Kitabı oku: «Fateh Sultan Mehmed», sayfa 2

II Mehmed taxta çıxır

II Mehmedə atasının ölüm xəbərini Çandarlı Xəlil paşanın göndərdiyi adamlar gətirmişdilər. Gələcək hökmdar onları hüzn qarışıq sevinc içində dinlədi. Sonra atının belinə sıçrayıb: «Məni istəyənlər arxamca gəlsin!» – deyə hayqırdı. İki gün sonra gənc şahzadə Gəliboludaydı. Burada II Muradın ölümündən sonra yeniçərilərin qiyam qaldırdığını və Xəlil paşanın zor gücünə üsyanı yatırdığını öyrəndi. Ədirnəyə doğru yola davam etdi. Burada saray əyanlarını və ordu başçılarını hüzuruna çağırdı. Nəhayət, 18 fevral 1451-ci ildə Osmanlı taxtına çıxdı. İlk işlərindən biri isə hələ südəmər körpə olan qardaşı Əhmədi öldürtmək oldu. Beləcə, özünün gələcəkdəki mümkün rəqiblərindən birini elə bəri başdanca aradan götürtdü. Ardınca taxta çıxan Osmanlı sultanlarına öz qardaşlarını öldürməyə icazə verən yasa (qanun) hazırlatdı. Həmin yasa XV əsrin sonuna qədər qüvvədə qaldı. Lakin həmin müddətdə Osmanlı sultanları qardaşlarını öldürtməkdənsə ölənədək zindanda saxlatmağı üstün tutdular.

Taxta çıxandan dərhal sonra Sultan Mehmed hakimiyyət işlərini sədr-əzəm Xəlil paşanın öhdəsinə buraxdı. Bu ağıllı bir gedişdi. Yeni sultan yaxşı bilirdi ki, qarşıda onu çətin sınaqlar gözləyir. Həmin sınaqlardan çıxmaq üçünsə uzun illər dövlət idarəçiliyində çalışan ağıllı və təcrübəli şəxslərə ehtiyacı vardı. Çandarlıdan və digərlərindən qisas almaq üçün indi zamanı deyildi. Üstəlik, Xəlil paşanın nüfuzu böyükdü, özünün isə hələ ki, vur-tut on doqquz yaşı vardı.

Venesiyalı Yakob Lanquiççi yeni sultanı xoş görünüşlü bir insan kimi təsvir edirdi: «Ortaboyluydu, güldüyünü nadir hallarda görmək olardı. Fikirlərini gizlətməyi çox yaxşı bacarırdı. Ağlından keçənləri təxmin etmək müşkül məsələydi. Elmə böyük maraq və həvəsi vardı, sənət adamlarına hörməti sonsuzdu. Cəsur və qətiyyətli, eyni zamanda gənc yaşına baxmayaraq hədsiz dərəcədə müdrik, ağıllı olduğu dərhal nəzərə çarpırdı. Bu xüsusiyyətlərinə görə onu Böyük İsgəndərə bənzətmək olar».

Lanquiççi sözlərinə davam edərək II Mehmedin onda qənaətcil, yorulmaq nədir bilməyən şəxs təsəvvürü yaratdığını yazır. Eyni zamanda gənc hökmdarın istiyə, soyuğa, aclığa hədsiz dərəcədə dözümlü, bundan başqa, əyləncə və eyş-işrətdən uzaq sultan olduğunu əlavə edirdi.

Başqa bir venesiyalı Nikola Saqunino isə II Mehmedi «mülayim, sadə, gözütox» şəxsiyyət kimi xarakterizə edir, yaltaqlığı sevmədiyini, eləcə də şəraba, əyləncəyə meyilli olmadığını söyləyir. «İradəli və qətiyyətlidir. Heç nə onu yolundan saxlaya bilməz – səfərin çətinliyi, havanın əlverişsizliyi…» – bunu da Saqunino yazır.

Bir sözlə, on doqquz yaşında olsa da, II Mehmedin kifayət qədər üstün keyfiyyətləri vardı, ən əsası qeyri-adi ağıla sahib idi. Lakin bu o demək deyildi ki, taxta çıxan kimi düşmənləri ilə haqq-hesab çürüdə bilərdi. Soyuqqanlı davranmalıydı, hakimiyyətin məsuliyyətini dərk etməli və ilk növbədə öz mövqelərini gücləndirməliydi. Yeni sultan da məhz bu cür davrandı: bir zaman taxta çıxan kimi almağa hazırlaşdığı qisasları, intiqamları hələlik təxirə saldı.

Elə digər ölkələrlə də hələlik dinc münasibətlər saxlamağın lazım gəldiyinin fərqindəydi. Onun hüzuruna ilk olaraq Saqqız və Midilli adalarından, həmçinin Qüdsdən gələn elçilər çıxdılar. Onların hamısını ehtiramla qarşıladı, xoş niyyətlərini çatdırdı. Bizans imperatoru Konstantin Draqos (XI Konstantin) və qardaşı – Moreya kralı Dmitrinin yolladığı elçilərə sülh anlaşmasını davam etdirəcəyinə dair təminat verdi. Hətta dostluq əlaməti olaraq şahzadə Orxanın girov saxlanıldığı Bizans sarayındakı məsrəflərini də üstünə götürdü. Bu məqsədlə üç min axça göndərməyi vəd etdi. Venesiya və Osmanlının ən önəmli rəqibi olan macar hakimi (kralın naibi) Yanoş Hunyadi ilə sülh müqaviləsi imzaladı.

II Mehmedin bu sülhpərəst addımlarının bircə səbəbi vardı: o, hakimiyyətini gücləndirənədək vaxt qazanmaq istəyirdi. Ancaq yeni sultanın həmin gedişləri çox keçmədən fərqli nəticələr doğurmağa başladı. Hər kəs II Mehmedin davranışlarını qorxaqlıq kimi yozdu. Belə hesab edilirdi ki, gənc hökmdar ölkənin idarəçiliyini etibar etdiyi sülhpərəst Çandarlı Xəlil paşanın təsiri altındadır. Hətta onun eyş-işrətə dalıb dövlət işlərini arxa plana atdığını fikirləşənlər də vardı. Bu səbəbdən də II Mehmedə qarşı dərhal müxtəlif planlar cızmağa, yaranmış vəziyyətdən faydalanıb Osmanlı ilə haqq-hesabı çürütməyin yollarını axtarmağa başladılar. Halbuki gerçəklik başqaydı: hakimiyyət Çandarlıdan çox, Şəhabəddin və Zağanos paşaların bacarıqlı əllərindəydi…

Avropanın yeni sultanla bağlı tərəddüdləri

İş o yerə çatdı ki, günlərin bir günü Renosans⁷ dövrü humanistlərindən Fransesko Filelfo (1398–1481) Fransa kralı VII Şarla bir məktub yazdı və ondan yeni xaçlı ordusuna rəhbər olmasını istədi. Bu ordu Osmanlı dövlətinin sonuna çıxmalı idi. «Müharibə asan olacaq, – Filelfo kralı inandırmağa çalışırdı, – çünki Osmanlı taxt-tacı gənc və təcrübəsiz birinin əlindədir. Üstəlik, ordusu da olduqca zəifdir. Bir yandan Balkan xalqları Osmanlıya qarşı üsyana hazırdırlar, o biri yandan isə bütün Avropa, hətta İngiltərə belə sizin arxanızda dayanacaq. Bu fürsəti əldən vermək olmaz». Həmin vaxt başı başqa qayğılara qarışan VII Şarl bu məktuba cavab belə vermədi. Bir neçə il sonra isə yeni papa seçilən II Piyi də Osmanlıya qarşı savaşa təhrik edənlər tapılacaqdı…

Əslində Avropa ölkələrinin əksəriyyəti Osmanlı ilə savaşa isti yanaşmırdılar. Çünki onların yeni sultanın siyasi və hərbi gücü barədə tam təsəvvürləri yoxdu. Orta Şərqlə ticarətdə önəmli yeri olan Venesiyanın özü belə, osmanlıların Konstantinopola hücum hazırlıqlarından yalnız son anda xəbər tuta bilmişdilər. Bircə bizanslılar Osmanlıya hücum etməyə həvəsli görünürdülər. Ancaq onların da buna maddi və hərbi gücü imkan vermirdi. Yalnız digər xristian ölkələrinin yardımı sayəsində müharibəyə başlaya bilərdilər. Elə bu niyyətlə də 1451-ci ildə Bizans imperatoru Konstantin öz elçisini İtaliyaya göndərdi. Lakin onun pul və silah yardımı ilə bağlı tələbi cavabsız qaldı. Venesiyadan səs çıxmadı, Neapol kralı V Alfonso isə bildirdi ki, təkbaşına dəstək verə bilməz, yardıma bircə kadırğa göndərsə, gərək onda bütün İtaliya ilə qırğına çıxsın. Həmin vaxtkı papa V Nikola gəlincə, o, bizanslıların istəyinə bir şərtlə müsbət cavab verə biləcəyini dedi: gərək Latın kilsə birliyini rəsmən qəbul etsinlər! Ancaq papanın bu şərti Bizans əhalisinin narazılığına səbəb oldu.

Beləliklə, bizanslılar uzun axtarışlardan sonra özlərinə ancaq bir müttəfiq tapa bildilər: o da xristian yox, müsəlman olan Qaraman bəyi İbrahim idi. Avropada «Böyük qaramanlı» kimi tanınan İbrahim bəyin Osmanlıya qarşı meydan oxumaq cəhdi uğursuzluqla nəticələndi. II Mehmed öz qoşunları ilə Qaraman bəyliyinə hücuma keçdi. İbrahim bəy sülh istəmək məcburiyyətində qaldı. Hətta qızını sultana ərə vermək arzusunda olduğunu bildirdi. II Mehmed hər iki istəyi qəbul etdi. Onun niyyəti yenə aydındı: hələlik müharibələrdən mümkün qədər qaçmaq və hakimiyyətini, eləcə də ordusunu gücləndirmək! Xüsusilə yeniçəri ocağını yenidən nizamlamalı, onların tam inam və etibarını qazanmalı, bundan başqa, xanədanın xəzinəsini doldurmalıydı.

İstanbul boğazının ağası

Qaraman bəyliyinə səfərindən döndükdən bir müddət sonra, 1452-ci ilin yazında Sultan II Mehmed özünün ən böyük arzusunu – Konstantinopolun fəthini gerçəkləşdirmək üçün ilk addımları atmağa başladı. İstanbul Boğazının ən dar yerində – Gözəlcəhisarın⁸ düz qarşısında güclü bir qala tikdirməyə başladı. O, bununla Konstantinopolun Qara dənizə çıxışını və oradan gələcək yardımların qarşısını kəsmək istəyirdi. Qalanın inşasına xeyli canlı qüvvə cəlb edildi.

İşi belə görən Bizansın sonuncu imperatoru XI Konstantin II Mehmedin hüzuruna elçilər göndərib ondan qala ilə bağlı izahat istədi. Osmanlı sultanı buna bərk qəzəbləndi və elçiləri edam etdirdi. Elçilərin öldürülməsi müharibə elan etmək mənasına gəlirdi. Adamlarının edam olunduğunu eşidən XI Konstantin təlaşa düşdü və dərhal şəhərin qapılarını bağlatdırdı.

Bu o demək idi ki, artıq boğazın hakimi Osmanlı hökmdarıdır!

II Mehmed haqqında danışdığımız qalanın baş planını Müsləhəddin adlı, xristian əsilli olduğu iddia edilən bir memarın köməyilə şəxsən özü cızmışdı. Hündürlüyü 15, uzunluğu isə təqribən 250 metrə çatan qalanın on üç qülləsi var. Qüllələrin altısı silindir şəklində, altısı isə çoxbucaqlı formasındadır.

Üç qüllənin yüksəkliyi 70 metr, digərləri isə bundan qısaydı. Böyük qüllələrin inşası ilə bağlı bütün məsuliyyət, eləcə də məsrəflər vəzirlərə – sədr-əzəm Çandarlı Xəlil paşayla Zağanos və Sarıca paşalara həvalə olunmuşdu. Sultanın özü isə topların yerləşdiriləcəyi bölümun inşasına nəzarət edirdi. Burada hər şeylə bilavasitə maraqlanır, ən xırda detalı belə gözündən qaçırmırdı. İşlərin öhdəsindən layiqincə gələnləri səxavətlə mükafatlandırır, əks halda ən ağır cəzaları verməkdən yayınmırdı. Deyilənə görə, hətta özü belə arabir kürəyində inşaaat materialları daşıyırmış.

Nəhayət, dörd aydan sonra qalanın tikintisi başa çatdı və «Boğazkəsən» adlandırıldı. Onun mühafizəsi isə Firuz ağaya tapşırıldı.

Bunun ardınca II Mehmed yenə özünün hazırladığı plana uyğun olaraq, dəniz sahilində düz xətt boyunca topları yerləşdirmək üçün platformalar düzəltdirdi. Bu bir plandan çox, dahiyanə kəşf sayıla bilər. Çünki qarşı sahildə eyni qaydada yerləşdiriləcək toplarla Boğaz keçidi bütünlüklə nəzarətə götürüləcəkdi. Üstəlik, sultan topları həmin günədək vərdiş edilmiş qaydada – qüllələrdə yox, quruda, dəniz sahilində yerləşdirməyi nəzərdə tuturdu. Buradan belə aydın olurdu ki, onlardan hücum üçün deyil, müdafiə məqsədilə istifadə ediləcəkdi.

Yunan salnaməçilərindən biri həmin vaxt belə yazırdı: «Elə bir vəziyyət yaranmışdı ki, nəinki böyük və ya kiçik, hətta ən xırda bir qayığın belə zədə almadan Boğazı keçməsi imkan xaricindəydi. Osmanlı topları onları rahatca parçalaya, batıra bilərdi. Yəni Boğazdan keçə bilmək üçün Osmanlı sultanın inşa etdirdiyi qalanın qalabəyindən icazə almaq lazımdı…»

Bir sözlə, İstanbulun mühasirəsi başlayırdı…

1452-ci ilin sentyabrında II Mehmed minlərcə əsgərin əhatəsində qala divarlarının üstünə çıxdı. Hər tərəfi diqqətlə nəzərdən keçirdi. Müdafiə xətlərini üç gün boyu yoxladı. Sonra geri döndü. Gənc padşah Bizansın əlində olan Mərmərədən Qara dənizədək sahilboyu bütün əraziləri ələ keçirmək əmri verdi.

Artıq Konstantinopol təlaş içindəydi. Osmanlıların hədəfi bəlliydi, Bizansda isə ixtilaflar, intriqalar baş alıb gedirdi. Yerli əhali qiyamət gününün yaxınlaşdığına inanırdı. Salnaməçilərdən biri Dunas yazırdı: «Budur, sonumuz gəldi. Müsəlmanların qələbəsinə az qalıb! Hanı Konstantinopolun müdafiəçiləri? Niyə əllərindən bir iş gəlmir?» – şəhərdə az qala hamıdan bu cür sözlər eşitmək olardı. Əhali dünənədək «çox yaxşı mühafizə edildiyinə» inandıqları şəhərin bu qədər ciddi təhlükə ilə qarşı-qarşıya qalacaqlarını təsəvvür edə bilmirdilər. İmperatorun başı bir müddət idi ki, hakimiyyət qovğasına qalxmış qardaşlarından canını qurtarmağa qarışmışdı, işi-gücü saray ixtilaflarını yatırtmaqdan ibarət idi. Varlılar öz sərvətlərini qorumağın hayındaydı. Yalnız tək-tük ağıllı adamlar Konstantinopolun əldən gedəcəyi ilə bağlı həyəcan təbili çalırdılar. Bir yandan isə kilsənin birliyi ilə bağlı mübahisələr kralla baş rahibi üz-üzə qoymuşdu. XI Konstantin 1439-cu ildə Florensiyada əldə olunan birlik anlaşmasını dəstəkləyir, baş rahib isə bunu qətiyyətlə rədd edirdi. Papa V Nikola imperatoru açıq şəkildə təhdid edirdi: ya Kilsə birliyinə qoşulun, ya da sonunuz yaxşı olmayacaq! Boğazkəsənin inşasının hansı nəticələr doğuracağını yaxşı anlayan Trabzonlu Georgi (papalıqda katib idi) V Nikola məktub yazaraq qarşıda Roma və bütövlükdə Avropanı gözləyən təhlükə ilə bağlı xəbərdarlıq etdi. V Nikola bu xəbərdarlığı qulaqardına vurdu. XI Konstantinə yalnız bir halda – Kilsə birliyini qəbul edəcəyi təqdirdə yardım əli uzadacağını söylədi. İşi belə görən XI Konstantin 1452-ci il dekabrın 12-də Aya Sofyada⁹ bu məsələ ilə bağlı qəti qərar qəbul edilməsi üçün toplantı çağırdı. Müzakirə olundu. Birliyə qarşı olanlar öz mövqelərini daha qətiyyətli şəkildə ortaya qoydular…»

Bir sözlə, XI Konstantin çarəsiz duruma düşmüşdü: o, artıq Avropadan hər hansı köməyə ümid eləmirdi. Macarlar II Mehmedlə sülh bağlamış, italyanlar isə daha çox Şərqlə ticarət apardıqları və əsas qazancları bura ilə bağlı olduğu üçün Osmanlı ilə müharibəyə isti yanaşmırdılar. Roma papasının şərti isə göz önündədir!

II Mehmed də məqsədlərindən birinə çatıb: fəth etmək üçün alışıb-yandığı Konstantinopolun xarici aləmlə əlaqəsini kəsib. Şəhərə silah-sursat, ərzaq, hərbi qüvvə, bir sözlə, istənilən cür yardımın gətirilə biləcəyi yolları bağlayıb. Gənc hökmdarın hədəfi böyükdür, lakin bu işin ağırlığı, çətinliyi onu nə qorxudur, nə çəkindirir. Salnaməçilərin, tarixçilərin yazdığına görə, II Mehmed Konstantinopolun fəthindən qeyri heç nə barədə düşünmür, gecə-gündüz yalnız bu haqda fikirləşir, əlinə kağız-qələm alıb hərbi planlar cızır, hətta yeraltı tunellərin harada qazılacağını belə saatlarca düşünüb-daşınır, gəldiyi nəticələri ətrafındakılarla bölüşür, onların da məsləhətlərini dinləyirdi.

Fəthlə bağlı mübahisələr

Bu yerdə bir qədər əvvələ qayıtmaqda fayda var. Hələ 1452-ci ilin sonlarında, soyuq qış gecələrinin birində II Mehmed sədr-əzəm Çandarlı Xəlil paşa başda olmaqla vəzirləri, ağsaqqalları, sərkərdələri Ədirnədə toplamış, öncə ziyafət vermiş, sonra isə niyyətini bəyan etmişdi: yazda «kafir yuvası olan Konstantiniyyə»ni fəth etmək istədiyini söyləmişdi.

Lakin gənc sultanın bu niyyəti mübahisə doğurdu: yenə də bir tərəf ona dəstək verdi, bir tərəf isə müharibələrdən uzaq durmağı məsləhət gördü. Fəth tərəfdarları Bizansın ciddi şəkildə zəiflədiyini əsas gətirib Konstantinopolu ələ keçirməyin mümkünlüyünü söylədilər. Qarşı tərəf isə Avropa ölkələrinin hər bir halda XI Konstantini köməksiz qoymayacağını və nəticədə genişmiqyaslı müharibə başlayacağını, bunun da Osmanlıya zərər verəcəyini iddia edirdi. Onlardan biri – Çandarlı Xəlil paşanın mövqeyi isə lap qəti oldu: «…Konstantiniyyəni fəth etməyə çalışmaq göy üzünü tutmağa cəhd eləmək kimi bir şeydir…».

II Mehmed fəth tərəfdarlarının fikirlərinə tamamilə şərik idi: hələ bir neçə ay öncə Avropa ölkələrinə casuslar göndərmiş, onlardan əhəmiyyətli məlumatlar almışdı. Bilirdi ki, həmin ölkələrin XI Konstantinin köməyinə tələsməkdən daha vacib işləri vardı. Bu isə sultanı qəti hərəkətə keçmək üçün münasib zamanın yetişdiyinə inandırmışdı.

Beləliklə, Çandarlı Xəlil paşa və onunla eyni düşüncədə olanların etirazına baxmayaraq II Mehmed Konstantinopolun fəthinə qərar verdi. O, Boğazkəsən qalasının üzərindən Osmanlı döyüşçülərinə bu cür səsləndi: «Məqsədim islam bayrağını Konstantiniyyə üzərinə sancmaqdır. Başqa bir niyyətim yoxdur. Bu şəhərin alınması mənim taleyimə yazılıbsa, qüllələri, bürcləri daş-torpaq yerinə xalis dəmirdən də olsa, qəzəb atəşimlə əridib muma döndərəcəyəm. Yox, əgər qismət deyilsə, yaxşı niyyətimə görə mükafat görəcəyəm… Tanrı təmiz niyyətlərlə Ona üz tutmuş qulunu heç vaxt darda və ümidsiz qoymaz!»

Qeyd edək ki, hələ Boğazkəsənin inşaatı başa çatmazdan əvvəl gənc sultan Bizans vassalı asılı olan dövlətlərdən əsgər və silah göndərmələrini istəmişdi. Əks halda onların da aqibətinin Qaraman bəyliyindən fərqli olmayacağını söylədi. Bu çağırış cavabsız qalmadı. Nəticədə, məsələn, serb hakimi Georgi Brankoviç min beş yüz süvari göndərdi. Osmanlı dövlətinin hər yerindən hərbi vasitələr toplanıb Konstantinopola yönəldildi. II Muraddan miras qalan xəzinənin ağzı açıldı: II Mehmed müharibəni qələbə ilə başa vurmaq üçün heç bir xərcdən çəkinmirdi. Aydındır ki, Konstantinopol fəth edildikdən sonra ələ keçiriləcək qənimət xəzinəni əhəmiyyətli şəkildə dolduracaqdı.

Fəth hazırlıqlarına yenicə başlayarkən maraqlı bir hadisə yaşandı: Urban adlı bir mühəndis (bəzi mənbələr onun macar, bəziləri sanksoniyalı, bəziləri də dalmaçyalı olduğunu yazır) gənc sultana istədiyi böyüklükdə top tökməyi təklif etdi. Belədə II Mehmed soruşdu: «Konstantiniyyənin divarlarını yıxacaq gücdə top tökə bilərsənmi?» Urban belə bir top tökə biləcəyini söylədi. Bir neçə həftə sonra isə hazırladığı nəhəng topu gənc sultana təqdim etdi. Bu top Boğazkəsəndəki qüllələrdən birində yerləşdirildi. Həmin vaxt Boğazdan bir Venesiya gəmisi keçirdi. Gəmi qaladan edilən xəbərdarlığa məhəl qoymayınca Urbanın düzəltdiyi topu sınaqdan keçirmək üçün fürsət yarandı. Mərmilər tam hədəfə dəydi: gəmi batırıldı, kapitan öldürüldü. Bundan sonra II Mehmed mümkün olduğu qədər daha iri topun tökülməsini əmr etdi. Top dərhal töküldü. O, iki metr yarım uzunluğa, dörd yüz kiloqram ağırlığa malik mərmiləri ata bilirdi. İlk sınaq Ədirnədə baş tutdu. Sınaqdan öncə isə yerli əhaliyə partlayış səsindən qorxmamaq barədə xəbərdarlıq edildi. Yeni tökülən nəhəng toplar bir kilometrdən uzağı vurmaq iqtidarındaydı, mərmilər düşdüyü yerdə iki metr dərinliyə batırdı. Bəli, Konstantionapol divarlarını yıxa biləcək əsl silah bu idi!

Topları çox bəyənən gənc sultan Urbana «afərin» dedi. «Ona elə yüksək ənam verdi ki, vaxtilə xidmətində dayandığı Bizanslı hökmdar bunun dörddəbirini belə versəydi Urban Konstantinopolu əsla tərk etməzdi. Və yəqin ki, şəhərin Osmanlılar tərəfindən fəthi elə də asan olmazdı» – salnaməçilər belə yazırlar.

Topların Ədirnədən Konstantinopol ətrafına daşınması iki ay çəkdi. Onları arabalara yükləmək, eləcə də arabaların üstündə saxlamaq üçün iki yüz adam və altmış öküz lazım gəlirdi. Urban iri kalibrli toplarla yanaşı, xeyli sayda orta və xırda çaplı toplar da hazırlamışdı. Konstantinopolun mühasirəsi zamanı onların da üzərinə çox iş düşəcəkdi.

Bir sözlə, toplar sayəsində II Mehmedin Bizans qarşısında gücü birə beş artmışdı. Həmin silahlar müharibələr tarixində yeni bir dövrün başlanğıcı kimi qiymətləndirilir. Hələ 1456-cı ildə italyan salnaməçilərindən biri yazırdı: «Sultan II Mehmedin elə iri, elə böyük topları var ki, indiyə qədər insan oğlu beləsini görməyib».

Konstantinopolu tam mühasirəyə almaq üçün Osmanlıların qarşısında bir vəzifə qalmışdı: şəhərin dəniz tərəfdən yolunu kəsmək! Buna nail olmaq üçün II Mehmed Konstantinopol ətrafına xeyli sayda döyüş gəmisi gətirilməsini əmr etdi. Beləcə, 1453-cü ilin yazında bolqar əsilli Baltaoğlunun başçılığı altında Gəliboludan bir donanma gəldi.

1453-cü il martın 26-da Osmanlı ordusu artıq fəthə tam hazır idi. Həmin vaxt II Mehmedin ixtiyarında nə qədər əsgər vardı? Bu barədə o dövrün salnaməçiləri və tarixçiləri müxtəlif rəqəmlər səsləndirirlər. Həmin rəqəmlər bəzən olduqca şişirdilmiş təsir bağışlayır. Əksər araşdırıcıların fikrincə, böyük ehtimalla Osmanlı döyüşçülərinin sayı təxminən 150–200 min nəfərdi. Lakin bunun özü belə orta əsrlər üçün kifayət qədər böyük rəqəmdir.

Osmanlı ordusunun real gücü barədə ən ağlabatan rəqəmləri Nikola Saqundinonun qələmindən oxuyuruq. Belə məlum olur ki, II Mehmedin əmrində 80 min əsas, 160 min köməkçi süvari, 9 min nəfərlik mühafizə alayı, 12 min piyada və 10 min yeniçəri vardı.

Mühasirə başlayır

Beləliklə, nəhəng Osmanlı ordusunun ilk dəstələri 1453-cü il aprelin 5-də axşam saat 8-9 arası Konstantinopol yaxınlığına yetişdi. Əvvəlcə şəhərdən 2,5 mil¹⁰ uzaqda, sonra isə bir az da irəliyə gəlib qala divarlarının lap yaxınlığında düşərgə saldılar.

II Mehmedin çadırı sonralar məşhur Topqapı sarayının inşa ediləcəyi yerin düz qarşısında qurulmuşdu. Hökmdar belə hesab edirdi ki, qala divarlarının ən zəif yeri məhz həmin istiqamətdədir. Ona görə də əsas hücum hədəfi bura olacaqdı. Sultan üç nəhəng topun məhz orada yerləşdirilməsi üçün xəndəklər qazılmasını əmr etdi. Donanma başçısı Baltaoğluna isə döyüş gəmilərini Haliçin girişinə yığmağı əmr etdi. Məqsəd həm qala divarlarına dənizdən nəzarət etmək, həm də Haliçə daxil olmaqdı: çünki xristian donanması məhz burada lövbər salmışdı.

İstanbulun qala divarları həmin dövrdə dünyanın ən güclü istehkamlarından biriydi. Şəhəri fəth etmək istəyənlər bir qayda olaraq onun divarları önündən kor-peşman şəkildə geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bu divarları Roma imperatoru olmuş və «Böyük Konstantin» kimi də tanınan I Konstantin (274–337) inşa etdirmişdi. V yüzillikdə Şərqi Roma imperatoru II Feodosi şəhərin ətrafına ikinci bir divar da çəkdirmişdi. Məhz belə bir güclü, ikiqat müdafiə xəttini nəzərə alan Attila Konstantinopolu tutmaq fikrindən daşınmışdı. Qala divarları mütəmadi olaraq gücləndirilir, xüsusilə zəlzələlərdən sonra ciddi şəkildə təmir edilirdi. Lakin son illərdə zəifləyən Bizansın üzləşdiyi maliyyə çatışmazlığı ucbatından xarici divarların təmiri xeyli vaxtdır yarımçıq qalmışdı.

Mərmərə dənizindən Haliçə qədər 6,5 kilometrlik divar uzanırdı. İç divar, ya da «böyük divar» adı verilən hissənin qalınlığı 34 metrə çatırdı. Hündürlüyü isə 13 metr idi. Şəhərin hündürlükləri 12 ilə 15 metr arasında dəyişən 96 qülləsi vardı… Divarların qarşısındakı xəndəklərin genişliyi 15–20 metr idi. Bir sözlə, iç-çöl divarları ilə birgə qalınlığı 70 metrdən çox olan qala divarları şəhəri üzük qaşı kimi sarmışdı. Konstantinopolun cəmi 10 qapısı vardı. Bunların yarısı hərbi, yarısı isə mülki məqsədlər üçün istifadə olunurdu.

Hələ 717-718-ci illərdə ərəblər Konstantinopolu mühasirəyə alarkən Qalata adlanan qüllədən indi Bağçaqapı adlanan və Konstantinopolun ən qədim hissələrindən olan yerəcən ağac üzgəclərə bərkidilmiş qalın zəncir çəkilmişdi. Haliçə gəmilərin keçməsinin qarşısını almaq üçün çəkilən həmin zəncir hələ də işə yarıyırdı. Lakin qala divarlarının möhtəşəmliyi və haqqında danışdığımız zəncir XI Konstantini qətiyyən rahatlada bilməzdi. Məsələ burasındadır ki, onun ixtiyarında kifayət qədər döyüşçü yoxdu. Bizans imperatorunun tapşırığından sonra aparılan hesablama zamanı aydın oldu ki, vur-tut 4.774 əsgər var. XI Konstantin eşitdiyi rəqəmdən məyus olur və bu məlumatı gizli saxlamağı tapşırır. Tezliklə müxtəlif yerlərdən bir neçə minlik döyüşçü və muzdlu əsgər də cəlb olunur. Lakin bu halda da Konstantinopolu müdafiə etməli olan canlı qüvvənin sayı 7-8 mini keçməzdi.

Üstəlik, Bizans ordusunun topları da zəif idi. Sayca az olan həmin toplar qala divarlarının fərqli yerlərinə qoyulmuşdu. Onlardan bəziləri düzgün emal edilmədiyindən elə ilk atışdaca parçalanaraq yan-yörəsindəki topçuları da öldürəcəkdi…

Xristian ölkələrinin artıq bir müddətdir öz taleyinin ümidinə buraxdığı Bizans imperiyası zəif və böhranlı vəziyyətdə olmasına baxmayaraq Osmanlıya müqavimət göstərməkdə israrlı idi. Bu səbəbdən də ilk hücumdan öncə II Mehmedin təslim olmaqla bağlı təklifi XI Konstantin tərəfindən qətiyyətlə rədd edildi. Sultan şəhəri qan tökmədən fəth etmək istəyirdi. Belə görünürdü ki, onun bu istəyi elə istək olaraq da qalacaqdı.

Aprelin 6-da Konstantin Təkfur Sarayını tərk etdi. Yəqin ki, qəlbinin dərinliyində buranı bir daha görməyəcəyini bilirdi. O, Sent-Roman kilsəsinin yanındakı iqamətgaha yerləşdi. İqamətgah Osmanlı sultanının qala divarlarının çölündəki çadırı ilə eyni istiqamətdəydi.

II Mehmed 400 kilodan da ağır mərmi atmaq qabiliyyətinə ən böyük topunu hazırda Topqapı Sarayının yerləşdiyi səmtlə üzbəüz, 300 kiloluq mərmi ata bilən digər iki topu isə ona yaxın mövqelərdə yerləşdirdi. Nəhəng topu hər dəfə atəş açmaq üçün hazır vəziyyətə götürməkdən ötrü iki saat vaxt tələb olunurdu. Bu hesabla 24 saat ərzində ondan on iki dəfə istifadə etmək mümkün idi.