qarşı anlaşılmaz bir itaət göstəririk. Haqq və hüququ axtarmaq kimsənin ağlına belə gəlmir. Haqsızlıqlara baş əyərək, mütiliklə, qorxaqlıqla, səsini çıxarmamaqla haqqın təslim olunacağını zənn edirik. Bu bəlkə bizim kimi zorakı davranışlara alışqın mühitlər üçün doğrudur. Lakin bütünlükdə Avropa və xüsusilə İngilis əhvali-ruhiyyəsi baxımından bu təsəvvür həqiqətə uyğun deyil. Avropalılar zülm və cəfaya qarşı fəryad və şikayəti, lütf və mərhəmət dilənməyi hörmətə layiq olmayan bir zəiflik hesab edirlər. Bu kimi zəiflik göstərənləri nifrət və aşağılamağa daha çox layiq görür, onlardan qətiyyən mütəəssir olmurlar. (..) Əksinə haqsızlığa qarşı ürəklərində hiddət və etiraz duyanlara, haqqı müdafiə edənlərə hörmətlə yanaşırlar. Hətta onları şiddətlə cəzalandırsalar belə bu hörmət heç bir zaman azalmır. Lakin çox təəssüf ki, biz hələ Avropanın bu ən ibtidai ruhsal xüsusiyyətini anlaya bilmədik. Zülm və miskinliklə ingilis və fransızlardan mərhəmət və şəfqət umduq. Padşahdan başlayaraq bizlərə qədər hamımız zülmü rüşvət aldıq və müqabilində mərhəmət yerinə şiddət, şəfqət yerinə təhqir olunduq”.

Ağaoğluna görə “həqiqətpərəstlik bir düşüncədir. Başqalarına və öz şəxsiyyətinə hörmət etmək həssaslığı arzulamaqla, söyləməklə hasil olan bir nəsnə deyil! İqtidar mövqeyində ikən başqalarını alçaldaraq haqq və həqiqətə riayət etməyənlər zorakı davranışlardan başqa bir şey tanıya bilməzlər; əsarət halında olarkən də başqalarından haqq və həqiqətə riayət etmək həssaslığı gözləməz və o yoldakı təşəbbüsləri də faydasız hesab edərlər”.

Ağaoğlu sürgün yoldaşlarının da məğlubiyyətin səbəblərilə bağlı ziddiyyətli fikirlərini şərh edirdi: “Sait Həlim Paşa bütün fəlakətlərimizin səbəbinin özümüzdə, Ziya bəy isə Avropada olduğunu iddia edirlər. Ziya bəy Avropanın işlərimizə qarışaraq bizi siyasi fəaliyyətdən uzaqlaşdırdığını deyirdi. Sait Həlim Paşa isə əksinə bütün fəlakətlərin bizim cahilliyimizdən və hüquqsuzluğumuzdan irəli gəldiyini deyib dururdu. Halbuki iki tərəf də haqlı idi. Bizim səlahiyyətsizliyimiz günəş qədər aydın olduğu kimi, Avropanın da bu səlahiyyətsizlikdən istifadə etdiyi inkar olunmaz bir həqiqətdir”.

Zahirən məlumatlı, ağıllı olan türklərdə bu əhvali-ruhiyyənin kökünün əsəsən sonsuz və hüdudsuz eqoizmdə, iradəsizlikdə və qeyri-müəyyənlikdə axtaran Ağaoğlu yazırdı: “Yazıq türkü öz ruhundan ayırmışlar. Tarix tarix olalı əfəndi və müstəqil yaşamış olan bu millət, əsrlərcə bır sıra əsarət və zülm altında inləmiş olan millətlərin görkəmli, lakin dayaz, parlaq, lakin çürük üslublarına qapılaraq öz mənliyini itirmişdir”.

Sürgün həyatının bu çətinlikləri azmış kimi, Ağaoğlunu daha çox sarsıdan “üst təbəqə”nin əxlaqsızlığı, İstanbul hökumətinin qürursuzluğu və xəyanəti olmuşdur. Onun fikrincə, Maltadakı sürgünlər nə qədər cəsarətsiz və laqeyd olsalar belə, vətənə xəyanət kimi bir alçaqlığı göstərməzlər. “Buna şübhə yoxdur. Lakin görəsən bu ləyaqətdirmi? Vətənə xəyanət etməmək, milləti satmamaq! Bu nə deməkdir? Bunlar sıravi vətəndaşın da vəzifəsi deyilmi? Belə olduğu halda öndərlik iddiasında olan adamlardan daha yüksək və müsbət keyfiyyətlər, dəyərlər istəmək təbii deyilmi?”

Malta sürgünündəki rüsvayçılığı ürək ağrısı ilə anladan Ağaoğlu, bütün bunları İstanbulda iqtidarda olanlarda müqayisədə bağışlanması mümkün bir hal hesab edir. Çünki onlar hər nə qədər öz aralarında anlaşılmazlıq içində yenilsələr də millətə xəyanət kimi alçaqlığa meyl etməyiblər. Halbuki son xəlifə Əbdülməcid İstanbulda ingilislərlə əməkdaşlıq edirdi. İqtidar sahibləri taxtlarını qorumaq üçün ingilis missionerləri qarşısında şərəf və ləyaqətlərini satırdılar. Belə bir ağrılı mənzərəni etiraf etmək məcburiyyətində qalan Ağaoğlu, bir tərəfdən İstanbul iqtidarının yaratdığı bir rüsvayçılıq, digər tərəfdən Ankaranın milli müstəqillik mübarizəsi kimi bir hərəkat içində olduğunu müqayisə edirdi! Ağaoğlu daha sonra da bu mövzuya qayıtmışdır: “Bəşəriyyətdə ağıl və zəka, iqtidar və despotizm qaldıqca bir tərəfin digər tərəf üzərində üstünlüyü, bir tərəfin digər tərəfi idarə etməsi zəruri və təbii olaraq qalacaq. Hakimiyyətin forması nə olursa-olsun millətlər daim məhdud bir azlıqdan ibarət olan zümrə tərəfindən idarə olunmuş və olunacaqlar. Məsələ yalnız bu azlığın müraciət etdiyi ilham mənbəyindən və mahiyyətindən, dövlət idarəçiliyinə verdiyi forma və istiqamətdən, təqib etdiyi məqsədlərdən ibarətdir. Əsl mühüm və canlı məsələ budur”.

Nəhayət, Mustafa Kamal Atatürkün: “Malta əsirlərinə qarşılıq olaraq Anadoludakı ingilis əsirləri sərbəst buraxılacaq” qərarından sonra Malta sürgünündə olanlar ingilis əsirləri ilə dəyişdirilir və Ağaoğlu da İstanbula doğru min bir çətinliklə dolu olan bir səfərə çıxır. Beləliklə, iki ildən çox sürən sürgün həyatı sona çatır. Malta məhkumlarını gətirən gəmi İtaliya sahillərinə lövbər alır. Azərbaycanda müstəqil Sovet Respublikasının qurulduğunu və onun başına çoxdan tanıdığı fikir və mübarizə dostu Nəriman Nərimanovun gəldiyini öyrənən Əhməd Ağaoğlu doğulduğu ölkəyə getmək qərarını verir. Hətta İtaliyanın Torino şəhərindən N. Nərimanova göndərdiyi 21 may 1921-ci il tarixli məktubunda bu mövzunu ətraflı bir şəkildə ifadə edir. Əsli rus dilində olan bu məktub “Kommunist” qəzetinin 19 fevral 1921-ci il tarixli 109-cu sayında aşağıdakı qeydlə nəşr olunmuşdur:

“Doktor Nəriman Nərimanov yoldaşın adına Azərbaycanda tanınan məşhur Əhməd Ağayevdən bir məktub gəlmişdir ki, ruscadan tərcüməsini bütünlüklə aşağıda dərc edirik”.

Əhməd Ağaoğlunun dünyagörüşünün və onun sosialist inqilabına marağını öyrənmək baxımından mühüm bir sənəd olan bu məktubda deyilirdi: “Möhtərəm Nəriman! 26 aylıq əsirlikdən sonra nəhayət sərbəst buraxıldım və digər yoldaşlarımla birlikdə gətirilib bizim qurtarıcımız olan Ankara hökumətinin Romadakı nümayəndəliyinə təslim edildik. (..) Doğrusunu söyləmək lazım gəlirsə, indiyə qədər də bilmirəm ki, məni nə üçün həbs etmişdilər və indi hansı səbəblə azad edirlər? Bu uzun müddət ərzində nə qədər fiziki, maddi və mənəvi əziyyətlər çəkdiyimi, təhqirlər və istehzalarla qarşılaşdığımı təsəvvür edə bilməzsiniz. Mənim ailəm İstanbulda qalıb məndən az əziyyət çəkmirdi. Mən iki dəfə sizə müraciət etdim; ailəm də eyni şəkildə müraciət etmişdir. Ola bilər ki, bizim müraciətlərimiz ya sizə gəlib çatmamışdır, ya da siz yardım etmək imkanı əldə edə bilməmisiniz”.

Professor Vilayət Quliyevin araşdırmalarından öyrənirik ki, Malta məhkumlarını ingilislərin əlindən qurtarmaq üçün Ankara hökuməti ilə birlikdə Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin başçısı Nəriman Nərimanov da mümkün olan bütün yollara baş vurmuşdur. Hətta Nərimanov Bakıda tutulan ingilis əsirləri ilə Malta sürgünlərini dəyişmək cəhdində də olmuşdur. Bu gerçək Əhməd Ağaoğlunun məktubunda da etiraf olunur: “Bakıda olan ingilis əsirlərindən və bizi dəyişdirmək cəhdinizdən bizi unutmadığınız məlum olur. Görünür ki, siyasi durumdan dolayı bunu icra etmək mümkün olmamışdır. Bununla belə həm mən, həm də yoldaşlarım təşəbbüslərinizə görə sizə minnətdarıq”.

Amma məktub tək iki böyük Azərbaycan ziyalısı arasındakı münasibətlərə aydınlıq gətirən bioqrafik çalarlarla diqqəti çəkmir. Bu dəyərli sənəd eyni zamanda Malta sürgünündə Əhməd Ağaoğlunun düşüncələrində, siyasi baxışında görünən əhəmiyyətli dönüşdən də xəbər verir. Ağaoğlu məktubunda belə yazırdı: “Şər deməsən xeyir olmaz” demişlər. Bu əsirlik müddətində mən çox oxudum, fikirləşdim, düşündüm. (…) İngilis dilini əsaslı şəkildə öyrəndikdən sonra onun və fransız dilinin köməyi ilə Qərb mədəniyyətinin əsasları haqqında çox oxudum. Sizə də məlum olduğu kimi, müsəlman millətlərinin dillərini də bildiyimdən mən çoxdan Şərqi lazımi qədər öyrənmişdim. (…) Bütün bu mütaliələr, düşüncələr və bu müddətdə əldə etdiyim təcrübələr məni dərin və qatı bir imana gətirdi ki, istər Şərqdə, istəsə Qərbdə bütün ictimai üsul və ictimai quruluş yalan, kobud arzu, güclülərin gücsüzləri əzməkləri üçün bir vasitədir; o şeyə ki, mədəniyyət, hürriyyət, müsavat deyilir, zəhərli bir yalan, alçaq bir riyakarlıqdır ki, onların sayəsində ancaq kobud zülm və haqsızlıq səltənəti qurula bilər. Bu üsuli-idarə yalan və riyakarlığı ilə davam etdikcə bəşəriyyətə qurtuluş yoxdur və bəşəriyyət zorakılığa məhkumdur. Ondan ötəri yeganə qurtuluş yolu hal-hazırda Rusiyada hakimiyyətdə olan ideallar sayəsində mümkündür. Mən bu hərəkatın rəhbərlərinə, bəşəriyyətin xilaskarlarına, məhəbbət və səadət üçün insanlığa doğru yol göstərən peyğəmbərlərə baxan kimi baxıram. Bu, Şərq üçün də yeganə qurtuluş yoludur. Şərqi əsarətdən xilas edəcək və onunla birlikdə Qərbi də qurtara biləcək yol budur”.

Məhrumiyyətlərlə dolu və ədalətsiz sürgün həyatı, Türkiyədə və Azərbaycanda Avropa imperialistlərinin yaratdıqları sarsıntı bir zamanlar Qərbi inkişafın, mədəniyyətin beşiyi sayan, Qərbdən öyrənməyə çağıran Ağaoğlunun dünyagörüşündə ciddi dəyişiklik yaradır. O, despotik, inkişafdan geri qalan Şərqi də, imperialist Qərbi də eyni qətiyyətlə rədd edir. İnanır ki, “bu üsuli-idarə öz yalan və riyakarlığı ilə davam etdikcə bəşəriyyətə qurtuluş yoxdur və bəşəriyyət fəlakətə məhkumdur”. Və nə qədər qəribə olsa da, Ağaoğlunun baxışı bu dəfə şimala, Rusiyaya yönəlir. O, insanlıq üçün qurtuluş yolunu bolşevik ideallarında, “Rusiyada hakimiyyətdə olan idealda” görür. Onun fikrincə, rus inqilabının rəhbərlərinin böyüklüyü onların imperialist istismar üsullarını rədd edərək qurmağa başladıqları yeni cəmiyyətdə “öz milli müqəddəratlarını təyin, millətlərin federasiyası və daxili işlərdə millətlərin müstəqil prinsiplərini” əsas tutmalarında idi. Ağaoğlu rus inqilabının ideallarını “Şərqi əsarətdən xilas edə biləcək və onunla birlikdə Qərbi də qurtara biləcək” bir qüvvət olaraq qiymətləndirirdi.

Bu məktubunda özünün əhvali-ruhiyyəsini duyğulu, həssas bir tərzdə ifadə edən Ağaoğlunun ziddiyyətli fikirləri şərh edən prof. Şahnəzər Hüseynova görə, onun marksist ideyalarına və Rusiyadakı inqilaba müsbət baxışının səbəbləri böhranlı sürgün illərinin çətinliklərində axtarılmalıdır. Belə bir psixologiyayla yazılmış olan məktubda bildirirdi ki: “Biz Şərq millətləri bütün varlığımızla bu ideallara qatılaraq Şərqdə onun bərqərar olmasına xidmət etməliyik. Xüsusilə, İslam Şərqi onu qəbul edəcək və bütün Asiyanı, Afrikanı öz arxasınca apararaq, Qərb dünyasını da onun qarşısında səcdə etməyə məcbur edəcək, zəhmətkeş sinfi istismar edən imperialistlərdən onu xilas edəcəkdir. Bu anlamda Bakı fövqəladə tarixi bir rol oynaya bilər. İslam Asiyasına yolun mərkəzində olan Bakı öz coğrafi və iqtisadi mövqeyinə görə bütün Asiyanın təbliğatı üçün əlverişli bir mərkəz halını ala bilər. Bu təbliğatı təşkil etmək bir vəzifədir”.

Ağaoğlu, istər Qərb, istərsə Şərq üçün əməkçi sinfin mənfəətlərini ifadə edəcək bir ideya axtarışında idi. O, islam dünyasında hər cür liberal-demokratik yönümlü inkişafı və hərəkatı dəstəkləyirdi. Təsadüfi deyildir ki, o, Türkiyədə Cümhuriyyətin quruluşunu, onun ilk prezidenti olan Atatürkün siyasi demokratik quruculuq ideyalarını, daxili və xarici siyasətini müdafiə edir, bu sahədə onun məsləkdaşı rolunda olduğunu söyləyirdi. Sovet diplomatı S.Aralov xatirələrində Ağaoğlunun dünyagörüşündə sosial-demokratik prinsiplərin varlığından bəhs edirdi. Ağaoğlunun mənəvi təkamülü Avropa mədəniyyətinin, universal fikirlərin, dünyanın böyük mütəfəkkirlərinin humanist düşüncələrinin, məhəlli-milli və islami dəyərlərin və onların zəminində şəxsi, subyektiv təhlil süzgəcindən keçmiş qənaətlərin qovşağında gerçəkləşmişdir.

Nəhayət, Ağaoğlu yalnız nəzəri mülahizələrlə, tarixi fikirlərlə kifayətlənmirdi. O, konkret fəaliyyət göstərməyə hazır idi və gənc Azərbaycan Sosialist Respublikasına xidmət etməyi təklif edirdi: “Möhtərəm doktor, əgər mənim nəzəriyyə və imanımın səmimiliyinə əhəmiyyət verib də bir fayda göstərəcəyimə inanırsınız, əmrinizi qəbul etmək üçün bir sözünüzü gözləyirəm. Açıq söyləyək: Məni bu işə yönəldən xüsusi bir səbəb də var. Mənim əlli bir yaşım vardır. Qocalığım yaxınlaşır. Bir neçə illik qüvvəm qalmışdır. Mən istəyərdim ki, bu illərimi doğulduğum vətənimə ithaf edim, son çağlarımı orada keçirim, vətənimin torpağında dəfn olunum”.

Məktubundakı fikirlərində Ağaoğlu nə qədər səmimi olsa da, tarixi bir gerçəklikdir ki, Nəriman Nərimanova bu sətirləri yazdığı sırada o, bir yol ayrıcındaydı. O, Ankara ilə Bakı arasında sıxışıb qalmışdı: “Məni Ankaraya çağırırlar və orada yenə geniş fəaliyyət imkanı verirlər. (..) Vətənim imtina edərsə, mən oraya gedirəm”.

F.Gülsevənin yazdığına görə, Ağaoğlu 28 may 1921-ci il tarixində İstanbula çatmışdı. Bu sırada N.Nərimanovdan aldığı cavab məktubunda Azərbaycana dəvət olunurdu. N.Nərimanov, Ağaoğlunu dərhal Bakıya, yeni hökumətdə yüksək bir vəzifəyə dəvət etmişdi. Görünən o idi ki, Türkiyəyə gəldikdən sonra Ağaoğlu “Azərbaycanmı, Türkiyəmi?” dilemmasında ikinciyə üstünlük vermiş, bütün türklərin qurtuluş yeri saydığı yeni Türkiyəyə xidməti amorf Sovet rejiminə qulluqdan üstün tutmuşdu. Bütün bunların nəticəsi olaraq doktor Nərimanova ikinci tarixi məktubunu yazmışdır.

Bu məktubunda N. Nərimanovun səmimiyyətini qiymətləndirən Ağaoğlu, onu Azərbaycana dəvət etdiyi üçün minnətdarlığını bildirir və dəvəti qəbul etməməsinin səbəblərini açıqlayır. N.Nərimanovdan fərqli bir siyasi görüşə bağlı olduğunu, ideologiyalarının fərqliliyini, onu Malta əsarətindən qurtaran Atatürkün öndərlik etdiyi milli qurtuluş mübarizəsində həqiqətən iştirak etmək arzusunu və istiqlal savaşına qoşulmağı özü üçün vicdani və insani bir borc gördüyünü ən önəmli səbəblər olaraq göstərir:

“Çox əziz və möhtərəm Nəriman bəyəfəndi.

Köhnə bir dost haqqında göstərdiyiniz böyük diqqətə görə çox minnətdaram. Lakin üç müxtəlif səbəb məni bu diqqətdən daşınmağa çağırır:

1. Təmsil olunduğunuz fikir sisteminə qatılmamağım,

2. Türklər üçün tək qurtuluş imkanının Osmanlı türklüyündə olduğu ilə bağlı köhnə fikir və qənaətim,

3. Məni əsarətdən qurtararaq mənə yenidən can və həyat vermiş olan Ankaraya getməyin bir namus borcu olduğu fikrim.

Bu üç düşüncə, məni doğma vətənim olan Azərbaycana gəlməkdən və mənə təklif olunan yüksək mövqeyi qəbul etməkdən məhrum edir. Hər şeydən əvvəl sizin kimi açıq fikir və doğruluğa qiymət verən bir şəxsin məni üzrlü hesab edəcəyindən şübhə etmirəm. Türklük bölünmə qəbul etməyən bir bütündür. Məqsəd ona xidmətdir. Bu xidmət harada edilsə mübarəkdir, müqəddəsdir. Sizin kimi doğru və səmimi bir şəxsin bütün Türk aləminin və xüsusilə Osmanlı türk mühitinin keçirməkdə olduğu bugünkü faciəli böhran arasında, Azərbaycanın başında durması, bütün Türk aləmi üçün xeyirli bir fürsətdir. Siz orada güclü bir mövqe sahibi olaraq, mən də Ankarada hökumətin təmsilçiliyində və ikimiz də daşıdığımız fikir və qənaətlər içində – hər şeyin üst qatında olan türklüyə xidmət! Məsafələrin uzaqlığına baxmayaraq bizi birləşdirəcək və məmnun edəcək məqsəd budur.

Əbədi gözlərinizdən hörmət və məhəbbətlə öpür, qardaşım ilə ailəsini yüksək himayənizə əmanət edirəm”.

Ağaoğlu N. Nərimanova yazmış olduğu sonuncu məktubundan bir neçə gün əvvəl Ankaraya, o zaman Milli Təhsil Naziri olan Həmdullah Sübhi (Tanrıöver) bəyə bir məktub yazaraq Ankaraya gəlmək istədiyini bildirmişdi. Bu məktubda Ağaoğlunun həyat amalı öz ifadəsini tapırdı – dünyanın harasında olursa-olsun, türklüyə xidməti ən müqəddəs vəzifə sayırdı. Bu vəzifə və hədəflər onu Anadoluya, milli mübarizənin içinə çəkirdi.

Hər iki məktubun tarixi və məzmunu təsdiq edir ki, Ağaoğlunun Rusiyadakı inqilab ideallarına marağı, orada cərəyan edən hadisələrin mahiyyətindən xəbərdar olmamasından, onları yaxından müşahidə edə bilməməsindən, bolşevik hakimiyyətinin əsl niyyətlərini gizli tutma bacarığından doğmuşdur. Əks halda, “panislamist”, “pantürkist”, “qatı Qərbçi” damğası vurulmuş bir insanın marksizmə və bolşevizmə “ideal” olaraq baxması məntiqə sığmayan bir haldır. “Şərqin tək dərmanı demokratiyadır” deyən bir şəxsin bu dərmanı Rusiyada axtarışının səbəbini həm yuxarıda qeyd etdiyimiz mümkünsüzlük və məlumatsızlıqda, həm də Qərb mədəniyyəti çevrəsinə mənsub imperialist dövlətlərin işğalçı siyasətlərinin amansız nəticələrində axtarmaq lazımdır. Çünki Ağaoğlu eyni dövrdə qələmə aldığı bütün yazılarında müasir mədəniyyətin demokratik prinsiplərini Qərbdə axtarmış, Avropa ölkələrinin ictimai-siyasi quruluşlarını, idarə və təşkilatlarını, düşüncə tərzlərini nümunə olaraq mənimsəmənin Şərq üçün qaçınılmaz bir zərurət olduğunu vurğulamışdır. Bu yolda – Qərb mədəniyyətini tam mənasıyla, bütün təşkilatlarıyla birlikdə qəbul etmək, “bu və buna bənzər fikirlərindən, iqtisadi və ictimai məsələlərdəki fərqli düşüncələri ilə bağlı başlanğıcda birlikdə olduğu islamçı və türkçü ziyalılarla fikir ayrılıqları yaşamış, başda İsmayıl Qaspıralı olmaqla Babanzadə Əhməd Naim, Süleyman Nazif, Yaqub Qədri, Şövkət Sürəyya Aydəmir və Mehmed İzzət tərəfindən kəskin şəkildə tənqid edilmişdir”.

Malta sürgünü ərəfəsində yazdığı “Üç mədəniyyət” əsərini nəzərdə tutaraq M. Ə. Rəsulzadə yazırdı ki, Osmanlı İmperatorluğunun I Dünya Savaşındakı müdhiş fəlakəti Ağaoğlunun həmişə daşıdığı düşüncə və tənqidlərini müəyyən bir sistem halında şəkilləndirməyə sövq etmişdir. Uzaq şərq Budda-Brahman mədəniyyəti kimi Yaxın Şərq İslam mədəniyyətinin də Qərb mədəniyyətinə qəti şəkildə məğlub olduğunu özünəməxsus iti bir əda ilə yazan Ağaoğlu bu risaləsində bizə fanatik bir Qərbçi sifətiylə təqdim olunmuşdur”.