Kitabı oku: «Gəncəli müdrik. M.Ş.Vazeh»
MÜƏLLİFDƏN
Qədim hind fəlsəfi traktatlarının birində belə bir kəlam var: «Dahilər üçün üç şeydən biri labüddür: Ya gənc yaşında ölmək, ya sonsuz olmaq, ya da ehtiyac içində yaşamaq.»
Çox doğru həqiqətdir. Amma heyif ki, qədim mütəfəkkir bu yazılmamış qəribə qanunun səbəbini izah etmir. Bəs axı niyə belə olur? Özü də cüzi fərq və tək-tək istisnalar nəzərə alınmasa dünyanın hər yerində. Axı niyə olmazın ehtiyac və müsibətlər içində ömürlərini başa vuran fransız impressionistlərinin heç kim tərəfindən ən ucuz qiymətə də alınmayan əsərlərinin yüz minlərlə qiymətə satılması üçün mütləq onların ölməsi vacibdir?
Niyə dahilərə qarşı kor olan ataların səhvlərini düzəltmək mütləq oğulların öhdəsinə düşür? Həmin oğulların ki, özləri də öz həmyaşıdları, müasirləri olan adsız-sansız istedadlara qarşı kor olurlar? Niyə bu qanun bu qədər universal, dəyişməz və əbədidir?
Bütün bunlar, əlbəttə, uzun bir tədqiqatın mövzusudur. Çünki burada səbəb bir deyil, saysız-hesabsızdır.
Kütlə böyüklüyü görmür, görə bilmir. Görə bilənlər isə görmək istəmir, görmək istəmədiyindən guya heç nə yoxdur. Çünki «görunməzlərin» görünməsi onlara sərf eləmir və onlar instinktiv olaraq əllərində olan bütün vasitələrlə çalışırlar ki, həmin görünməyən dahilər beləcə, həmişəlik görünməz olaraq qalsınlar.
Bu belə olub, belə də olub qalacaq.
Mirzə Şəfi də belə «görünməzlərdən» biri olub və onun taleyi otuz il əvvəl məhz buna görə məni məftun elədi.
Mirzə Şəfinin ömrü boyu bacardığı şeir yazmaq və sevmək olub. Öz liliput həmvətənləri və müasirləri içində Qulliver kimi gəzən belə bir şəxsin həyatını təsvir etməkdən maraqlı nə ola bilər?
Avropa və Amerika ədəbiyyatında bioqrafik roman janrı böyük inkişaf yolu keçib. Onun Andre Morua, Lion Fextvanger, Henrix Mann, İrvinq Stoun kimi böyük nümayəndələri var.
Bioqrafik romanı tarixi romanla eyniləşdirmək olmaz. Tarixi romandakı imkan və sərbəstliklərə burada meydan azdır.
Bioqrafik romanın əsas meydanı qəhrəmanın daxili dünyası, onun ehtiraslarının analizidir. Bunun isə təsviri çox çətin və mürəkkəbdir.
Məni ilk bioqrafik romanımızı yazmağa həvəsləndirən və yazı vaxtı köməyimə gələn iki şey oldu. Biri Bodenştedtin xatirələrinin bir çox parlaq səhifələri, bir də özümlə Mirzə Şəfi arasında duyduğum mənəvi doğmalıq, yaxınlıq və anlaşıqlıq. Mirzə Şəfi poeziyasının o dövrdə rus dilində N. Qrebnevin yeni misilsiz tərcüməsində nəşri mənimçün göydəndüşmə oldu.
Ancaq bir çox səbəblər ucundan əsəri birbaşa yazıb başa çatdıra bilmədim. Yalnız 1988-ci ildə 62-63-cü illərdə başlanan roman sona çatdı.
Əsərin ilk adı «Nəğməyə dönmüş ömür», sonrakı daha bir natamam çapına isə «Mirzə Şəfi» adını qoydum. Nəhayət belə qərara gəldim ki, onu Bodenştedtin Mirzə Şəfini adlandırdığı kimi «Gəncəli müdrik» adlandırım.
Həyatda «gözəgörünməz» və ya bədbəxt olmaq üçün sadəcə həssas olmaq və ya hər hansı gözəlliyə heyran olmaq kifayətdir. Qaldı ki, minlərlə, yüz minlərlə adamlardan seçilmək kimi qeyri-adi doğulmaq ola…
Hələ iki əsr bundan əvvəl Şopenhauer yazanda ki, «mənəvi yoxsulluq ən gözəl zəmanətdir», aydındır ki, bu cür mənəvi yoxsulluqdan və həyat üçün bu qədər vacib olan kütlük və kobudluqdan məhrum olan mirzəşəfilərə yaşamaq çətin olacaq.
Əgər belə şəxslərin həyatında haçansa az müddətə də olsa günəş doğursa, bunu yalnız taleyin qeyri-adi töhfəsi kimi qiymətləndirmək olar.
Keçən əsrin görkəmli filosofu Joli «Böyük insanların psixologiyası» əsərində dahiliyin genetik və psixoloji səbəblərini açıb, dahilərin taleyinin faciəviliyinin səbəblərini onların mühitə, şəraitə uyğunlaşa bilməmələrində görür.
Əslində onlar istəsələr də şəraitə uyğunlaşa bilməzlər (Mirzə Şəfinin həyatının sonlarında etmək istədiyi kimi). Onların ruhi aləmlər üçün yaranmış qüdrətli beyinlərində bununçün vacib olan xüsusi mexanizm yoxdur.
Çox təəssüf ki, bizim müasir, az-çox istedadlı şəxsiyyətlərimiz həyatda məharətli olmaqda bir-birləriylə yarışıb başa düşmək istəmirlər ki, bununla qazandıqları hədsiz rifah əvəzində nələr itirirlər.
Mahirlik – istedad üçün bədbəxtlikdir.
Və bir şeyi də təkrarən qeyd edim ki, bütün tarixiliyinə və faktoloji xüsusiyyətlərinə baxmayaraq Mirzə Şəfinin həyatını təsvir etməklə əsl sənətkar taleyinin bir növ modelini yaratmağa çalışmışam.
I HİSSƏ
ZÜLEYXA
1
1831-ci ilin payız günlərinin biri idi…
Qəbiristanlığın dəmir darvazası örtülmüşdü. Əli Quranlı sonuncu adam da darvazanı aralayıb çıxdı. O, Şəmkir yolu üstündəki kiçik təpəlikdən geri baxdı. Orda, qəbiristanlıqda bir cavan dayanmışdı. Başı köksünə əyilmişdi. Onun qarşısında kiçik bir təpə qaralırdı… Torpağı qaralan təzə bir qəbir və bu qəbirdə Gəncənin ədaləti, müdrikliyi və onun yeganə dayağı yatırdı.
– Allah sənə lənət eləsin…
Qapıdan çıxan qoca bir daha qəbiristanlıqda dayanan cavana dodaqaltı mızıldandı, yoluna davam edib bir azdan şəhər kənarındakı ağaclıqlar arasında gözdən itdi.
Qəbiristanlıqda dayanmış cavan isə qəhərdən boğula-boğula pıçıldayırdı:
«Rahat yat, Hacı. Sən ömrünü qəhrəman kimi yaşadın. Sənin varlığın əsl möcüzə idi. Sən tək-tənha bir yığın molla, üləma, şarlatan, cahil, nadanla çarpışdın. Sənin varlığında nə böyük qüdrət var imiş».
O xırıldayaraq, başını solğun səmaya sarı qaldırdı. Dişləri bir-birinə sıxılıb xırçıldadı:
«Ey allah, ver Hacının qüdrətini mənə. Fikrimə, ağlıma, iradəmə qüvvət ver. Qoy büdrəmədən, yıxılmadan, inildəmədən Hacının mənə əxz elədiyi yolu başa vurum».
O, dərindən köks ötürüb qəbir üstə əyildi.
«Hacı, həyatımdan bir günəş kimi qopub getdin. Məni zülmət içində, vəhşilər içində qoyub getdin. Nə yurdum var, nə qohum-qardaşım, nə də dost-aşnam…»
Cavan düşdüyü vəziyyətin dəhşətini sanki indi dərk etdi. Daş kimi quruyub qaldı… Sonra ağır-ağır qalxıb əbasının düymələrini bağladı.
«Əlvida, müəllimim, sirdaşım, qardaşım, əlvida. Allah sənə rəhmət eləsin. Ruhun şad, məzarın qu tükü kimi yumşaq olsun.
Gözlərimə torpaq tökülüncəyə qədər səni unutmayacağam, Hacı. …Hər cümə axşamı gəlib məzarın üstə sənin çox sevdiyin Seyid Səttarın1 qəsidələrini oxuyacağam. Sən dünyada mənim sevdiyim yeganə hacıydın… Əlvida, ustadım, əlvida…»
Göz yaşları yavaş-yavaş kirpiklərinin ucunda ağırlaşdı, sonra qopub saqqalına yuvarlandı. Cavan qəbirlər arası ilə yeriməyə başladı. Axırı ki, qəbiristanlıqdan çıxdı.
«Deməli, bundan sonra Hacının təmkinli səsini eşitməyəcəyəm, mehriban üzünü, ağıllı gözlərini görməyəcəyəm. Dünən var idi, bu gün yoxdur. Yüz il qabaq da yox idi… Haradan gəlmişdi, hara getdi? Bu nə oyundur? Həyat addımlayıb gedir. Ömürlərin, talelərin, sevinc və kədərlərin üstündən addımlayıb hara isə gedir, gedir…»
O, başını qaldırdı. Ətraf göz işlədikcə kələ-kötür düzənlik idi. Bir az o yanda Şıx düzü uzanırdı. Orda da müqəddəs bir qəbir var idi. Orda, qəbirdəki adam yeddi yüz il idi ki, öz doğma şəhərinin bəla və müsibətlərini allahlara xas olan sükut və laqeydliklə seyr edirdi.
Dönüb şəhərə baxdı. Qurumuş dodaqları yavaş-yavaş tərpəndi: «Hara gedəcəyəm?.. Məscidə».
O, birdən-birə acı-acı gülməyə başladı.
…«Harda söhbət düşsə, Şah Abbası zülmkar adlandırıb ona lənət oxuyuram, axşamlar isə gedib yenə onun tikdirdiyi evdə yatıram. Bütün günü şəriət kitablarında yazılanların əfsanə olduğunu iddia eləyirəm, özüm də həmin kitabların üzünü köçürüb dolanıram…»
Onun çiyinləri yüngülcə titrədi. Ancaq bilmək olmurdu ki, gülür, yoxsa ağlayır.
«Allah sənə rəhmət eləsin, Hacı. Öləndə də məni yadından çıxartmayıbsan. Sənin 400 dinarın olmasaydı, neyləyəcəkdim?.. Nə qədər borcum var… Hacı Fətullaya, Kəblə Zeynəddinə, başmaqçı Mustafaya, daha kimə? Hə, baqqal Aşota… Azı yüz qızıl eləyir».
O, kiçik bir təpəlikdə dayanıb, irəliyə – Gəncəyə baxdı: hamam və məscidlərin minarələri, saraylar, qala divarları, yastı-yapalaq evlər… Canlı ölülərin nəhəng qəbiristanlığı. Haçandan-haçana cavanın dodaqları ağır-ağır pıçıldadı:
– Gəlir, Hacı Abdullanın dostu Mirzə Şəfi gəlir.
* * *
…Günortaya az qalırdı. İbrahim xanın ikimərtəbəli qırmızı kirəmitli evində yemək hazırlığı görülürdü. Xan geniş, hündür eyvanın gündoğan tərəfində üst-üstə qalanmış yumşaq balışlara dirsəklənib, ikinci arvadı Zeynəb xanımdan olan oğlu Əbülfəzlə nərd oynayırdı.
Xan gümüş xətli zərləri ağ, ətli ovcunda sıxıb atdı. Ata ilə oğlun gözləri taxta üstə diyirlənən zərlərə zilləndi.
Şeş-beş… Şeş-beş.
Xan qəhqəhə çəkdi:
– A bala, a bala, sən mənimlə oynaya bilməzsən.
Xanın kök, göyçək, sarışın oğlu qəzəblə zərləri götürdü, bir-birinin üstə qoyub atdı. Zərlər xeyli fırlandıqdan sonra oğlana acıq verirmiş kimi yenə eyni xallar üstə dayandı.
– Dü-bir…
Oğlanın göyçək üzü eybəcərləşdi. Xan isə daha bərkdən qəhqəhə çəkdi. Xan gülür, oğlu hirslənirdi. Nəhayət, Əbülfəz yad adamla danışırmış kimi atasına: – Zərləri at, – dedi.
Xan, oğlunun hirslənməyindən ləzzət alıb doyandan sonra yaşarmış gözlərini yaylıqla sildi.
– Bax ha, qoşalamaq istəyirsən, dü-bir atırsan, mən halalca atıram, allah da mənə verir.
Həyətdə o yan-bu yana gedən nökərlər xanın kefinin kök olmağından sevinmiş halda gülümsəyir, bir-birlərinə göz vururdular. Küçədən ötüb-keçən faytonların cırıltısı, atların fınxırtısı eşidilir, faytonçuların – yoldan keç, yoldan keç, – səsləri gəlirdi.
İbrahim xan yenə zərləri atmaq istəyəndə nəsə xatırladı, əlini həyətə sarı yelləyib səsləndi:
– Ay uşaq, ay uşaq…
Nökər əlindəki dolu kuzəni yerə qoyub eyvana sarı boylandı.
– Bəli, ağa.
– Zeynəbi çağır.
Nökər kuzəni götürüb getmək istəyirdi ki, xanın acıqlı səsi eşidildi.
– Hara gedirsən?
Nökər yenə kuzəni yerə qoyub geriyə döndü. Xan nökərə baxmadan soruşdu:
– Əjdər xanın evini tanıyırsanmı?
Uzunsov sifətli, nazik burunlu nökər eyvana yaxınlaşdı.
Xan bayaqdan bəri, – ata, oyna, ata, oyna, – deyib ağlamsınan oğlunun üzünə baxdı. Gülümsədi. Nökəri unudub, zərləri ovcuna aldı, əlini hərlətməyə başladı:
– Yaxşı, ala, bu da sənə bir şeş qoşa, – dedi.
Bər ikisinin intizarlı nəzərləri altında fırlanan zərlər doğrudan da cüt şeş üstə dayandı. Xan yenə qəhqəhə çəkdi. Həyətin o başından nazik, hədələyici səs eşidildi.
– Ay Hüseyn, ay Hüseyn.
Nökər xanımın qəzəbli səsini eşidib diksindi. Xan gülməkdən dayandı, nökərə baxdı.
– Hə… dünən Aslan xanın təsbehi yadından çıxıb məndə qalıb. Al, bu saat qaç onlara. Bir də «Açıqbazar»ın dalında papaqçı Baxşəli var, gör araqçın hazırdı, ya yox? Get.
Xan yenə oğluna sarı döndü, onun daha da qızarmış təmiz, girdə üzünə, sarışın saçlarına, iri, ala gözlərinə baxdı. «Gör necə bacısına oxşayır. Elə bil qızdır».
Əbülfəz:
– Düz atmırsan, cütlüyürsən, – dedi. – Özün də o qədər onnan-bunnan danışırsan ki, oyunun da ləzzəti qaçır.
Xan, oğluna cavab vermək istəyirdi ki, ikinci arvadı Zeynəb xanım eyvanın o başından göründü.
Zeynəb gözəl, sarışın qadın idi. Tərpənişindən məlum olurdu ki, təsərrüfat işlərinə o qədər qarışmasa da, evdə xanım odur. Evin gəlir-çıxarına isə xanın birinci arvadı Kişvər xanım baxırdı. Övladı olmadığına görə xan ikinci dəfə evlənib Zeynəb xanımı almışdı. Kişvər xanım həmişə ciddi, qaşqabaqlı idi. Zeynəbin isə dodaqlarından təbəssüm əskik olmurdu.
Xanım gəlib əri ilə oğlunun yanında dayandı. Oğluna baxıb gülümsədi:
– Hə, kim udur?
Əbülfəz əlini atasına uzadaraq:
– Düz oynayır bəyəm, – dedi.
Zeynəb xanım ərinə baxıb nazla acıqlanaraq:
– Qoyar ki, uşaq bir yol udsun, – dedi.
Xan birdən-birə qaşqabağını tökdü:
– Yeri arxalığımın döş cibində sarı təsbeh var, ver gədəyə. Dünən məclisdə aldım, yadımdan çıxıb qaytarmamışam. Tez ol, kişi narahat olar…
Xanım sallana-sallana getdi.
Həyət qapısı döyüldü. Nökər Əlimərdanın girdə sifəti göründü.
– Xan, Hacı Qafur gəlib.
İbrahim xan atmağa hazırladığı zərləri yavaşca taxta üstə buraxıb, ayağa qalxdı.
– Gəlsin, bu tərəfdən gəlsin.
Xan pərt olmuş oğluna baxdı. Əlini onun başına çəkdi:
– Yaxşı, sonra oynayarıq, – dedi, – get qızı göndər gəlib yığışdırsın.
Darvaza tərəfdən Hacı Qafurun gümrah səsi eşidildi.
Xan dodaqaltı:
– Zalım oğlu gurultuyla gəlir, – dedi.
Sonra gülümsəyib başını bulaya-bulaya otağa keçdi. Bu, geniş hündürtavanlı qonaq otağı idi. İri, üstünə atlaz örtük sərilmiş mizin dövrəsində məxmər oturacaqlı səndəllər düzülmüşdü. Yuxarı pəncərələrin şüşələri rəngbərəng idi. Göy, qırmızı, sarı. Aşağıdakılar isə adi şüşələrdən idi. Görünür, yuxarıdakılar yaraşıq, aşağıdakılar isə işıq və hava üçündü.
Hacı Qafur Gəncənin ən işgüzar adamlarından biri idi. Kimin şəhərlə nəyə ehtiyacı olurdu, Hacı Qafuru tapırdı. Kimə cins at lazımdır, Hacı Qafura desin. Yaxşı ov iti, yaxud qızılquş istəyirsə, Hacı Qafurdan soruşsun. Əla Kaşan xalçası lazımdır, Hacı Qafuru gör, mülk satmaq, elçiliyə adam göndərmək istəyirsən, Hacı Qafur hazır. Hacı Qafur Gəncə məclislərinin də bəzəyi idi. Kefcil, zarafatcıl bir adam idi.
Sifətində nəzərə dəyən uzun, ortası azca əyilmiş burnu idi.
İbrahim xan pilləkəndə ayaq səsləri eşidib qapıya tərəf yeridi. Xörək iyini duymuş Hacı Qafur qırmızı gözlərini hərlədib içəri boylandı.
– A kişi, sən məni əldən saldın. Bu böyüklükdə mahalda kimi tapıb gətirirəm, bəyənmirsən. Hacı Nəsirin xəttini bəyənmədin, şair Fazilin özünü, Şəfi əfəndinin də xasiyyətini. Axır eləsini tapmışam ki, gündüz çıraqla axtarsan tapa bilməzsən. Bunun da eybi var, özü də hamısından böyükdür, amma bilirəm ki, bəyənəcəksən… Niyə? Çünki dəryayi-elmdir. Müdriklərin müdriki… Quranı Hafizdən yaxşı bilir, Hafizi Qurandan. Xətt, nə xətt. Bayraq kimi tut, dünyanı gəzdir.
İbrahim xan razılıq əlaməti olaraq gülümsədi:
– Sən allah, qurtar məni bu arvadların cəngindən, – dedi. – Səhərdən axşamacan baş-beynimi aparırlar…
Səndəliyə yastılanmış Hacı Qafur:
– Sənin canınçın, İbrahim, mirzə burda gözümüzün qabağında, biz də düşmüşük o dağa, bu dərəyə.
– A bala, axı o mirzə kim ola?
Nökər Əlimərdan daxil olub süfrə saldı. Sonra yanaşı otaqda dayanmış kənizdən dolu nimçələri alıb süfrəyə düzməyə başladı. Otağı plovun xoş iyi bürüdü.
Hacı Qafur səndəlini irəli çəkib yerini rahatladı. Nökərin gətirdiyi aftafa-ləyəndə əllərini yuduqdan sonra xanla yeməyə girişdi. Hacı Qafur çolpanın budlarını dişinə çəkir, yeyə-yeyə danışır, İbrahim xan isə asta-asta gülürdü.
Gəncənin bu iki məşhur adamının yeyib-içdiyi bir anda küçədə, darvaza ağzındakı taxta oturacaqda şişpapaqlı, qara əbalı, qara saqqallı bir gənc oturmuşdu.
O, hündür, daş hasara söykənib, dalğın nəzərlərlə qarşısından ötüb-keçənləri seyr edirdi.
…Bax, Ozan tərəfdən gələn faytondakı dolu, qara saqqallı, qəhvəyi papaqlı o adam müctəhid İsmayıl ağadır. Ozanda cah-calallı mülkü, behişt kimi həyəti var.
Panabad tərəfdən gələn faytondakı isə molla Zülfüqardır. Onun da qırmızı kirəmitli evi, meynələrlə dolu geniş həyəti var. Özü isə Quranı höccələyə-höccələyə oxuyur.
Fayton fayton ardınca ötüb-keçirdi. O gələn kimdir? Aha…
Gəncin üzünə acı təbəssüm qondu. Axund Sədrəddin…
Birdən başı üstə yüksələn zil səs onu xəyaldan ayırdı. Şəfi yana çevrildi. Bu, bir az aralıda göy günbəzli Şah Abbas məscidinin kərpic rəngli qoşa minarələrindən yüksələn azan səsi idi. Azançıların biri pinəçi Oruc idi. Şəfi onu yaxşı tanıyırdı. Yazıq, yoxsul bir dindar idi. Səhərdən axşama kimi ikiqat olub, iki arşınlıq dükanda əlləşir, çox vaxt işindən ayrılıb məscidə gəlirdi ki, savabın hamısını özü qazansın. Şəfi göyə baxmaqdan yaşarmış gözlərini minarədən ayırıb, yüngülcə ah çəkdi və istehza ilə gülümsədi:
Yazıq… Behiştə gedəcək… Axund Sədrəddinin heç behişt yadına düşmür. Çünki səhərdən axşama kimi behiştdədir…
Min ev yıxıb tikirsiniz bir boş minarə,
Ərşə çıxıb yetmək üçün pərvərdigarə.
Bəs bunlar necə oldu? Yəqin ki, başları yeməyə qarışıb, yoxsa həyətdən səs-küy kəsilməzdi.
Yoldan, belində dolu un kisəsi aparan bir hambal, yanınca da kisənin sahibi keçirdi. Kisənin sahibi rəhmətlik Hacı Abdullanın qohumlarından idi. O, nifrət və istehza ilə Şəfiyə baxır, arabir hambala nəsə deyirdi.
Şəfinin yadına düşdü ki, bu gün cümə axşamıdır. Hacı Abdullanın qəbri üstə getməlidir.
«…Hacı, Gəncənin şərəfi, mənim xoş günlərimi də özünlə apardın… Başım nələr çəkmir, Hacı. Axşam sənə şikayətə gələcəyəm. Günortanın bu istisində, dərisi beş quruşa dəyməyən iki zat məni neçə saatdır ki, qapıda oturdub gözlədirlər. Özləri də bilir ki, nahar eləməmişəm».
Balaca çinar kölgəsinin yerini dəyişdikcə Şəfi də taxta oturacaq üstə yerini dəyişirdi. Nəhayət, darvazanın balaca qapısı cırıldayıb açıldı. Nökərin başı göründü:
– Əyə, gəl, çağırırlar.
Şəfi ağır-ağır qalxdı. Faytonların, arabaların qaldırdığı toz üst-başını tamam bulamışdı. Paltarına əl gəzdirib çırpdı, sonra həyətə girib gördüyü mənzərədən qeyri-ixtiyari duruxdu, tutqun, qüssəli gözləri geniş açıldı.
Şəfinin qarşısında iri bir həyət dururdu. Otlar əlvan xalı kimi hər yana döşənmişdi. Yaşıllığın qoynunda naxış kimi uzanan və budaqlanan cığırlar adamı, həyəti kölgələmiş üzüm tənəklərinin altına, boyları balaca, meyvələri bol olan ağacların dibinə aparırdı. Hər tənək dibindəki kölgəlikdə taxta oturacaqlar qoyulmuşdu.
Həyətin lap ortasında yüksələn xan çinarın altında mərmər hovuz vardı. Hovuz o qədər ağ idi ki, Şəfinin gözləri qamaşırdı. Fəvvarədən hovuza tökülən su, yarpaqlar arasından süzülüb keçən qızılı şəfəqlər altında göy qurşağı kimi rəngdən-rəngə çalır, şırıldayıb oynaşırdı.
Həyət başdan-başa gül-çiçək, hər yan tərtəmizdi.
Nökərin dalınca gedən və qəlbində sonsuz bir qubar aparan Şəfi başını qaldırıb göyə baxdı. Həyətin üstündəki səma da aydın, təmiz idi.
«…Ey qadir allah, dünyaya nə qədər bol gözəllik, səadət səpələmisən. Amma gör kimlərin həyətinə, kimlərin həyatına…»
Şəfi üst-başına baxdı. Köhnə tozlu çuxa, sürtülüb yeyilmiş əba, köhnə papaq… Şəfiyə elə gəldi ki, o, bu həyətdə təzə paltarda köhnə yumaq kimidir.
– A kişi, gəl, sonra baxarsan…
Başını aşağı dikib, nökərin ardınca ağır-ağır pillələri çıxdı.
Nökər qapını açıb əliylə Şəfiyə işarə elədi. Şəfi məstlərini çıxarıb içəri keçdi. Salam verib dayandı.
Başında araqçın olan İbrahim xan yeməkdən doyub, yumşaq səndəl üstə yastıqlanmışdı. İri, girdə gözləri, istehza və maraqla içəri girən cavan mirzəyə dikilmişdi. Çənəsində iri düyü dənəsi yapışıb qalmışdı.
Şəfi düşündü.
«…Görəsən bunların yeməkdən başqa da düşündükləri bir şey varmı?» Hacı Qafur başını əyib hələ də yeyirdi. Şərab kuzəsi yarıya qədər boşaldılmışdı.
İbrahim xan bu cavan haqqında eşitmişdi. Qabaqlar, hətta gərək ki, onunla hansı bir məclisdə də olmuşdu. Xan gözlərini qıyaraq:
– Səni hardasa görmüşəm, – dedi.
Şəfi təbəssümə bənzər bir ifadəylə başını tərpətdi:
– Ola bilər.
Xan onun sözlərinə əhəmiyyət verməyərək:
– Hacı Əbdürrəhmanın anasının yasında vardınmı? Hacı Abdullaynan? – soruşdu.
– Bəli, – Şəfi bu dəfə tutqun halda cavab verdi. Ağzındakı son tikəni udan Hacı Qafur:
– Bəli, bəli, – dedi. – Mən də ordaydım. Amma yaman da mübahisə düşdü ha…
– Deməli, Hacı Abdullaynan aşnaydın?
Şəfinin dodaqları titrədi.
Xan dinmədən başını aşağı dikib dayanan Şəfini süzdü…
Nəhayət, içəri girən nökərə sarı döndü. Əllərini yudu, sildi. Hacı Qafur da əllərini yuyub siləndən sonra, nökər süfrəni yığışdırmağa başladı.
– Hə…
Hacı Qafur yerində rahatlanıb, Şəfiyə tərəf döndü:
– Hə, necəsən? Otur, otur…
Şəfi gözucu səndələ baxdı, amma oturmadı. Hacı Qafur bundan razı halda xana sarı döndü:
– Yaxşı, nə deyirsən?
Xan gözlərini Şəfidən ayırmadan:
– Pis oğlana oxşamır, – dedi.
Nökər iki qəlyan gətirdi. Xan qəlyanın birini alıb:
– Qələmdan gətir, – dedi.
Nökər getdi. Hər ikisi qəlyanı sormağa başladı. Bayırdan şən uşaq çığırtısı eşidildi. Kimsə tup-tupla qaçdı. Sonra ayaq səslərinin sayı çoxaldı. Kimisə hədələyən qadın səsi eşidildi. Nökər əlində qələm-kağız içəri girdi. Xan başıyla Şəfiyə işarə edərək:
– Otur, baxtını sına, – dedi.
Cavan rəngi azca qaçmış halda səndələ yanaşdı, oturdu. Ayaqlarına xoş bir dinclik axdı. O, belə imtahanlardan çox çıxmışdı. Ancaq nədənsə heç birində indiki qədər həyəcanlı olmamışdı. Barmaqları titrəyirdi. «Yəqin ki, aclıqdandı» – deyə düşündü, O, barmaqları arasındakı gözəl, iri qaz lələyinə baxdı. Nə yazsın? Çox fikirləşmədi. Lələk sürətlə ağ vərəq üstə sağdan sola tərpənməyə başladı. Otaqda lələk cırıltısı və xanın fısıltısından başqa səs eşidilmirdi. Gah bu, gah da o biri səs qalib gəlirdi. Şəfi yazını bitirib ayağa qalxdı. Vərəqi xana uzatdı. Nəzərləri ani olaraq xanın iri barmaqlarındakı zümrüdqaşlı üzüklərə sataşdı.
Xan vərəqi aldı, o yan-bu yana tutub xeyli baxdı. Ancaq nədənsə daha Şəfinin ürəyi bayaqkı kimi həyəcanlı döyünmürdü. Nəhayət, xan gülümsədi. Bunu görən Hacı Qafur yerindən qalxıb vərəqə sarı boylandı.
– Bəh, bəh, – dedi.
Xan yenidən Şəfiyə baxdı. Ancaq bu dəfə nəzərləri xeyli həlim idi.
– Bəli, xəttin də yaxşıdır, sözlərin də…
Şəfi təbəssümünü güclə boğdu. Beyt onunku deyil, Hafizin idi.
Xan qapıda dayanmış nökərə:
– Züleyxanı çağır, – dedi.
Nökər gedəndən sonra İbrahim xan qəlyana qullab vurub, yenə iti, sınayıcı nəzərlərini Şəfiyə zillədi.
– Bilirsənmi kimə dərs deyəcəksən?
Şəfi astaca:
– Xeyr, – dedi.
– Mənim qızıma.
Xan verdiyi xəbərin böyük təsirini gözləyərək, Şəfinin üzünə baxdı. Ancaq onun qarşısındakı yoxsul mirzənin yalnız qaşları azca çatılmışdı.
– Özün bilirsən ki, – xan ağır-ağır danışmağa başladı, – sənin haqqında şəhərdə çox da yaxşı söhbətlər getmir. Bütün Gəncədə çox az ağzıdualı mötəbər adam tapılar ki, sənin barəndə yaxşı sözlər danışsın. Amma bunların hamısı, necə deyərlər, bir saman çöpüdü. Lap kafir də olsan, mən sənin təmiz, doğruçu, namuslu adam olduğuna inanıram. O səbəbə ki, əvvələn, Hacı Qafur sənə inanmasaydı, heç vədə mənim evimə gətirməzdi, saniyən özüm də söhbətlərdən bəzi şeylər götürmüşəm.
Şəfi nəzərlərini aşağı dikib dayanmışdı. Yalnız hərdənbir, xan səsini ucaldanda başını qaldırıb ona baxırdı. Yanaşı otaqda yüngül ayaq səsləri eşidildi, qapı açıldı.
Otağa bəstəboy, gənc, gözəl bir qız daxil oldu. Başında qızıl saplarla haşiyələnmiş araqçın, əynində qırmızı xaradan çəpkən, naxışlı ipək don var idi. Ayaqlarına gümüş işləməli parça çəkilmiş başmaq geymişdi. Qız otaqda yad adam görüb qızardı.
İbrahim xan əlinin işarəsiylə onu çağırdı.
– Qızım, bu kişini sənə dərs deməyə çağırtdırmışam.
Xan hələ də ayaq üstə başını aşağı dikib dayanan Şəfini göstərdi. Şəfi o dəqiqə hiss etdi ki, xan «kişi» deməklə qıza müəllimiylə onun arasındakı yaş fərqini xatırlatmaq istəyir.
– Bu da xətti. Bax, gör bəyənirsənmi?
Qız məlahətli yerişlə atasına yanaşıb vərəqə sarı boylandı.
Şəfi başını qaldırdı. Qız dodaqlarında incə bir təbəssüm, başıyla xətti bəyəndiyini bildirdi. Sonra başını qaldırıb cavana baxdı.
Şəfi daha qıza sarı baxmadı. Amma yalnız indi düşündü ki, hələ xoşbəxtlikdən həmişəlik uzaq düşməmişdir. Tale hər an insanı xoşbəxt edə bilər.
– Yaxşı, sən də get, sabah səhər çörəyini yeyib gələrsən…
Şəfi qəlbində xana qarşı birdən-birə nifrət duydu. Çevrilib otaqdan çıxdı. Dəhşətli surətdə acdığını da elə bil indi hiss etdi.
Küçəyə çıxanda sevincli, qəmli hisslər qəlbini çulğalamışdı. Nə isə gizli bir ümid və bu ümidin yolunu kəsən ümidsizlik dağları…
Evdə də yeməyə heç bir şey yox idi. Evdə deyəndə yəni məsciddə… «Yenə Gülpəri xalagilə gedimmi?»
– Ehey, yatmısan, ya sərxoşsan?
Şəfi diksinib yoldan çəkildi. Fayton toz qoparıb keçdi.
Qabaqdan başqa bir fayton gəlirdi. Aha, faytondakı deyəsən Lətifdir.
Lətif Şəfinin uşaqlıq, gənclik dostu idi. Ucu haça qamışla Fatma arvadın həyətindən üzüm oğurluğuna getmələri yadına düşdü. Şıx düzündə yaranal Paskeviçlə Abbas Mirzənin qoşunları arasında dava vaxtı həmişəlik qardaş olacaqlarına and içmələri… İyirmi iki, iyirmi üç yaşlarında Bağmannar məhəlləsindəki daş körpü üstə oturduqları günlər… Cibləri boş, ürəkləri dolu günlər…
– Şəfi, bolluca pulun olsaydı, neylərdin?
Şəfi dostunun üzünə baxıb gülümsəyir:
– Bəs sən neyləyərdin?
– Mən?
Lətif xəyala gedib ah çəkdi:
– Yaxşı bir ev tikdirərdim, sonra da gözəl bir qız alardım. Sonra da, sonra bir dükan açıb yavaş-yavaş alverə başlayardım. Bəs sən? Sən necə eliyərdin?
– Mən də sənin kimi.
– Şəfi, and olsun allaha ki, pulum olsa, əvvəl bunların hamısını səninçün eliyərdim, sonra özümçün.
Şəfi dostunun üzünə, gözlərindəki səmimiyyətə baxır. Lətifin ürəkdən dediyinə heç bir şübhə eləmir…
İndi həmin Lətifdir ki, faytonda gəlir.
Şəfinin gözləri gülür, dostu Lətif gəlir.
Amma…
Fayton vıyıltıyla ötüb-keçir. Şəfi dərin ağrı və məyusluq içində başını aşağı endirdi.
«Belə… Gözlərimin içinə baxa-baxa ötdü. İndi mən hara gedim? Gülpəri xalagiləmi? Onun-bunun həyətini süpürüb pal-paltarını yumaqla ruzi qazanan qarının çörəyinə şərik olunca ac qalmaq yaxşı deyilmi?».
Şəfinin yeganə sığınacağı qədim Şah Abbas məscidi onun qabağında dayanmışdı. – «Gedib bir az soğan-çörək yeyim, sonrası allah kərimdir… Qarıdan bir-iki tümən də borc alaram».
Yadına düşdü ki, sabah İbrahim xangilə gedəcək, onun gözəl qızına dərs deyəcək. Eh… Qayğılarını qovurmuş kimi əlini yelləyib Çərçəvaza tərəf yollandı. Orda kiçik bir daxmada onun ən ümidsiz günlərində yeganə əl tutanı, bütün Gəncədə onun kimi yeganə, təktənha və kimsəsiz olan bir adam, bir qarı yaşayırdı. Hacı Abdullanın bibisi və Gəncədə yeganə yadigarı…
