Kitabı oku: «Türk-Moğol Mitolojisi»
Sunuş
Yüce baytereğin çift dalı gibi bereketli, ulu ırmağın ikiz kolları gibi dallı budaklı Türk-Moğol halklarının derin tarihinin kökleri ile medenî mirasının bitmez tükenmez kaynağının ortak gelenekten çıktığı gün gibi açık bir hakikattir. İnsanlığın medenileşmesinin ulu kervanında Türk ve Moğol halklarının başlangıçta yan yana ve birlikte daha sonra da ayrı ayrı yol aldıklarını, birbirlerinden uzaklaştıklarını, zamanın zikzaklarında tekrar yakınlaşıp buluştukları anların da olduğunu bu halkların tarihini, dilini, gelenek-göreneklerini inceleyen bilim insanları söylemektedir. Fakat bilim dünyasında Türk-Moğol birliği meselesi çok erken bir zamanda ele alınıp sağlam bir şekilde gündeme taşınmasına rağmen bugüne kadar onun çözülememiş yerleri, gelecekteki araştırmacıları bekleyen epeyce tartışmalı alanları vardır. Altayistik araştırmalarında, “Bu halkların kökeni, dili ile kültürü ortak mıydı yoksa karşılıklı ilişkiler çerçevesinde mi bu ortaklıklar meydana geldi?” sorularına hâlâ sağlam bir şekilde cevap verilememiştir. Bizim düşüncemize göre, böyle karmaşık bir durumun ortaya çıkışının çeşitli sebepleri var. Türk-Moğol halkları Baykal’dan Balkan’a, Altay’dan Anadolu’ya kadar çok geniş bir coğrafyaya yayılmış, bununla birlikte zaman açısından bakıldığında farklı devirlerin karışık yollarından geçip ardında da sırlı bir bilmece, tarih ve kaderin gizemli hazinesini bırakmış şecereye sahip halklardır. Türk halklarının ana dilinin yayılma alanı hakkında hayretle yazan W. Radloff, “Yeryüzünde Türk halklarının dili gibi devasa coğrafyaya yayılmış bir başka dil yok demek mümkün. Dünyanın üç kıtasında, yani Kuzey Afrika ve Avrupa Türkiye’sinden başlayıp Güney Sibirya bozkırı ve Gobi Çölü’ne kadarki geniş ülkede tümüyle Türkçe konuşan halklar yaşamaktadır.” demiştir. Şimdi bu kategoriye, ilk devirlerden itibaren ağaç uvıklı, keçe tuvırlıklı göçer Moğol dilli ulusları da eklerseniz coğrafya ne kadar genişler. Geniş Türk-Moğol dünyası önünüzde ardına kadar açılır. Buna tarihî gelişim sürecinde Türk boylarının temelde İslam; Moğolların ise Budizm’i kabul ettiğini eklersek buna bu akraba halkların kültürel doğasının zaman içinde tamamıyla zenginleşip çok karmaşık fenomenleri başından geçirdiğini fark ederiz. Şamanizm inancı ile yaşayan Sibirya Türkleri; Rus sömürgeciliği kapsamında gerçekleştirilen Hristiyanlaştırma sürecini yaşamış, Türk kökenlilerin en doğuda ve Türk ata yurdunda yaşayanı Tuvalar da Budizm’i kabul etmiştir. Demek ki, Türk-Moğol dünya görüşündeki kültürel alışverişler çok renkli bir görünüme sahiptir. Bu konunun komşu halkların tarihinin siyasi renge bürünen bakış açısı ile incelenip türlü tahribatlara maruz bırakılması ve yine bu komşu halklarda Türk-Moğol topluluklarının ilişkilerini engelleme düşüncesinin yerleşmesi, meselenin gerçek anlamıyla bilimin araştırma nesnesine dönüşmesinde birikmiş sorunlar olduğunu göstermektedir.
Genel olarak söyleyecek olursak böyle kırk katmanlı, özel bir yapıya sahip kültürü araştırmak için Türk ve Moğol halklarının dilini, folklorunu, edebiyatını, sanatı ve felsefesini, gelenek göreneğini derinlemesine bilen uzmanlara günümüzde büyük ihtiyaç duyulmaktadır.
Bu konuda Uluslararası Türk Akademisinin Altayistik, Türkoloji ve Moğol Araştırmaları Birliği tarafından bilirkişi incelemesinden geçirilip sizlere sunulan Dr. Akedil Toyşanulı’nın Türik Mongol Mifologiyası [Türk-Moğol Mitolojisi] adlı çalışması bu gereklilikten doğan, yol açıcı eserlerden biridir.
Mitoloji herhangi bir halkın manevî kültürünün, sanatı ve felsefesinin, tarihi ile şuurunun merkezi; sağlam temelidir. Halkın manevî görünüşünü, yapısını, dünya görüşünü şekillendiren, uyumlu hâle getiren, gözlemleyen, düzenli bir şekilde kalıplaştıran mittir. Bu nedenle mitleri çok eski dönemlerden itibaren halkın şuuruna yerleşmiş ilk kod olarak nitelemek mümkündür.
Eseri okuyan kişi Türk-Moğol halklarının neyi kutsal gördüğü, neyden uzaklaştığı, bunların sebebinin ve temel dayanağının ne olduğu gibi farklı sorulara açık bir şekilde cevap almaktadır. Bu açıdan bakıldığında, Türk-Moğol mitlerinin özellik ve tavsiyelerinin benzerliğinin atadan kalan emanet, ata babalardan kalan değerler bütünü, eski anlayışın bilinçte yenilenip parlayan sistemi olduğu söylenebilir. Eski mitlerin bizi her zaman geçmişten ders almaya, şimdiki hayatımızın anlamını düşündürmeye, gelecekle ilgili hedefleri planlamaya çağırması, araştırmada sağlam bir şekilde ele alınmaktadır. Mitolojinin olağanüstü kahramanları da hiçbir zaman yenilmeyi bilmeyen, kendilerinin ölümü ile ölmeyen ruhları ile nesli her zaman zafere çağıran kutsal varlıklardır. Onlar, bazı kahramanlık devrinde yaşayıp olağanüstü hareketleri ile insanın büyük arzularını, sınırsız imkânını, kırılmaz kararlılığını ortaya koyar gibidir. Bu açıdan yaklaşıldığında mitoloji genç neslin bilincini zenginleştirecek, olgunluğa yönlendirecek, bitmez tükenmez enerji kaynağıdır. Araştırmanın ilgili bölümlerinde mitolojinin, halkın örf-adeti ile onuru ve ahlakının koruyucusu, bekçisi olduğu da açıklığa kavuşturulmaktadır.
Bu çalışmada, atalar zamanında kalıplaşmış etik ölçünün, Türk dünya tasarımı, daha sonra folklorun masal, destan, alkış-dua, kargış, büyü yapma, baksı ezgisi, batıl inanç, bilmece, atasözü ve deyim gibi farklı türlerine etki ettiğine dair bilgiler mevcut olup bu konuların incelenmesi araştırmacının daha sonraki çalışmalarında da devam ettirilmektedir.
Örneğin, Türk-Moğol halklarının vatanseverliğinin açık işareti olarak yaşadıkları ülkelerdeki kutsal dağ, taş, ırmak, pınar hakkında şecereler anlattığı ve bunlar üzerinden nesilleri ana vatanını sevmeye teşvik ettiği açıktır. Araştırmacı, eski bahadırlar ile dağları yerinden oynatan devlerin, şifa dağıtan evliyaların istilacı düşmana karşı mücadele edip kendilerinin dağa taşa dönüşmesi hakkındaki anlatmaları; Kazak, Türkiye, Azerbaycan Türkleri ile Moğolların mitolojisi dairesindeki hacimli örneklere dayanarak bir bütün olarak ele almıştır. İlginç olan, halklarımızın birbirlerinden ayrı olmaları ve uzakta bulunmalarına rağmen mitleri benzer şekilde anlatmalarıdır. Demek ki her bir Türk’ün kendi ülkesindeki kutsal dağı taşı, atalarının kahramanlık tarihinin canlı tanığı ve bu tarihi dirilten kanıttır. Bunun üzerinden nesilleri vatan sevgisi ile tabiatı korumaya çağırmanın önemli bir değer olduğunu araştırmacı tam olarak tespit edip söylemektedir. Örneğin, Kökşetav’daki Jekebatır, Apalı-sinlili, Okjetpes gibi dağlar bir yandan bakıldığında yiğitlik için tabiat ananın diktiği bir anıt, diğer yandan sanatsal söz ile tasvir edilmiş heykel olarak özetlenmektedir. İşte Türklerin hepsinde karşılaşılan “Gelin kaya”, “Kuşa ya da herhangi bir hayvana dönüşen adam” hakkında anlatılan mitler “İnsanlığa kastedersen, kötülük yaparsan bu duruma düşersin, ağır bir şekilde cezalandırılırsın.” şeklindeki anlatmayla insanı uyaran, ona önlem aldıran bir işlev üstlenmektedir. Gökte bulunan yıldızlar, dünyanın yaratılış şeceresi, bitkiler ve ağaçlar, kültürün ortaya çıkışı, hayvanlar ve kuşlar, kültür tahılları hakkındaki anlatmaların Türk-Moğol mitolojisinin değerler sitemindeki inci mercanlar olduğu her yönüyle incelenmiştir. Maddi kültürün mitolojik yönlerinin araştırmaya konu edilmemiş bir saha olduğunu belirtsek de burada geleneksel mesken kiyiz üy [keçe ev]’ün özelliği yazar tarafından ciddi bir şekilde incelenmektedir. Araştırmacının Altın Orda, Ak Orda, Alaş Orda gibi devlet yapısının da kiyiz üyden geliştiği düşüncesi dikkat çeken bir husustur.
Çalışmanın önemli sonuçlarından biri şudur: Yazar; Türk-Moğol halklarının mitolojik hacimli kaynaklarını bu halkların dilinde okuyabilmesi sayesinde, bunları asıl nüshadan çevirip bilimsel çalışma nesnesi hâline dönüştürebilmiş, böylelikle bir araya getirilen kaynakların sürekliliğiyle gerçekliğine olan inancı güçlendirmiştir. Araştırmacı Türk-Moğol mitolojisinin konuları ile kahramanlar sistemini, asıl görünüşlerinin kalıplaşma sebeplerini hacimli kaynaklar temelinde kendi içinde ve dünya halklarının mitolojik malzemeleri ile kompleks bir şekilde karşılaştırarak ciddi sonuçlara ulaşmayı başarabilmiştir. Akraba Altay, Teleüt, Tuva, Hakas, Şor, Saha, Moğol, Buryat, Kalmuk, Oyrat, Kazak, Kırgız, Nogay, Tatar, Başkurt, Özbek, Azerbaycan, Türkmen, Türkiye Türkleri gibi halkların malzemesini farklı yönleriyle kavrayıp onların orijinal mitolojisinin büyük dinlerin kabulünden önce ortak olduğu sonucuna da ulaşmıştır.
Elbette, Türk-Moğol halkları hiçbir zaman ayrı yaşamamıştır, türlü imparatorluklar kurarak dünya siyasetine aktif bir şekilde müdahale etmişlerdir. Bu durumda başka medeniyetlerin değerlerinin benimsenip bunlardan istifade edildiği, kültürel alışverişe devam edilip manevi çatışmalarla güçlenildiği, araştırmada objektif bir şekilde gösterilmiştir. Örneğin, Bilge Kağan ve Kül Tigin anıtlarında bulunan büyük kaplumbağa heykelinin Hint-Tibet Budizm’i aracılığıyla komşu ülkelere yayılıp, daha sonra eski Türk geleneksel kompleksine Tan hanedanının güzel sanatlarının etkisiyle yerleştiğine dair düşünce gerçekliğe yakın bir detaydır.
Çalışmada Tanrı, Umay Ana, Korkut Ata, Asankaygı, Oğuzhan, Ergenekon, Ötüken gibi kutsal mekân ve şahsiyetlerin yeterli seviyede ele alınmadığını saklamanın bir anlamı yok, bunlar eksik taraflardır. Yine de bu durum, miti halk nesrinin eski örneği olarak metin inceleme yoluyla araştırıp, sözlü biçimde gelmiş metinlerin dışına çıkmamış olan araştırmacının izlediği yöntem ile ilgilidir. Mesleki eleştiriye önem veren yazarın gelecekte bu konuları titiz bir şekilde ele almak için yeterli tecrübesinin olacağı konusunda ümitliyiz.
Elbette mit ile destanın, mit ile inançlar folklorunun ilişkileri hakkındaki çalışmalara hâlâ ihtiyaç duyulduğu bu eser okununca da anlaşılmaktadır. Araştırmacı bu alana da el atarak dengeli çalışmalar yapmaya devam etmektedir. Araştırmacının okurlara sunacağı sıradaki eseri Türik-Monğol Ğurıptık Folklorı [Türk-Moğol Törensel Folkloru] adlı monografidir. Araştırmacı ve gayretli bilim adamının bu alana da büyük katkı sunacağına inancımız sağlamdır.
Araştırmacı, Uluslararası Türk Akademisi ile Moğolistan Millî Müzesi’nin “Herlen” projesine katkıda bulunmuştur. 2017, 2019 yıllarından beri Moğolistan’ın Hentey bölgesindeki Delgerhaan’da bulunan eski Türk Hayaahdag, Gunburd külliyelerinde arkeolojik araştırmalara katılmaktadır. Araştırmacının gelecekteki çalışmalarına bu alanda edindiği tecrübelerin de büyük kaynak olacağı açıktır.
Şunu da söylemek gerekir ki folklor araştırmacısı Akedil Toyşanulı’nın Türk-Moğol dünyasının merkezi Altay’da daha açık bir tabirle Moğolistan’ın Bayan-Ülgi Bölgesi’nde doğmuş ve büyümüş olması, hayata bakış açısına verimli bir şekilde etki etmiş; yapmış olduğu araştırmanın güzel sonuçlara ulaşmasına katkı sağlamıştır.
Araştırmacı Akedil Toyşanulı, günümüzde Türkoloji ve Moğol araştırmalarının dizginini tutup bu alana katkıda bulunan birikimli bilim insanı, tanınmış kalem ustası ve Uluslararası Türk Akademisi uzmanlarındandır.
Değerli meslektaşımızın Türkiye Türkçesine aktarılan temel araştırmasının, zaman ve mekân bakımından birbirinden uzaklaşıp ilişkileri kopmaya başlayan Türk-Moğol halklarının eski kültürünün altın ipini bağlamaya, asıl köklerinin canlanmasına katkı sağlayacağına böylelikle de halklarımızın kardeşliği ve dostluğuna aracı olacağına inancımız tamdır.
Eseri Türkiye Türkçesine aktaran, Türkoloji bilimine büyük katkı yapan bilim adamı, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü başkanı Prof.Dr. Bülent Bayram’a canıgönülden teşekkür ederim.
Prof. Dr. Darhan KIDIRALİUluslararası Türk Akademisi Başkanı
Aлғы Сөз
Алып бәйтеректің қос бұтағындай мәуелі, ұлы дарияның егіз тармағындай саялы түрік-моңғол халықтарының терең тарихының түп тамыры, рухани мирасының қайнаркөзі – ортақ дәстүрден бастау алатыны айдан анық ақиқат. Адамзат өркениетінің салқар керуенінде түрік пен моңғол халықтарының әу баста қанаттас, ұялас жүрген, кейіннен біртіндеп ұзап алшақтаған, заманалар бұралаңында қайтадан жақындасып қауышқан, түйіліскен тұстары да бар екенін осы халықтардың тарихын, тілін, дәстүр-салтын зерттеген мамандар сөз етіп келеді. Әйткенмен, ғылымдағы түрік-моңғол бірлігі мәселесі соншалықты ертерек қолға алынып, өткір қозғалғанымен, бүгінге дейін оның түпкілікті шешімін таппаған жайттары, пікірталас туғызып отырған арналары, болашақ зерттеушісін күтіп тұрған тың салалары мол ұшырасады. Алтайтану ғылымында осы халықтардың арғы тегі, тілі мен мәдениеті ортақ болды ма, әлде аралас-құраластықтың арқасында кейіннен тұтастық тапты ма деген сауалға тиянақты жауап әлі де беріле қойған жоқ. Біздің ойымызша, мұндай күрделі ахуалдың қалыптасуының әлденеше себеп-салдары бар. Түрік-моңғол халықтары аса алып кеңістікке: Байқалдан – Балқанға, Алтайдан – Анадолыға дейін жайылып орналасқан, сонымен бірге уақыт тұрғысынан алғанда, қилы-қилы замандар мен дәуірлердің шым-шытырық бұралаң жолдарын басып өтіп, артына сырлы жұмбақ, тарих пен тағдырдың құпия кенішін қалдырған шежірелі жұрт. Түрік халықтарының ана тілінің таралу аймағы туралы таңдана жазған академик В.В.Радлов: «Жер бетінде түрік халықтарының тіліндей орасан алып кеңістікке жайылған бірде бір тіл жоқ деуге болады. Жаһанның үш қиырында, атап айтқанда, солтүстік-шығыс Африка мен Европалық Түркиядан бастау алып, Оңтүстік Сібір алқабы мен Гоби шөліне дейінгі кең байтақ өлкеде тұтастай түрік тілінде сөйлейтін халықтар тіршілік етеді» деген болатын. Енді осы санатқа ілкі дәуірден бері іргелес өмір сүрген ағаш уықты, киіз туырлықты көшпенді моңғол тілді ұлыстарды қоссаңыз, жағырапия да недәуір ұлғайып, байтақ түрік-моңғол әлемі алдыңыздан айқара ашылады. Бұған тарихи дамудың барысында түрік халықтары негізінен ислам дінін, ал моңғолдар будда дінін қабылдауын есепке алсақ, осы бауырлас халықтардың рухани табиғаты заманалар бедерінде толыса байып, аса күрделі құбылыстарды бастан кешкенін байқай аласыз. Ал шаманизм сенімінде болған сібір түріктері орыс отаршылдығы тарапынан шоқындырылу үдерісін бастан өткерсе, түрік тектестердің ең шығыс шегіндегі аталас жұрт тувалықтар ежелден будда дініне енген болатын. Демек, түрік-моңғол дүниетанымындағы мәдени ауыс-түйістердің бояуы мейлінше алуан реңді сипатқа ие. Оның үстіне көршілес бұл халықтардың тарихы саясиланған көзқараспен тексеріліп, түрлі бұрмалаушылыққа ұшырап, түрікмоңғол халықтарының ара-қатынасына сына қағушылық та орын алып келгендігі – мәселенің шынайы ғылыми нысанға айналуында қордаланған ахуалдар бар екенін көрсетеді.
Жинақтап айтқанда, осыншалықты қырық қатпарлы, өзгеше бітімді өркениетті тану үшін түрік пен моңғол халықтарының тілін, ділін, фольклоры мен әдебиетін, өнері мен философиясын, салты мен дәстүрін терең меңгерген маман зерттеушінінің аса қажеттігі – қазіргі заманның талабы.
Бұл бағыттағы Халықаралық Түркі академиясының Алтайтану, Түріктану, Моңғолтану ассоциациясы тарапынан сараптамадан өтіп, алдарыңызға ұсынылып отырған филология ғылымдарының кандидаты, фольклортанушы, белгілі ғалым Ақеділ Тойшанұлының «Түрік-моңғол мифологиясы» атты зерттеуі – осындай зәру қажеттіліктен туған ізашар еңбектердің бірі.
Мифология – кезкелген халықтың рухани мәдениетінің, өнері мен фиолософиясының, тарихы мен танымының алтын өзегі, берік іргетасы. Халықтың рухани кескін-келбетін, болмыс-бітімін, дүниетанымын бірегейлендіруші, үйлестіруші, қадағалаушы, түпкілікті қалыптастырушы – ол миф. Сондықтан оны Атамзаманда ұлысқа рәміз болған таңбаны сомдаушы, ұранды ұластырушы құрал, әр бір халықтың санасына жазылған тұмса коды деуге болады.
Еңбекті оқып шыққан адам түрік-моңғол халықтарының нені қасиет тұтқаны, неден бой тартып қашық болғаны, оның себебі, түпкі тірегі не деген сан қилы сауалдарға жарқын жауап алады. Бұл тұрғыдан алғанда, түрікмоңғол мифін қасиет пен өсиеттің үндестігі, атадан қалған аманат, бабадан жеткен құндылықтар жиынтығы, көне танымның санада жаңғырып сәулеленген жүйесі деуге келетін сынды. Байырғы мифтер әрдайым өткеннен сабақ алуға, қазіргі тірлігіміздің мәнін түсіндіруге, болашақ мұратты бағдарлауға шақыратыны зерттеуде тиянақты талданады. Мифологияның таңғажайып қаһармандары да ешқандай жеңіліс атаулыны білмейтін, өздері өмірден өткенімен өшпес рухымен ұрпақты әрдайым жеңіске үндейтін киелі бейнелерге жатады екен. Олар бағзы қаһармандық дәуірде өмір сүріп, ғажайып әрекеттері арқылы адамның асқақ арманын, шексіз мүмкіндігін, мұқалмас жігерін паш еткендей. Бұл тұрғыдан келгенде, мифология – жас ұрпақтың санасын байытатын, кемел келешекке жігерлендіретін сарқылмас энергияның қайнаркөзі. Зерттеудің тиісті тарауларында мифология – халықтың әдет-ғұрпы, инабаты мен ұжданының қорықшысы, күзетшісі екендігі де дәйектеле түседі.
Осы еңбекте бабалар дәуірінде қалыптасқан этикалық пішім, түркілік ғаламбейнесі, кейіннен фольклордың ертек, эпос, алғыс-бата, қарғыс, арбау, бақсы сарыны, ырым-тыйым, жұмбақ, мақал-мәтел секілді түрлі жанрларына ықпал еткені туралы да ой ұшқыны қылаң беріп, бұл тақырыптар ғалымның кейінгі зерттеулерінде де жалғасқанына куә болудамыз.
Айталық, түрік-моңғол халықтарының отансүйгіш қасиетінің анық белгісі өздері отырған өлкелердегі қасиетті тау-тас, өзен-су, көл-бұлақ туралы шежірелер айтып, осы арқылы ұрпақтарды туған жерін сүюге баулитыны белгілі. Ғалым ежелгі батырлар мен тау көтерген алыптардың, шипагер әулиелердің басқыншы жауға қарсы күресе жүріп, өздері тау-тасқа айналып кеткені туралы сарындарды қазақ, түрік, әзербайжан, моңғол секілді халықтардың мифологиясы шеңберінде ауқымды үлгілерге сүйеніп кешенді талдаған. Қызығы, халықтарымыздың баршасы да осы мифтерді бір-бірінен қаншама қашықтықта, мейлінше жырақ отырғанымен соншалықты ұқсас кепте әңгімелеген. Демек, әрбір түріктің өз өлкелерінде тұрған қасиетті тау-тас бұрынғы бабалардың қаһармандық тарихының жанды куәгері, тарихты тірілтуші дерек, сол арқылы ұрпақты отансүйгіштік пен табиғатты аялауға шақыратын маңызды құндылық екенін зерттеуші тап басып айтқан. Мысалы, Көкшетау өлкесіндегі Жекебатыр, Апалы-сіңлілі, Оқжетпес секілді тау жоталары бір қырынан қарағанда, ерлікке қойылған табиғат ананың ескерткіші, екіншіден көркем сөзбен суреттелген мүсін деген қорытынды жасалады. Ал түріктердің барлығында кездесетін «Тасболған келін», «Аң-құсқа айналған адам» туралы айтылатын желілес мифтер «егер адамгершілікке жат қылық жасап, оғаш тірлік істесең, осындай күйге түсесің, ауыр жазаланасың» деген сарынмен адамды ескертуші, сақтандырушы қызмет атқарады. Ал аспан әлеміндегі самсаған жұлдыздар, ғаламның жаралу шежіресі, өсімдіктер мен ағаштар, өркениеттің пайда болуы, хайуанатар мен құстар, музыкалық аспаптар мен мәдени дақылдар туралы әзелгі әңгімелер түрік-моңғол мифологиясының құндылықтар жүйесіндегі інжу-меруерт екендігі әр қырынан талданған. Материалдық мәдениеттің мифологиялық қырлары зерттеуге айнала қоймаған сала десек, бұл бағытта дәстүрлі баспана киіз үйдің киесі – автор тарапынан тиянақты сараланады. Ғалымның Алтын орда, Ақ орда, Алаш орда секілді мемлекеттік құрылымның түзімі де киіз үйден бастау алғанын дәйектеуі – назар аударуға тұрарлық байлам.
Еңбектің үлкен жетістігі – автор түрік-моңғол халықтарының мифологиялық ауқымды деректерін сол халықтардың төл тілінде қолданып, оны түпнұсқадан тікелей аударып, ғылыми нысанға айналдыра білуі жинақталған деректердің дәйектілігі мен шынайылығына сенімді нығайта түседі. Зерттеуші түрік-моңғол мифологиясының сюжеттері мен кейіпкерлер жүйесін, түп бейнелердің қалыптасу себептерін аса ауқымды деректер негізінде өзара және әлем халықтарының мифологиялық мәліметтерімен кешенді салыстыру арқылы тиянақты қорытындыларға қол жеткізе алған. Бауырлас алтай, телеуіт, тува, хакас, шор, саха, моңғол, бурят, қалмақ, ойрат, қазақ, қырғыз, ноғай, татар, башқұрт, өзбек, әзербайжан, түрікмен, түрік сияқты халықтардың мұраларын жан-жақты дәйекті байыптап, олардың төлтума мифологиясы әлемдік діндерге дейін ортақ болған деген тұжырым жасалған.
Әлбетте, түрік-моңғол халықтары ешқашан томағатұйық оқшау тіршілік етпеген, түрлі империялар орнату арқылы жаһандық саяси өмірге белсенді араласқан. Осындай кезеңдерде өзге өркениеттің құндылықтарын игеріп, кәдеге жаратқан, мәдени ауыс-түйістер жүріліп, рухани тоғысулар белең алғандығы зерттеуде шынайы көрсетіледі. Айталық, Біліге хаған, Күлтегін ұстынында тұрған алып тасбақа мүсінінің арғы тегі үнді-тибет буддизмі арқылы алдымен көршілес елдерге таралып, кейіннен көне түркі ғұрыптық кешеніне Таң империясының сәулет өнерінің ықпалымен орныққан деген пайымы – шындыққа жақын түйін.
Еңбекте Тәңір, Ұмай ана, Қорқыт ата, Асанқайғы, Оғыз хан, Ергенеқон, Өтүкен секілді киелі ұғымдар мен қасиетті бейнелердің жеткілікті дәрежеде талданбауы, жасыратыны жоқ, зерттеудің кемшін тұстары. Алайда, бұл мифті халық прозасының байырғы үлгісі ретінде мәтінтанулық қырынан тексеріп, ауызша жеткен мәтін аясынан аспаған зерттеушінің ұстанған бағытына байланысты болған. Алдағы уақытта да әріптестік сынды ескерген автор бұл нысандарға тыңғылықты зерттеу жасауға толық тәжірибесі бар деп үміттенеміз.
Әлбетте, миф пен эпостың, миф пен ертектің, миф пен наным-сенімдер ғұрпы фольклорының арақатынасы туралы әлі де тиянақты зерттеу қажеттігі осы еңбекті оқығанда анық байқалады. Ғалым көптен бері бұл салаға да қалам тартып, байсалды зерттеулер жасап келеді. Автордың келесі кезекте оқырман қауымға ұсынатын еңбегі «Түрік-моңғол ғұрыптық фольклоры» атты монография. Ізденімпаз ғалым, еңбекқор зерттеуші бұл салаға да зор үлес қосарына сеніміміз мол.
Ол Халықаралық Түркі академиясы мен Моңғолия Ұлттық музейінің біріккен «Хэрлэн» жобасына үлес қосып, 2017-2019 жылдан бері Моңғолияның Хэнтэй аймағы Дэлгэрхаан сұмынында орналасқан көне түркі Хаяахудаг, Гүнбүрд кешендеріне археологиялық экспедицияларға табысты қатысып келеді. Ғалымның болашақ зерттеулеріне осы салада жинақтаған тәжірибелері де үлкен дерекқор болары анық.
Ескеретін жағдай, фольклортанушы Ақеділ Тойшанұлының зерттеуінің нәтижелі болуына оның түрік-моңғол әлемдерінің түйілісі, кіндік мекені – Алтайда, нақтырақ айтқанда, Моңғолияның Баян-Өлгий аймағында туып-өсуі өмірлік көзқарасының қалыптасуына құнарлы ықпал еткен.
Бүгіндері ғалым Ақеділ Тойшанұлы – түріктану мен моңғолтанудың тізгінін қатар ұстап, үлес қосып келе жатқан білікті ғалым, белгілі қаламгер, Халықаралық Түркі академиясының сарапшысы.
Қадірменді әріптесіміздің түрік тіліне аударылған іргелі зерттеуі – уақыт пен кеңістік алшақтатып, ара-қатынасы алшақтай бастаған түрік-моңғол халықтарының көне мәдениетінің алтын жібін жалғауға, асыл тамырын түлетуге, сол арқылы халықтарымыздың бауырластығы мен достығына дәнекер болады дегенге кәміл сенемін.
Еңбекті түрік тіліне аударған, түркология ғылымына зор үлес қосып жүрген белгілі ғалым, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің профессоры, Түрік филологиясы кафедрасының меңгерушісі, ғылым докторы Бүлент Бaйрaм мырзаға шын көңілден алғысымды білдірем.
Дархан Қыдырәлі,Халықаралық Түркі академиясының президенті,тарих ғылымдарының докторы, профессор
