Kitabı oku: «Xatirələr», sayfa 2
Savaşmalar da ən çox oyun vaxtı kimsə cığallıq edəndə baş verirdi. Uşaqlar içində açıq favorit –
yalnız Fikrət idi. O vaxt deyildiyi kimi, çox “zağar” idi, yəni dalaşqan. Heç kimdən qorxmurdu.
Üstəlik, anası və böyük qardaşı da davakar, aqressiv və həyasız idilər. Bir də keçəl İlyas heç kimdən qorxmurdu. Çünki dörd-beş böyük qardaşı vardı. Bayramdan, Arifdən və bizdən başqa bu uşaqların ataları yox idi. Yəqin ki, müharibədə həlak olmuşdular. Alimin, hansısa rayonda işləyən atasını, yadımda gəlir ki, öldürmüşdülər. Yasını xatırlayıram, bütün məhəllə yığışmışdı.
Alimin Aydın adlı hədsiz davakar böyük qardaşı vardı. Onların hamısını təbii ki, anaları dolandırırdı. Nə ilə? Əlbəttə, alver ilə. O vaxt başqa qazanc yolu yox idi.
“Qoz-qoz”, “aşıq-aşıq” oyunlarından başqa, “çilink-dəstə”, “ağlar-qırmızı”, “hadar-hadar”
və əlbəttə, ən əsası, futbolu qeyd etmək olar. O vaxt futbol oynamaq üçün heç balaca top da yox idi. Topu “kos” və ya “ləp” adlandırardıq. Uşaqlarla “ləp-ləp oynamağa gedirik” – deyərdik.
Çox vaxt elə küçəmizdə oynayardıq. Nadir hallarda araba, fayton və ya maşın keçəndə
dayanar, sonra hansı vəziyyətdə dayanmışdıqsa, o vəziyyətdə də təzədən oynamağa başlardıq.
Ancaq əsas oyun yerimiz çay qırağı, topumuz isə əsgidən düzəldilən yumru kos olardı.
Ümumiyyətlə, uşaqlığımız həmin çay qırağında keçib. Lənkəranda iki çay vardı – Balacaçay və
Böyükçay. Böyükçaydan keçmək bizim üçün çətin idi. O, dərin və coşqundu, özü də ilboyu balıqla dolu olardı. Balıqlar, əsasən, yazda və payızda tutulardı. Çünki çay boyu üzüyuxarı miqrasiya edərdilər. Nərə balıq növlərindən başqa, bütün növ balıqlar olardı. Ən qiymətlisi lənkəranlıların “azatmayı” adlandırdıqları qızılbalıq, yəni losos idi. Ən çox tutulanı və yeyiləni isə yenə lənkəranlıların “ziyad” adlandırdıqları kütüm, sonra isə çəki və sıf balıqları idi. Kütüm hər evin gündəlik ən əziz yeməyi idi. İçini doldurub təndirə qoyar, ya da tavada qızardardılar.
Çəki və kütüm indi də boldur. Qızılbalıq isə artıq əlçatmaz delikatesdir. “Təzə bazar”da kilosu 30-40 manatdır. Bu balıqlar dəstə-dəstə çay boyu üzüyuxarı gedər, camaat da yenə çay boyunca ya atma, ya da səbət torlarla tutardılar. İldə bəlkə də, yüz minlərlə kütüm tutulsa da balıq heç azalmazdı. Müharibə illərində də “lənkəranlıları balıq saxladı” desəm, yəqin ki, düz olar. Çünki bu növ balığı tutmaq mümkün və asan idi.
Payızda, qışda isə əlbəttə, ov quşları – ördək, qaşqaldaq və başqa quşlar lənkəranlıların əsas yeməyi idi. Onlardan növ-növ plovlarda istifadə edilərdi. Belə ekzotik plovlardan birinin dadı hələ də yadımdan çıxmayıb. Xalam və anam “Qara plov” adlanan həmin yeməyin ustaları idilər. İndi artıq onu bişirən çox azdır. Həm də həmin dadda olmur. Ləvəngi doldurulmuş yağlı 8
çöl ördəyini turş nar ilə qaynadar, sonra içinə təmiz yuyulmuş, qızdırılmış nal atardılar.
Ördəyin suyu bir anda qaralardı. Sonra yarıbişmiş düyünü həmin qara ördək suyunda bişirərdilər. Əlbəttə, fisincan ilə. Fisincan da əsasən, soğan və qozdan ibarət olardı.
Kiçik çayda isə adı kimi kiçik balıqlar olurdu. O lap evlərin yanından axardı. İlin üç ayı suyu çox olar, yayda isə azalardı. Orada çəki, şahmayı, qara sol, şirbit, naqqa və başqa balıqlar olardı.
Biz dəftər skripkasından tilov düzəldib çaya atar, həmin kiçik balıqlardan tutardıq. Lap balacalarını, əlbəttə, çaya atardıq. Bir az böyüklərini evə gətirər, anamız bizimçün tavada qızardardı.
Yay ayları hər iki çayın suyu xeyli azalardı. Bu da bizimçün əsl bayram olardı. Demək olar ki, səhərdən-axşamacan çayqırağı çəmənlikdə qaçar, o qədər oynayardıq ki, yorulub əldən düşəndə özümüzü isti çaya atardıq. Balıqçılar Böyükçayı müəyyən yerlərdə qazıb dərinləşdirərək “şolqi”, yəni dərin yer düzəldərdilər və biz də əsasən, belə yerlərdə çimərdik.
Su, əlbəttə, boyumuzdan hündür olardı. Amma çox da dərinə getməz, boyumuza qədər olan yerlərdə çimər, qum üstə uzanar, yenə çimərdik.
Demək olmazdı ki, üzə bilmirdim, amma qaydasınca üzə bilmədiyimdən və üzərkən düzgün nəfəs almadığımdan o dəqiqə yorulardım. Və bu xüsusiyyət hələ də məndə qalır. Ona görə boyumdan dərin yerə heç vaxt getməzdim.
Günorta evimizə gəlib nahar edər, ya da anamızdan pendir-çörək alıb yeyə-yeyə yenə çay qırağına qaçardıq.
Yaxın qonşularımız üz-üzə Qəmbərgil, sağda Mustafagil, solda isə Şacıağagil idi. Qəmbərin müharibədə ölmüş qardaşı Mərinin evini almışdıq. Təxminən 42-43-cü illərdə 40 min manata.
Yadıma gəlir, anam bütün qızıllarını, evdə çox qiymətli əşyalarımızı, xalçalarımızı satmışdı. O
vaxt kənddə “ispolkom” işləyən atamı çox o yan-bu yana çəkdilər. Çünki dövlət qulluqçusunun belə hərəkəti yolverilməzdir. O mənada ki, yəni pulu haradan gətirmisən? Atam da yalnız sənədlər sayəsində bu vəziyyətdən çıxdı. Məri, qeyd etdiyimiz kimi, Qəmbərin qardaşı idi. Ona görə onlar, xüsusilə mən yaşda olan oğlu Bayram həmişə bizə düşmən kimi baxırdı. Anası Züleyxa belə deyildi. Çox mehriban, ürəyi geniş arvad idi. Gecələr çox vaxt onlara gedər, nərd, domino, ən çox isə loto oynayardıq. Qəmbər qoca, amma çox qumarbaz adam idi. Bəzən şəhərdən və məhəllədən çoxları gəlib onlarda domino oynayardılar. “Telefon” adlanan oyunda çox vaxt onların dediyi rəqəmləri mən yazırdım. Kim 355 rəqəmini tez başa vursa, qalib olurdu.
Təbii ki, gələn də, Qəmbər də məni tanıyırdılar, mən də onları. Ona görə hər ikisi mənə göz vurardı ki, onunçün çox yazım. Mən də fikirləşib belə edərdim, həm onunçün, həm də
bununçün eyni dərəcədə artıq yazardım. Mən yazanda çəpəki baxıb görərdilər ki, 10 əvəzinə
mən 20 yazdım və hər ikisi məndən razı qalardı. Bu minvalla vəziyyətdən çıxardım.
Özümüz də çox oynayardıq. İllah da loto. Bizdən xeyli aralı yaşayan bir kişi vardı. Oğlu Ağa müəllim bizə ikinci-üçüncü siniflərdə dərs demişdi. Deməli, biz yeddi nəfər, iki qonşu ailə
üzvləri, bir də həmin bu uzaq qonşu. Dərhal, əlbəttə, Qəmbərin göstərişi ilə birləşərdik. Hər dəfə birimiz həm “terna”nı, həm də “davolna”nı deyərdik. Yəni hər iki mərhələdə udardıq.
Deməli, bu necə olardı? Kim daşları torbadan çıxarıb çağırırsa, o, hər şansı birimizin cədvəlinə
baxıb daşın hansı nömrə olmasından asılı olmayaraq lazımi rəqəmləri deyərdi və nəticədə
hansımızsa qalib gələrdik. Nəhayət, daim uduzduğunu görən həmin Ağa müəllimin yaşlı atası şübhələnib deyərdi: “Hələ ver, o 47-yə baxım”. İstər-istəməz verməli olardıq. Qoca gözü pis gördüyündən çeşmək arxasından baxıb deyərdi: “Axı, bu, 47-yə oxşamır”. Qəşş edib gülərdik.
9
O vaxt şəxsi ev aldığımıza görə, partiya üzvü olan və dövlət işində işləyən atamı çox çək-çevirə saldılar. Atam sənədləri, şahidləri göstərib evi nəyin hesabına aldığını sübut etsə də, əl çəkmirdilər. Çünki o vaxt partiya üzvü, dövlət adamının pulu ola, ev ala bilməzdi.
Atam çox böyük vəzifələrdə olmasa da, möhkəm danışan, hədsiz sərt və nəhayət, hədsiz təmiz adam idi. Buna görə Lerikdə də, Lənkəranda da rayon rəhbərləri ona hörmət edər, heç vaxt nədəsə qınamazdılar. Lakin atamın ali və hətta orta təhsili olmadığından daha yüksək vəzifə tuta bilmirdi.
Hər halda, 40-cı illərin lap əvvəllərində, nəhayət, öz evimizin və həyətimizin olması ailəmizin həyatında dönüş nöqtəsi oldu. Evimiz ikiotaqlı, qırmızı kirəmitli, amma içi və
divarları çiy kərpicdən idi. Hətta deyəsən, divarları qamış və torpaqdan hörülmüşdü. Ev və
eyvanı qazdırıb taxta döşəmə saldırdıq. Divarlarla tavan isə qamış və torpaq qaldı. Biz balaca evdə, atam bizimlə qalanda böyük otaqdakı çarpayıda yatardı. Sobanı qışda kiçik otaqda qoyardıq. İstini çox sevdiyimdən yanında yatardım. Qış gecələri oyanar, divardan asılmış
paltolara baxıb onları adam kimi görər, qorxardım.
Bir qonşumuz bənna Hacıağa, o biri isə qeyd etdiyim kimi, Qəmbərgil idi. Küçənin o tərəfində Mustafagil olurdular. Onların əsli Lerikin Halabın kəndindən idi. Çoxlu oğlanları, qızları vardı. Nəvələri Paşa, Adil, Nurəddin bizimlə həmyaşıd və oyun yoldaşı idilər. Ancaq bizdən əvvəl evi onlar da almaq istədiyi üçün çox vaxt dalaşardıq. Onların Əlişan və Sulduz adlı böyük dayıları olduğuna görə, heç kimdən qorxmaz, dava salardılar. Biz dalaşan kimi evimizi daşa basardılar. Qardaşımız Səadət belə işlərə qarışmazdı. Öz yoldaşları vardı və
həmişə onlarla olardı. Atamız da ki, orda-burda işlədiyinə görə enli qayışı ilə bizi döyərdi.
Qalırdı bircə anamız, onun da hamı ilə dalaşmağa, əlbəttə, gücü çatmırdı.
Buna rəğmən qonşularımız xüsusən, müharibə illərində bir-biriləri ilə çox mehriban idilər.
Biz nə bişirərdiksə, yaxın qonşulara da bir nimçə göndərərdik. O vaxt çörək talonla verilirdi.
Atamız yaxşı işdə olduğuna görə, çox vaxt buğda unundan bişirilmiş təndir çörəyi yeyərdik.
Evdə həmişə unumuz, düyümüz olardı. Hətta bəzən ürəyimiz həmin talonla verilən “qalac”
adlı qara çörək istəyərdi. Qonşumuz Qəmbərin oğlu Bayramla çörəyi dəyiş-düyüş edərdik.
Çörək təndirdə bişəndən sonra anamız hərəmiz üçün bir balaca çörək – kökə də bişirərdi.
Üstəlik, qonşulara da isti çörək göndərərdi. Bəzi kündələr təndirdə qalmaz, düşərdi. Amma təndirə yapışıb qalan kündənin dibi qıpqırmızı bişərdi. Onu çox xoşladığıma görə alıb ləzzətlə
yeyərdim. Qonşular bir-birlərindən tez-tez yumurta, un, qənd, çay, sabun, neft istəyərdilər.
Olanda lap axırıncısı olsa da, verərdilər. Lampa o vaxt neftlə yanardı. Nefti də “nöyütçülər”
dükanlarda satardılar. İri çənin içində ağ neft – kerosin satılardı.
Həyətlərin hamısında iri meyvə ağacları vardı. Meyvələr dəriləndə bir-birilərinə pay göndərərdilər. Xüsusən qonşumuz Hacıağagilin həyəti növ-növ armud və başqa meyvə ağacları ilə dolu idi. Aramızda məftil çəpər olduğuna görə, xüsusən, yağışlı payız gecələri hasarın altından keçib, yerə düşmüş armudları yığıb əkilərdik.
Məktəbə ilk dəfə atam Lerikdə Meşə İdarəsinin direktoru işləyəndə getmişəm. Əlifbanı əvvəlcədən bildiyimə görə mənimçün bir az asan idi. Yadımdadır, “Əlifba” ilə kifayətlənməyib evimizdən bir az aralıdakı rayonun kitab mağazasından kiçik kitabçaları pulla alıb həvəslə
oxuyardım. İlk oxuduğum kitabçalardan birinin adı yadımdadır, “Əfzələddin və şah” adlanan bu poemanı, deyəsən, Mehdi Seyidzadə yazmışdı. Onu alıb necə sevinclə evə qaçdığım hələ də
yadımdadır. Qalın kitabları nə almağa, nə də oxumağa hələ imkan yox idi. Yeddi-səkkiz yaşım olardı. Məndə bu cür kitab oxumağa maraq haradandı? Çünki sinif yoldaşlarımın belə şey ağlına gəlmirdi. Evimizdə də kitab-zad yox idi. Bəlkə, atamın uzun qış gecələri günlərlə
10
danışdığı nağılların təsiri idi. Bilmirəm. Yadımda qalmayıb. Gərək ki, o, hələ bizə nağıl danışmamışdı. Bu hadisələr sonralar baş vermişdi. Amma doğrudan da, kitab oxumaq ehtiyacım və həvəsim müəmmadır. Nəinki Lənkərandakı məhəlləmizdə, heç ümumiyyətlə, bütün şəhərdə mənim qədər kitab oxumaq ehtirası olan uşaq yəqin ki, çox az idi.
Yadımdadır, bir neçə il sonra Əbucəgilin həyətindəki nəhəng evdə yaşayan Əsəd müəllimin oğlu, dostum Xeyrulla ilə atasının kitabxanasından kitabları götürüb gecələr lampa işığında necə həvəslə, həm də vahimə ilə oxuyardım. Ən çox sevdiyim və dönə-dönə oxuduğum kitablardan biri də “Min bir gecə” nağıllarından “Ələddinin sehrli lampası” və “Sindbadın səyahətləri” idi. Qəribədir ki, həmin nağıllara marağım indiyə qədər qalmaqdadır. Kino kolleksiyamın ən əziz lentlərindən biri də Sindbada həsr olunmuş üç Amerika filmidir. Onlara bəlkə, yüz dəfələrlə baxsam belə, doya bilmirəm. Bu uşaq maraqlarımın hələ də məni tərk etməməsi qəribədir.
Qardaşım Səadət qonşumuz mola Rəzzaqgilə gedərdi. O, mollanın oğlu Balağa ilə bir sinifdə oxuyardı. Mola Rəzzaq gözəl, sehirli nağıllar danışar, Səadət də gəlib onu bizə təkrar edərdi. Təəssüf ki, o nağıllardan yadımda heç nə qalmayıb. Həm atamın, həm də Rəzzaqın danışdığı, aylarla uzanan bu nağılları bu adamlar özləri ilə qəbrə apardılar. Doğrudur, atamın danışdığı “Dürüşt-dürüşt”, “Firuzbəxt” nağılları təxmini olsa da, yadımda qalıb. Ancaq onları bütün detalları ilə bərpa etmək, əlbəttə, çox çətindir. Bərpa etmək olsa da, sözsüz ki, təsirini itirəcək.
Hacıağa əmi isə axşamlar tez-tez bizə gələr, öz həyatından, eşitdiklərindən məzəli, yumorlu əhvalatlar, lətifələr danışardı. Gülməkdən qəşş edib gedərdim və bu da Hacıağa əmiyə ilham verər, daha şövq və həvəslə danışardı. Çoxları talışların həyatından idi. Əhvalatın yumoru, gözəlliyi bu sadəlövh xalqın türk dilini lazım olduğu kimi tələffüz edə bilməməsindən, avamlığından irəli gələrdi. Çoxu ədəbsiz olduğuna görə qələmə almaq, əlbəttə, qeyri-mümkündür. Əlbəttə, bunlar canlı xalq həyatının misilsiz, təbii səhnələri olduğuna görə
hərdənbir dostlarım arasında danışıb-gülürük.
Məsələn, həmin əhvalatlardan biri “moy” sözü üstündə qurulmuşdu. Talışlar da hind-avropa dilli xalq olduqlarına görə, leksikonlarında çoxlu rus sözləri var. Əhvalat belədir ki, bir rus “soldat”ı çaya qırmaq atırmış. Bir talış cavanı da onun yanında dayanıb baxırmış. Rus hər dəfə balıq tutanda talış oğlan qışqırırmış ki, “o, moy”, yəni talışca “o, balıq”, – soldat balıq tutdu. Çünki talışca “moy” – balıq, rus isə “mənim” deməkdir. Soldat oğlanın hər balıq tutulanda “mənimdir” deməsinə dözə bilməyib axırda oğlanın üstünə hücum edib ona bir şapalaq vurur, “ay köpəkoğlu, balığı mən tuturam, necə yəni sənindir?” Əhvalatı eşidən yoldan keçənlər söhbətin mahiyyətini başa düşüb güclə onları ayırırlar.
Məktəbəqədərki həyatımın ən yadda qalan, kədərli hadisəsi evimizdən aşağıdakı çəmənlikdən axıb gedən Böyükçayla bağlıdır. Beş-altı yaşım olardı. Adətən, o vaxt Balacaçayda çimərdik. Buna görə suyu daha təmiz, dərin olan Böyükçay bizi daim cəzb edərdi. Bir də orda balıq çox idi, balıqçılara tamaşa etmək də ləzzət verərdi. İsti yay günlərinin birində uşaqlara qoşulub mən də Böyükçaya getdim. Böyüklər, kiçiklər – hamı çimirdi. Mən də soyunub dayaz yerdə ləzzətlə özümçün “üzürdüm”. Bir də gördüm güclü bir əl saçlarımdan yapışıb başımı suya basdı. Ancaq onu görə bildim ki, qonşumuz Həlimənin oğlu Aydındır. On səkkiz-iyirmi yaşlarında, həddən artıq davakar cavan idi. Başımı suya basıb saxladı, boğulmağıma az qalanda çıxarıb, güclə nəfəs almağa imkan verib yenə təzədən suya basdı. Beləcə, iki-üç dəfədən sonra hiss etdim ki, artıq boğuluram. Çünki başımı çıxaranda nəfəs almağa macal olmurdu. Heç kim də fikir vermirdi. O gün boğula bilərdim və boğulmağıma lap az qalmışdı ki, nəhayət, bu 11
canavar məni buraxdı. Daha heç nə yadımda deyil, neçə dəqiqəyə güclə özümə gəldim.
Sonralar da dönə-dönə buna bənzər hadisələrdə ölə bilərdim. Bəlkə də, heç kim görməzdi və
deyərdilər ki, dərinə gedib boğulub. Beləliklə, əhvalat bitər və bütün olacaqlar artıq olmazdı.
Əlbəttə, anam qışqırıb qiyamət salar, lap görən olsaydı da, Aydını tutub beş-altı il iş verərdilər.
O da elə xarakter sahibi idi ki, “türmə” ilə çölün onunçün bir fərqi yox idi.
O, əlbəttə, ləzzət alıb məni – beş-altı yaşlı uşağı boğurdu. Bəlkə də, elə zənn edirdi ki, mənimlə oynayır. Kim bilir? Bununla dünyada nə dəyişəcəkdi? Heç nə. Elə bil nəhəng ağacın milyonlarla budağının birindən təzə pöhrəni zorla qoparıb atırsan. Heç ağacın özü belə, bunu hiss etmir.
Evə gəlib əhvalatı anama danışanda onu od götürdü. Amma əlbəttə, qarğışdan başqa gücü nəyə çata bilərdi və o, uzun illər bu hadisədən sonra, mən əlli yaşlarında olanda da, həmin hadisəni xatırlayıb Aydına qarğış etməkdə davam edərdi. Bəlkə də, bu qarğışların təsirindən idi ki, sonralar hansı rayondasa böyük vəzifədə işləyən ataları qəfil öldü. Aydının özü də sonralar alver, qumar, oğurluq – nə üstəsə tutulub dönə-dönə “türmə”də yatdı. Atamın belə şeylərdən və hadisələrdən xəbəri olmurdu. Olsaydı da, mənə elə gəlir ki, təsir etməyəcəkdi. O öz işindəydi.
Aydının biz yaşında olan qardaşı Alim isə tamam başqa xarakterin sahibi idi. Davadan qorxmayan, amma sakit oğlan idi. Çox vaxt uşaqlaarası mübahisədə bizim tərəfimizdə olardı.
Yayda qonşu uşaqlarla çayı keçib Sutamurdova meyvə oğurluğuna gedər, alça, sonralar isə
şaftalı, əzgil oğurlayıb yolla oynaya-oynaya geri qayıdardıq. Əzgillər yetişmədiyinə görə bərk olardı. Amma baxmayıb yeyərdik. Böyükçayda su çox olanda uşaqlarla, əsasən, qardaşım Qəhrəmanla əl-ələ tutub çayı keçərdik.
Gəlib çatdıq məktəb illərinə. Lerikdə atamın yanında qalanda bir müddət birinci sinfə
getsəm də, faydasız olmuşdu. Amma həyatımın Lerik dövrü bəlkə də, ən xoşbəxt çağlarım idi.
Meşəbəyilər mənimçün yun corab gətirərdilər. Rayon Daxili İşlər Şöbəsinin müdiri Mustafa Babayevin ikinci oğlu Hamletlə dost olmuşduq. Atamın Lerikdə işlədiyi 1948-ci ilə qədər bu dostluq davam etdi. Hamlet ilk və əvəzsiz dostum idi. Bu hiss o qədər güclü idi ki, evdə
qardaşlarım nəyisə boynuma almağımı istəyəndə deyərdilər ki, Hamletin canına and iç, inanaq.
Mən də, əlbəttə, heç cür yalandan and içə bilməzdim. Sonralar bir dəfə bir neçə gün onların evində qaldım. Atalarımız da möhkəm dost idi. Bu dostluq Hamletin atası rəhmətə gedənə
qədər davam etdi. Sonralar Hamletlə uzun zaman görüşə bilmədim. Atası, deyəsən, uzun illər hardasa başqa rayonda işləyirdi. Amma bu dostluq hissi ürəyimdən uzun illər silinib getmədi.
Aylarla Lerikdə qalandan sonra idarəmizin “Poluturka” maşınının kabinində Lənkərana gələndə elə ki, maşın “Bəlləbur” dağından çıxıb Lənkəran görünərdi, ürəyim sevincdən az qala uçardı. Çünki doğma qardaşlar, məhəllə uşaqları, çayqırağı oyunları, Böyükçayda çimmək –
hamısı yenidən başlanacaqdı.
Lerikdə oxuduğum yalnız bir neçə gün yadımdadır. Yadımda bir də o qalıb ki, sonralar oğlu Cümşüdlə dost olduğum İslam müəllimi nəsə yeyən görəndə mat-məəttəl qaldım. Çünki o vaxtacan elə bilirdim ki, müəllimlər hardasa göylərdə yaşayır və qətiyyən insanlara məxsus məxluq deyillər.
Beləliklə, gəlib çatdıq məktəb illərinə. Həmişə atamla olduğumdan az müddət həm Lerikdə, həm də Lənkəranda birinci sinfə getmişdim. Lənkəran şəhərində yox, Səpnəkaran kəndində.
Detallar yadımda deyil, onu bilirəm ki, müharibə dövrü idi və gərək ki, artıq öz evimiz vardı.
Sonralar atam Lerikdə işə girib Meşə İdarəsinin direktoru oldu. Bu da ailəmizin həyatında ən xoş dövr sayıla bilərdi. Atamla qaldığımdan ildə iki dəfə Lənkərana evə gələrdim. Orda 12
məktəbə necə getdiyim yadımda deyil. Bircə o yadımda qalıb ki, sonralar oğlu Cümşüdlə dost olduğum İslam müəllim atamla tanışdı və gərək ki, məktəbin də direktoru idi. Hamletə
möhkəm bağlanmışdım. Bu, dostluq hissimin tüğyan edən ilk təzahürü idi. Hətta onların evində də qalmışdım. Hamletin böyük qardaşı Yaşar da qardaşım Səadətlə dost idi. Ancaq mənim qədər öz dostundan danışmırdı. Hamlet tipik Yardımlı sifətli, nazik üzlü oğlan idi.
Səhər-axşam bir yerdə olardıq.
Lerik dağ döşündə yerləşdiyindən yollar üzüaşağı-üzüyuxarı idi. Qışda bərk palçıq olardı.
Ancaq gün bir balaca çıxan kimi dərhal da quruyardı. Sadə adamlar, məsələn, idarəmizə gələn meşəbəyilər çarıq geyərdilər. Biz isə üzsüz qaloş geyərdik. Lerikin palçığına başqa heç nə
dözməzdi. Yaşlı vəzifəlilər uzunboğaz çəkmə, üstündən də qaloş geyərdilər. İdarəyə çatanda qaloşu çıxarar, çəkmə ilə otaqlarına keçərdilər. Atam da uzunboğaz xrom çəkmə geyərdi. Evə
gələndə çəkmələrini ayağından zorla dartıb çıxarardıq. Bir də atam qalife şalvar geyərdi. O
vaxtlar dəb idi. Bu hərbi geyim bir növ ona işarə edirdi ki, müharibə dövrüdür və ya bütün mülki məmurlar həm də ehtiyat döyüşçülər idi. Atam Hitler və ya Mir Cəfər Bağırovsayağı burnunun altında nazik bığ saxlayardı. O vaxt rəhbərlərin əksəriyyətinin bığları bu cür olardı.
Çox sonralar heykəltəraş Fuad Əbdülrəhmanov haqqında sənədli filmə ssenari yazarkən 30-40-cı illərin xronikalarına baxanda Mir Cəfər Bağırovun da məhz bu cür bığ saxlayıb qalife şalvar geydiyini görəndə bunların səbəbini bildim.
Əlbəttə, atamın 37-38-ci illərdə tutulmaması ilə bəxtimiz gətirmişdi. Tutulsaydı, başımıza nə
gələrdi, Allah bilir. Yəqin ki, müharibə illərində tələf olardıq.
Atam partiya və dövlətə hədsiz sədaqətin və yəqin ki, NKVD rəisləri ilə həmişə dost olduğuna görə repressiyalardan yan keçmişdi. Çünki rüşvətin nə olduğunu bilməməsi, həmişə
