Kitabı oku: «Кырлай кызы Айсылу», sayfa 4

Сылукай. Габдулла шәкерт, син бөтенләйгә Болгар-йортта яшәргә калыр идеңме?

Габдулла (уйланып). О-о-о, Сылукай, бу сорауга җавап бирүе авыр. Сезнең Итил-йорт, Болгар-йорт гүзәл җиргә урнашкан. Минем күңелемә бик хуш килде… Туган җир дә сагындыра.

Акбикә керә. Габдулла каушап кала. Башын иеп, кулын күкрәгенә куеп, сүзсез сәлам бирә, китәргә җыена.

Акбикә. Иминме, Габдулла шәкерт!

Габдулла. Вәгаләйкемәссәлам, Акбикә галиҗәнаплары.

Акбикә. Кызым, хәлең ничек?

Сылукай. Әнием, менә шушы алтын калфакны кия башлаганнан бирле, башым арыкланып калды. Габдулла шәкерткә рәхмәт, ул укыган Коръән хәдисләрен тыңлагач, күңелем тынычланды, күп яшисе килә башлады.

Габдулла. Акбикә галиҗәнаплары, остазым Габдрахман бәк, Сылукай, тиздән арыкланып, сахраларга чыга башлар, ди. Изгеләр чишмәсенә барып, бер Аллаһы Тәгаләгә дога кылыр, ди.

Акбикә. Рәхмәт, рәхмәт, шәкерт Габдулла. Габдрахман бәккә дә рәхмәтләребезне җиткер.

Габдулла. Акбикә галиҗәнаплары, рәхмәтләрегезне иясенә җиткерермен. (Башын ия.) Миңа китәргә рөхсәт итегез!

Акбикә. Бар, бар, шәкерт, иртәгә дә шушы вакытта көтәбез.

Габдулла. Имин булыгыз!

Чыгып китә, Сылукай белән Акбикә икәүдән генә калып серләшәләр.

Акбикә. Кызым, кәефең ничек?

Сылукай. Аллага шөкер, әнием.

Акбикә. Кызым, син нәрсә, әллә ислам йоласын кабул кылдыңмы?

Сылукай. Әнием, мине шулай җавап бирергә шәкерт Габдулла өйрәтте.

Акбикә. Яхшылыкка өйрәтә, үзе дә имин булсын. (Серле карый.) Кызым, читтән яхшырак күренә, диләр, Габдулла шәкерткә ничек карыйсың?

Сылукай (уңайсызланып). Ул – бик тәүфыйклы бүз бала. Ислам йоласына тугрылыклы шәкерт.

Акбикә. Юлчабар Батил Габдулланың, сарайга килеп, Коръән хәдисләре укып йөргәненә бик борчыла, ди.

Сылукай. Әнием, мин Батилны хөрмәт итәм, ул бертуган абыем кебек. Бергә уйнап үстек бит.

Акбикә. Кызым, Кырым ханы икенче хатынлыкка сине сорап хәбәр җибәргән. Унҗиденче яшең белән барасың, балам…

Сылукай. Әни, мине ят якларга җибәрер идеңме? Синең яннан беркая да китәсем килми.

Акбикә. Атаң да шулай ди, ят җиргә кызыбызны җибәрмәбез, ди. Миңа мирас калдырырга онык кирәк, ди. Кызым, шәкерт Габдулла да безнең күңелгә хуш килә, тик ул – ят кабилә баласы.

Сакчы Утташ керә.

Утташ. Акбикә галиҗәнаплары, Сылукай ханбичә, диван башы Күрән бәк Бөек Алмыш галиҗәнапларын күрергә тели.

Акбикә. Күрәнгә әйт, хан әле ял итә диген.

Утташ. Акбикә галиҗәнаплары, һич түзмәслек хәл кылынган, шул улакны китергән.

Акбикә (каушап). Яман улакмы? Ни-и-и, хәзер, хәзер әлтабарга ирештерермен. (Ашыгып, хан ягына кереп китә дә тиз генә әйләнеп чыга.) Әлтабар хәзер чыгар, Күрән бәк керә торсын.

Утташ чыгып, Күрән бәкне узгара. Күрән бәк хөрмәт күрсәтеп, баш иеп исәнләшә.

Күрән. Акбикә галиҗәнаплары, ханбичә Сылукай, сезгә Тәңре чуктин-чук яшь бирсен, байлык, саулык бирсен!

Акбикә, Сылукай } (бергә). Рәхмәт, рәхмәт Күрән бәк. Үзең дә күп яшә, бай бул!

Алмыш хан керә, Күрән бәк бил бөгеп сәлам бирә.

Күрән. Иминме, Бөек хан, тәңреләр чуктин-чук яшь бирсен, байлык, саулык бирсен!

Алмыш. Үзең дә иминме, Күрән бәк? Нәрсә булды, нинди улак китердең?

Күрән. Бөек хан, Болгар-йортка кам Аштабар зур кыран китерде.

Алмыш. Сөйлә, диван башы Күрән бәк, сузма, нәрсә булды?

Күрән. Бөек хан, кам Аштабар Болгар-йортка зур кыран китергән. Габдрахман остазны кылыч аша уздырган… Өстәвенә, Изгеләр үзәнендәге таш абакларны җимереп, агач сарыганнарга кара май сибеп ут төрткән. Потлары белән гарәп илчеләре алдында хурлыкка калуын кичерә алмаган, ахрысы…

Әлтабар каушап кала, Акбикә белән Сылукай аны, култыклап, тәхеткә утырталар.

Алмыш. Гаскәр башы Тимерҗан кая?

Күрән. Бу яман улакны ишеткәч, Тимерҗан бәк ир-атлы унбашы белән Изгеләр үзәненә ташлана. Кам Аштабар, Тимерҗанның килүен күргәч, аран ярып, кылычын болгый-болгый да үз-үзенә кул сала. Кылычын үз эче аша узгара һәм шунда ук җан бирә.

Алмыш. Й-ә-ә, тәңреләр, өстәп-өстәп, безнең Болгар-йортка кыран китерәсез, күчемнән башлап, инде Итил-йортка ук барып җиттегез. Күрән бәк, Тукбай морза белән Габдулла шәкерт, ислам йоласын тотып, Габдрахман бәкне зурлап, ханнар зиратына җирләргә ярдәм итсеннәр. Кам Аштабар Болгар-йортка зур кыран китерде. Бердәнбер Тәңренең – Аллаһының язганы шул булгандыр.

Күрән. Кам Аштабарны кая җирләргә?

Алмыш. Син үзең ничек уйлыйсың, диван башы?

Күрән. Бөек ханның ихтыярыннан узмыш юктыр. Кая кушсаң, шунда җирләрбез.

Алмыш. Минемчә, үзе ут төртеп яндырган сыннар янына җирләсәк, тәңреләр рәнҗемәсләр.

Күрән. Мин дә шулай уйлыйм, Бөек әлтабар. Алмыш галиҗәнаплары, иң дә мөһим сүземне озакка калдырып сөйлим.

Диван утырышыннан соң бәкләр, морзалар белән озак кына киңәшләшеп утырдык, күпчелектә синең уй-фикереңне хупладылар.

Алмыш. Күрән бәк, әгәр дә без һаман да шул агач, таш сыннарга инанып баш орабыз икән, безне төрле яклап камап алган ят ырулар басып алачак, үз даирәләренә көчләп кертәчәкләр, кол итәчәкләр. Үзегез белгәнчә, ничә еллар инде Хәзәр ханына салым түлибез, кызларыбызны, хатыннарыбызны көчләп алып китәләр, кол итеп саталар. Бу хурлыкка түзәргә чара калмады… Хәзерге заманда иң көчле дәүләт – Багдад хәлифәсе. Күп кенә төрки халыклар, ислам динен кабул итеп, туганнарча яшиләр, бер-беренә ярдәм итәләр. Әгәр без, Болгар халкы, ислам динен кабул итсәк, яу килгәндә, хәлифәттән, кардәш төрки халыклардан ярдәм көтәргә өметебез була. Аннан соң сәүдә эшләре дә киңәеп китәр иде.

Күрән. Бөек әлтабар, синең акыл-зирәклегеңне, уй-киңәшләреңне диван әһелләре хөрмәт итәләр. Үзең әйткәнчә, Тукбай морза, кәрван җыеп, Болгар ханы Алмышның илчесе булып, көзен хәлифәткә, Мөхәммәд пәйгамбәр иленә, хаҗга сәфәргә чыгачаклар.

Алмыш. Келәүләребезне, бердәнбер Күк Тәңре кабул кылсын!

Күрән. Шулай булсын! Күк Тәңребез кабул кылсын! Әлтабар, юл хәстәрен үзем карармын. Иң ышанычлы ир-атларны сайлап кәрван җыярбыз.

Хан куеныннан кулъяулык алып селки, барысы да таралышалар.

Сәхнә караңгылана

АЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ

Хан сарае. Музыка яңгырый. Еракта азан әйткән тавыш ишетелә. Азанны Габдулла шәкерт әйтә. Сылукай, Җәмилә, Әдиә көлешә-көлешә керәләр, тәрәзә аша ишетелгән азан тавышын тыңлыйлар.

Җәмилә. Карале, Габдулланың тавышы ничек еракларга ишетелә.

Әдиә. Ул каян шулай кычкыра соң?

Сылукай. Әллә белмисезме? Тукбай морза үзенең бакчасының түренә, Тәңрегә – Аллаһы Тәгаләгә келәү теләр өчен, йорт салдырган, шуңа биек итеп каргу да куйганнар. Ислам йоласы буенча, шул каргудан азан әйтеп, келәү теләргә халыкны чакыралар.

Җәмилә. Сылукай, хәзер син гарәпчә укый да яза да беләсең, безне дә өйрәт инде. Без дә шул изге Коръән белеген укыр идек.

Сылукай. Габдулла барыгызны да гарәпчә укырга, язарга өйрәтәм диде.

Акбикә керә. Кызлар аны күреп, хөрмәт күрсәтеп баш ияләр, исәнләшәләр.

Акбикә. Иминнәрме, кызлар!

Барысы да. Имин, имин, ханбикә галиҗәнаплары.

Акбикә. Кызым Сылукай, инде арыкланып беттеңме?

Сылукай. Бер Тәңрегә – Аллага шөкер, әнием.

Кызын иркәләп кочаклый. Кызлар әдәплелек саклап чыгып китәләр.

Акбикә. Кызым, мин чуктин-чук шат синең арыклануыңа. Атаң белән мине бик куркытканиең. Тәңре – Аллаһы Тәгалә рәхмәте белән көзгә, имин булсак, туеңны ясарбыз. Яучылар күп, кыпчак ханы да улына димләтә.

Сылукай. Әнием, син бит беләсең, мин синең яныңнан беркая да китмим. Шәкерт Габдулладан башка миңа бүтән кияү кирәкми…

Акбикә. Габдулла шәкерттән димче килгәне юк бит әле.

Сылукай. Әнием, ул бит – килгән кунак. Тукбай морзага әйтергә оялам ди. Аннан соң Батил да аңа көнләшеп карый… Ул бик борчыла.

Акбикә. Ул бала тормышның әчесен-төчесен татыган, яхшылыкның кадерен белер.

Сылукай. Габдулла, остазын кам Аштабар үтергәч, бик кайгыра. Батилга хөрмәт белән карый. Ул бит аларда яши, Тукбай морза аны үз улы кебек ярата. Батил мине яратуы турында Габдуллага сөйләгән.

Акбикә. Ә син, кызым, Батилны яратасыңмы?

Сылукай. Әнием, ул бит минем абыем кебек, бергә үстек, кардәшләр кебек. Мин аны хөрмәт итәм.

Утташ керә, акрын гына хәбәр итә.

Утташ. Ханбикә, Сылукай галиҗәнаплары, Батил килде.

Акбикә. Батил? Ни йомыш ди?

Утташ. Әйтми, сүзем бар ди.

Акбикә. Ярар, алайса, сүзе булса керсен.

Утташ Батилны сарайга кертә. Батил үзен горур тотып, атлыгып керә, тезләнә.

Батил. Анабыз ханбикә галиҗәнаплары, Сылукай, сезгә иминлек келим, чуктин-чук гомер кичерегез!

Акбикә,Сылукай } (бергә). Рәхмәт, Батил.

Акбикә. Батил балам, йомышың ни, тыңлыйм?

Батил каушап тора.

Батил. Акбикә галиҗәнаплары, Сылукай! Мине кичерегез шулай сөйләргә батырчылык итүемә… Мин… мин Сылукайны кече яшьтән үк яратып үстем… Димче җибәрергә әтием рөхсәт бирми.

Акбикә. Улым Батил, тор, аягыңа бас. Без сезнең күчне бик хөрмәт итәбез, кардәшләр кебек күрәбез. Әниең – минем ахирәтем. Шуңа күрә Сылукай үзе хәл итсен.

Батил тезләнеп торуын дәвам итә.

Сылукай. Батил, мин сине абыем кебек хөрмәт итәм, мине җәберләмә… абыем булып кал.

Батил (торып аягына баса, башын ия). Ханбикә галиҗәнаплары, Сылукай, мине кичерегез бүтән сүзем юк.

Акрын гына борылып чыгып китә.

Акбикә. И-и-и бичара бала, ничек күңеле төште. Тормыш бик катлаулы шул. Тәңренең ни тәкъдиредер, язмыштан узмыш юктыр.

Сылукай. Әнием, нишлим соң? Батил минем өчен кардәш абыем кебек, мин аны туганым кебек яратам. Ә шәкерт Габдулла әллә ничек… җанымны эретә, аны күрсәм, йөрәгем өзелердәй була…

Акбикә, кызын тыңлап, арлы-бирле йөренә.

Акбикә. Атаңның әйткән нәзере барие, кем дә кем Сылукай кызымны арыкландыра, шул киявем булачак, дигәние. Тәңреләрнең амин дигәненә туры килгәндер, кызым.

Алмыш керә, ул, елмаеп, сүзгә кушыла.

Алмыш. Әлтабар сүзе бер була, әйткән нәзерне үтәргә кирәк. Ә син, кызым, ишетәм, минем нәзергә каршы түгел?!

Сылукай, оялып, тәрәзә янына килеп, урамга карый.

Сылукай. Атай, Тукбай морза, диван башы Күрән бәк, шәкерт Габдуллалар килделәр.

Кыңгырау шалтырый, сакчы Утташ керә.

Утташ. Бөек әлтабар галиҗәнаплары, Болгар-йортның аталары килделәр.

Алмыш. Керсеннәр.

Килгән кунаклар керәләр, әлтабар аларны зурлап каршы ала.

Кунаклар. Иминлек, чуктин-чук озын гомер келибез бөек Алмыш әлтабар галиҗәнапларына, Акбикә ханбикәбезгә, ханбичә Сылукаебызга.

Алмыш. Үзегезгә дә иминлек, кардәшләр, ырудашлар. Узыгыз, утырыгыз!

Кунаклар утырышалар, кемнәрдер басып тора.

Сөйләгез, нинди кү китердегез?

Тукбай. Мәрхүм Габдрахман бәкне ислам йоласы белән җирләдек, Бөек хан. Габдулла шәкерт изге белек – Коръән-Кәримне укыды. Мәрхүмне зурлап җирләдек. (Тукбай белән Габдулла кыска гына дога укып, битләрен сыпыралар.) Урыны оҗмахта булсын!

Бөек ханыбыз Алмыш галиҗәнаплары, без Мөхәммәд пәйгамбәр иленә хаҗга сәфәргә җыенырга булдык. Рөхсәтең булса, илчеләр җибәрсәң иде, көзен китсәк, язын әйләнеп кайтыриек.

Алмыш. Теләкләрегез изге, Тукбай морза. Диван башы Күрән бәк хәстәрен күрер. Тимерҗан сак өчен берничә унбашы кораллы алыплар әзерләр. Иң яхшы чаптарларны җайдакларсыз, кыпчак далаларында яшь дөяләр сатып алырсыз.

Күрән бәк. Бөек хан, боерыгың үтәлер. Шуны да әйтмәкче идем: Тукбай морза углы Батил, үзе теләп, кораллы унбиш ир-ат белән Казансу кирмәненә китте. Кирмәнне таш каргулар салып ныгытам, дип сүз бирде.

Алмыш. Тукбай морза, углың өчен рәхмәт. Итил-йорт өчен тырыша.

Әлтабар Габдулланы абайлап ала, ул, Болгар егете киемендә булгач, аны танымый торган.

Танымый торам, Габдулла шәкерт тә килгән икән. (Уйланып.) Габдулла шәкерт, әйткән нәзерем барие, кем дә кем Сылукайны арыкландыра, шул киявем булыр дигән идем. Ул шобага сиңа насыйп булган икән. Әгәр риза булсаң, яучы җибәр.

Габдулла уңайсызланып басып тора. Аны сынаулы караш белән Акбикә, Сылукай читтән күзәтәләр.

Габдулла. Бөек хан, миңа шундый зур ихтирамың өчен тормышым да кызганыч түгел, гомергә тугрылыклы, ышанычлы углың булырмын.

Тезләнеп, башын ия. Әлтабар аның башыннан сыйпый.

Күрән бәк. Алмыш галиҗәнаплары, ошбу изге бүз бала Габдуллага үзем димче булып, Сылукайның кулын сорар идек. Габдулла шәкерт, син ризамы?

Шәкерт аптырап, каушап кала.

Габдулла. Күрән бәк, мин бик шат.

Башын иеп, оялып, идәнгә карап тора.

Алмыш. Күрән бәк, Габдулла риза булгач сора инде, нишләп телеңне йотып торасың?

Күрән бәк уянып киткәндәй була, тамагын кыра.

Күрән бәк. Бөек Алмыш хан, сезнең гөлбакчада үскән бердәнбер затлы сылу гөлегез бар. Сылугөлнең токымнары булып сезне шатландыру өчен, ул затлы гөлне икенче гөлбакчага күчереп утырту мәслихәт булыр иде. Безнең бакчада да гүзәл гөл чәчәк атып утыра. Әгәр аларны бергә утыртсак, гөлбакча тагы да ямьләнерие.

Алмыш. Күрән бәк, сүзләрең колакларны иркәли, йөрәккә бал да май булып ята. Ханбикә Акбикә ни дияр?

Акбикә. Сылукайның ризалыгы булса, мин риза, атасы.

Алмыш. Күрән бәк, Габдулла шәкерт, туйга әзерләнегез.

Тукбай морза. Алмыш хан, Акбикә галиҗәнаплары, ислам йоласы белән үзем никах укырмын. Борынгы Болгар илендә беренче мөселман никахы булыр. Иншалла!

Алмыш. Күрәзәче Айбаба дөрес күрәзәләгән, менә минем күчкә дә шатлык килә. Туйга Айбабаны да чакырыгыз. Ә хәзер димчеләр хөрмәтенә өстәл хәстәрләргә!

Музыка яңгырый, чаршау артыннан кәнизәкләр, башка сарай кешеләре чыгалар.

Ирләр таралышып утыралар, кызлар, Сылукайны уртага алып, туй җырын җырлыйлар.

 
Кыз балага сүз әйтмәгез,
Ал йөзен кызартмагыз;
Йөзек кашы зөбәрҗәт күк
Кыз баланы саклагыз!
 

Җыр салмак биюгә күчә, кыз белән егетне уртага алып бииләр, шулай итеп, булачак туйның димчеләр мәҗлесе башлана, кыллы музыка кораллары уйнаган, быргылар кычкырткан, дөмбер суккан тавышлар, акрынлап томан эчендә калалар. Хан сарае караңгылана. Хронометр суккан тавышлар көчәя. Хан сарае бушап кала.

ҖИДЕНЧЕ КҮРЕНЕШ

Хан сарае акрын гына яктыртыла. Ишеккә элә торган кечкенә кыңгырау тавышы ишетелә. Сарайның эчке сакчысы Утташ керә, башын иеп, ханны көтеп тора. Ял бүлмәсеннән Алмыш әлтабар чыга. Ул инде күптән аякта, күңелендә борчылу.

Алмыш. Тыңлыйм, Утташ, нәрсә булды, ни кү әйтерсең?

Утташ. Бөек хан, Казансу кирмәненнән яман кү килде. Ир-атлы юлчабар бик тә яман кү китергән.

Алмыш. Утташ, сүзеңне кыска тот.

Утташ. Бөек әлтабар, Тукбай морза углы Батил, Казансу кирмәнен саклаганда, ыслау явы белән сугышта һәлак булган.

Алмыш. Ир-атлы юлчабар үзе кайда?

Утташ. Бөек әлтабар, ул да яралы, шәһри Болгарга көч-хәлгә килеп җиткән, хезмәтчеләр йортында шифалана, хәле начар. Ыслау явы көчле була, ярый әле, гаскәр башы Тимерҗан бәк, ярты төмән яугире белән Казансу кирмәнен саклап, уннан артык көймәләре белән күп кенә ыслауларны Кара Итил төбенә озаткан.

Алмыш. Йә-ә-ә Тәңре, тагын нинди яман күләр китерерсең инде?

Утташ. Бөек хан, тагын бер кү бар, Багдад хәлифәсеннән, Тукбай морзага ияреп, бик зур кәрван Шәһри Болгарга юл тота, ди. Кү китерүче сөенечен алды. Кәрван, Җигүле тауларын узып, тиздән Кара Итилне кичәргә тиеш, ди.

Алмыш. Шатлык та зур, кыран да аз түгел. Тукбай морза бердәнбер ир-ат булган бүз баласын югалтты. Батил киләчәктә гаскәр башы булыр дип өметли идем.

Ерактан эндәшә-эндәшә, ханбикә Акбикә керә.

Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар.

Утташ чыгып китә.

Акбикә. Атасы, атасы, шатлыгыбыз бик зур. Сөенче бүләге синнән. Оныгың бар, шатлан!

Алмыш. Шөкер, Тәңрем, шөкер. Бер әчесен, бер төчесен бирәсең. Анасы, мин бик шат, рәхмәт Сылукайга, миңа мирас калдырырга онык бүләк итте.

Мин дә сиңа шатлыклы кү әйтәм, Тукбай морза зур кәрван белән Җигүле тавына кайтып җиткән. Мөхәммәд пәйгамбәр иленнән илчеләр алып кайта. Төгәл ун айда, Тәңренең рәхмәте белән, нинди ерак юлдан исән-сау әйләнеп кайттылар. Анасы, шатлыкка ияреп, кыран кү дә безнең йортка керде.

Акбикә (борчылып). Йә-ә Тәңрем, нәрсә булды тагын?

Алмыш. Казансу кирмәнен саклаганда, ыслаулар белән сугышта Батил һәлак булган.

Акбикә (елап). И-и-и балакаем, язмышың шул булган икән… Үз балам кебек якын күрдем, Сылукай белән бергә уйнап үстеләр. Әнисе Айсылу белән ахирәт дуслар булып гомер кичердек, инде аңа бу күне ничек улак итәргә… Атасы, сиңа әйтергә батырчылык итмәдек, Батил, Казансу кирмәненә китәр алдыннан, Сылукайны сорап килгәние.

Алмыш. Ә нишләп миннән яшердегез?

Акбикә. Атасы, сине борчымаска булдык, болай да борчылуың чиктән ашкан. Сылукай Батилга мин сине абыем кебек хөрмәт итәм, мине җәберләмә, абыем булып кал, диде. Аннан соң үзеңнең кем дә кем Сылукайны арыкландыра, киявем шул булыр, дип әйткән нәзерең дә барие.

Алмыш. Анасы, тугры сөйлисең, тәңреләргә келәү әйтеп нәзерләгәнием. Җитмәсә, бердәнбер кызым Сылукай үз язмышын үзе хәл кылды, язмыштан узмыш юктыр. Батил да миңа бик кадерле, үз балам кебек иде. Тәңреләрнең келәүләре шулай булгандыр. (Сакчы Утташны чакыра.) Утташ! (Ашыгып, Утташ керә.) Диван башы Күрән бәкне чакырт.

Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар. (Ашыгып чыгып китә.)

Алмыш. Анасы, Тукбай морза белән Багдад хәлифәсе илчеләре дә Болгар-йортка сәфәр тоталар. Кунакларны хөрмәт белән каршыларга, сый-хөрмәт күрсәтергә кирәк булыр.

Акбикә. Атасы, йөзеңә кызыллык китермәм, син боерганча булыр.

Кыңгырау шалтырый, Утташ керә.

Утташ. Бөек хан, Күрән бәк чакырмыйча үзе килгән.

Алмыш. Керсен.

Утташ чыгып китә, диван башы Күрән керә.

Күрән. Иминлек, чуктин-чук гомер келим, Бөек Алмыш хан. Анабыз ханбикә Акбикәгә дә теләгем изге, ханбичәбез Сылукай икегезгә дә онык бүләк итсен!

Алмыш, Акбикә} (бергә). Рәхмәт, Күрән бәк, изге келәүләреңә.

Алмыш хан. Күрән бәк, тәңреләр, келәвемне кабул кылып, бүген миңа онык бүләк иттеләр. Сылукайның углы бар.

Күрән (шатланып). Бөек хан, анабыз Акбикә, икегезне дә котлыйм! Оныгыгыз арык ир-ат булып, мирас тотарлык булсын!

Алмыш, Акбикә } (бергә). Рәхмәт, рәхмәт яхшы келәвеңә.

Алмыш. Күрән бәк, Тукбай морза гарәп илчеләре белән Җигүле тавына кайтып җиткәннәр. Инде Кара Итилне кичәләрдер. Кунакларны, бөтен Болгар халкын җыеп, зурлап каршыларга кирәк. Быргы кычкыртып, дөңгер кагып.

Күрән. Баш өсте, Бөек әлтабар. Боерыгың җиренә җиткерелер.

Алмыш. Кунаклар санына җитәрлек итеп, пар тояклы маллар чалыгыз. Казна, шөкер, сай түгел, сый-хөрмәтне мул тотыгыз. Гарәпләрең кәрван башын хан сараеның кунаклар күченә китерерсең.

Күрән. Баш өсте, Бөек әлтабар, боерыгың үтәлер.

Алмыш. Күрән бәк, инде хәбәрдардыр, Тукбай морза углы Батил ыслаулылар явында һәлак булган.

Күрән. Хәбәрдар, хәбәрдар, Алмыш хан. Казансу кирмәнендә күп кенә ир-атлар башларын корбан куйганнар. Әмма Итил-йортымызга яу булып килгән ыслауларны кертмәгәннәр. Тәңре җаннарын изге кылсын, күчләренә ил казнасыннан ярдәм булыр.

Алмыш. Күрән бәк, тугры сөйлисең, һәлак булган һәр ир-атка диван карары белән ярдәм булыр. Итил-йортымызның һәр ир-аты алтын бәһасенә торадыр.

Кыңгырау шалтырый, ашыгып, Утташ керә.

Утташ. Бөек әлтабар, шәһәр урамында кам урынына калган Күзәмеш, дөңгер сугып, кү таратып йөри. Халыкны шәһәр капкасы янына Тукбай морза белән килүче гарәп илчеләрен каршыларга чакыра.

Әлтабар белән Күрән, бераз гаҗәпсенеп, бер-беренә карыйлар.

Алмыш (кәефе күтәрелеп). Менә сиңа Күзәмеш, әлтабар белән диван башыннан да узып, шатлыклы кү китергән.

Күрән бәк. Бөек хан, ул бүз баланың күңеле саф, Итил-йортымыз өчен җанын фида кылырга да ризадыр.

Утташ. Бөек хан, халык шәһәр капкасына таба агыла.

Алмыш. Күрән бәк, син, диван башы буларак, кара елгырга атланып вәзирләр белән кунакларны каршыла, мин дә килеп җитәрмен. Иртәгә Тургайлар тирәгендә Болгар халкын җыеп кунакларны кабул итәрбез.

Хан сарае караңгылана. Шәһәр урамында дөңгер суккан тавыш яңгырый.

Күзәмеш тавышы. Болгар халкы, Болгар халкы! Тукбай морза, зур сәяхәт кылып, Итил-йортка кайтты. Үзе белән кунаклар да алып кайткан, кунакларны каршыларга барыгыз. Кадерле кунакларны каршылагыз!

Дөңгер суккан, быргы кычкырткан тавышлар көчәя. Шул кыска вакытта декорация алышына. Сәхнә акрын гына томаннар эчендә яктыра. Офыкта яшел дала. Һавада тургайларның, сандугачларның җаннарга ләззәт биреп сайраулары бай табигатькә тарала. Яшел хәтфә чирәмгә хан чатыры корылган, ханның гаскәри егетләре келәм җәяләр, тәхет чыгарып куялар, коралланган ике сакчы ян-якка баса. Быргы тавышы яңгырый, дөңгер сугалар. Тәхетнең уң ягына – Болгар кешеләре, сул ягына милли киемнәрдә гарәп кунаклары урын ала, әлтабарны көтәләр. Сөрәнче хан белән ханбикәнең килгәнен хәбәр итә.

Сөрәнче. Җәмәгать! Болгар халкы! Ерак гарәп илләреннән килгән кунаклар! Болгар ханы Алмыш галиҗәнаплары белән ханбикә Акбикәне каршы алыгыз!

Заманча музыка яңгырый, дөңгер сугалар. Чардуган эченнән әлтабар Алмыш чыга, аның артыннан Акбикә күренә. Алмыш, кул биреп, хөрмәт күрсәтеп, аны үзе белән янәшә бастыра.

Алмыш. Ерак Багдад хәлифәсеннән килгән мөселман кунаклар, туган Болгар халкы, барыгызга да чуктин-чук гомер, байлык, арулык келим. Көтеп алган илче-кунакларыбыз, күп кенә авырлыклар күреп, ерак юллар, сулар кичеп, исән-сау килеп җитүегезгә без бик шат. Менә Болгар халкы, бөтен төбәкләрдән җыелып, Багдад хәлифе Җәгъфәр әл-Мөкътәдир хәзрәтләре җибәргән хатны укырга җыелдык. Тукбай морза, сиңа, кадерле илчеләрне исән-сау алып кайтуың өчен, Болгар халкы исеменнән бик зур рәхмәт! Үзеңә, гаиләңә арулык, күп яшәвеңне телибез!

Быргы, дөмбер тавышлары яңгырый.

Тукбай морза. Бисмилләһир-рахмәнир-рахим, әссәламегаләйкем, Болгар-йортның атасы әлтабар Алмыш галиҗәнаплары, Болгар-йортның әнкәсе Акбикә ханым, барча Болгар халкы! Бөек әлтабар, татлы келәүләрең өчен бик зур рәхмәт! Мин Болгар-йортыбызга бирәсе бурычымны гына үтәдем. Бүген Итил-йортыбыз тормышында иң мөһим мизгелләр якынлашты. Багдад хәлифе Җәгъфәр әл-Мөкътәдир хәзрәтләре, үзенең иң ышанычлы илчеләрен Сусан әр-Рәссигне һәм сәркатибе Әхмәд ибне Фазланны безгә илче итеп җибәрде, мин аларның юлдашы булдым.

Илче Сусан әр-Рәссиг, алга чыгып, Алмыш янына килә, кул кысышып, кочаклашып исәнләшәләр. Гарәпләр озынча ике кара байрак күтәрәләр, анда алтын хәрефләрдән изге Коръән сүрәләре язылган. Илче Сусан әр-Рәссиг мөэминнәр әмиренең иң өлкән түрәләре кия торган, алтын укалап бизәлгән кара чапанны әлтабарның иңенә сала, ә Фазлан Акбикәнең алдына бизәкле затлы чапан һәм хушбуйлар, асылташлар куя. Быргылар кычкыра, дөмбер сугалар, халык алкышлап кул чаба.

Сусан әр-Рәссиг. Бөек Болгар ханы әлтабар Алмыш, Акбикә галиҗәнаплары, без иминлек шәһәре Багдад иленең хәлифе Җәгъфәр әл-Мөкътәдир хәзрәтләре боерыгын үтәп, сезләрнең бик тә гүзәл Болгар-йортны күрергә насыйп булды, күңелләребезгә сыймас шатлык килде. Хөрмәтле әлтабар Алмыш галиҗәнаплары, рөхсәт итегез, сәркатип, мөселман хокуклары, ислам дине белгече Әхмәд ибне Фазлан, Багдад хәлифе Җәгъфәр әл- Мөкътәдир хәзрәтләренең, сезнең тарафларга юллаган хатын укырга.

Әлтабар, ризалыгын биреп, кулы белән хәрәкәт ясый. Быргылар кычкыра, дөмбер сугалар. Халык шатланып кул чаба. Фазлан уртага чыгып, хәлиф җибәргән, торба итеп төргән хатны җәеп укый башлый. Бөтен халык, аяк өстенә басып, хат укуны тыңлый.

Ибне Фазлан. Бисмилләһир-рахмәнир-рахим, әссәламегаләйкем, Болгар-йортның атасы, әлтабар Алмыш галиҗәнаплары, Болгар-йортның әнкәсе, Акбикә ханым, барча Болгар халкы! Без Аллаһы Тәгаләнең рәхмәтләре белән мөселманнарга иңдергән Коръән-Кәрим белекне сезгә алып килдек. Шушы изге белекне саф күңелегездән кабул итсәгез, без, Аллаһы Тәгалә каршында изге бурычыбызны үтәдек дип, кыямәт көндә җавап тотарга әзер.

Әгуузу билләһи минә-ш-шәйтаани-р-раҗим. Бисмилләһир-рахмәәни-р-рахим.

Әл-хәмдү лилләһи раббил гааләмиин. Әр-рахмәәни-р-рахим. Мәәлики йәүми-д-дииин…

Фазланның тавышын акрынлап музыка басып уза. Хат укылып беткәч, Сусан әр-Рәссиг, тантаналы итеп, Коръән-Кәримне әлтабарга тапшыра. Әлтабар Коръәнне тантаналы итеп, баш өстенә күтәреп, маңгае белән кагыла…

Алмыш. Бөек хәлифәт илчесе Сусан әр-Рәссиг, сәркатиб Әхмәд ибне Фазлан, Болгар халкына ерак илдән, изге җирләрдән алып килгән бүләгегез бик зур, без бу бүләкне көтеп алдык, киләчәктә Болгар халкы күп гасырлар буена Изге китап итеп саклар. Хәлифәт сәяхәтчесе Габдулла дигән бүз бала – Болгар халкының кияве, Болгар ханбичәсе Сылукай гарәп халкының килене булды.

Кунаклар алдына Габдулла белән кулына күкрәк баласы күтәргән Сылукай чыгалар. Гарәпләр яшьләрнең иңнәренә затлы тукымадан тегелгән чапаннарны салалар. Тантаналы музыка яңгырый, яшьләр, рәхмәт әйтеп, хан белән ханбикә артына басалар.

Укымышлы Габдулла бер ел эчендә халкымызны ислам дине белән таныштырды, Аллаһы Тәгаләнең илчесе Мөхәммәд хәзрәт турында күп кенә мәгълүматлар сөйләде.

Хөрмәтле Сусан әр-Рәссиг, ибне Фазлан, Болгар халкы, бердәнбер Аллаһы Тәгаләнең Коръән-Кәримен кабул кылып, рәсүлулла Мөхәммәд пәйгамбәрнең васыятьләрен саф күңелдән кабул итә.

Тантаналы музыка яңгырый, гарәп кунаклары, намазлык җәеп, намаз укырга әзерләнәләр. Аларга ияреп, Тукбай морза, Габдулла, морза хезмәтчеләре дә намазга басалар. Шәһри Болгарда ил күләмли беренче намаз укыла. Намаз укучыларның тавышы еракларга тарала, милли музыка шул тавышларга кушыла.

Пәрдә

2009