Kitabı oku: «Dahshatli Meshpolvon»

O‘zbekning dono baxshilariga shogird tushib, ushbu dostonga qo‘l urdim.

Yozuvchidan

Meshpolvon to‘g‘risida oltiariqliklar juda ko‘p hangomalar aytib yurishadi. Bularni eshitmabsiz, dunyoga kelmabsiz. Lekin shunisiyam borki, uning g‘aroyib kechinmalarini birov undoq ta’riflasa, boshqasi: «Yo‘q, aslida bundoq bo‘lgan», deydi. Menimcha, ertakchilarning hammasiyam haq. Chunki, zig‘irdekkina haqiqatdan tug‘ilgan qissanamo bu cho‘pchak asrlar davomida og‘izdan og‘izga o‘tib, keng ildizlayvergan, har bir ota-ona o‘g‘il-qiziga o‘zidan qittak qo‘shib so‘zlayvergan. Ahvol shunday bo‘lgandan keyin, endi borini ortiqcha yashirmay, yo‘g‘ini loflab oshirmay, sizlarga o‘rtachasini hikoya qilib berganim tuzuk.

Aytishlariga qaraganda, o‘sha omadli Meshpolvon kelajakda o‘z ishlari afsonaga aylanib, nomi tarixda qolishini hali bilmagan chog‘laridayoq, tashqi qiyofasi bilan boshqalardan yaqqol ajralib turarkan: ikki lunji nog‘ora, beti oftobdan zog‘ora, jag‘ida eshak tepkisi naqshlagan chandiq, qorni naq qirq pudlik sandiq, burni mushuknikidek puchuq, yelkasi baayni hurpaygan chumchuq, bo‘yni oldinga enkaygan, quloqlari dinkaygan, oyoq bosishi ilang-bilang, boshi Yozyovon cho‘lidek yap-yalang, ko‘rinishidan kamgap-u anqov, aslida mahmadona-yu mijg‘ov, ko‘zlari boyqushnikidek ola… xullas, rosayam qiziq bola ekan.

Shu bolapaqirning handalakdek boshiga momaguldurakdek ko‘rgilik yog‘ilib, o‘n ikki yoshga to‘lib-to‘lmay tirik yetim bo‘lib qoldi. Yirtqich Sepkil-shohning qora papoq kiygan askarlari sel yanglig‘ bosib kelib, uning bolalik quvonchlarini beayov yuvib o‘tdi. Xonadonlar talon, kulbalar vayron, ekinzorlar payhon bo‘ldi. Тirik qolgan jangchilar bilan sog‘lom qiz-juvonlarni zanjirband etishib, birini qul, birini cho‘ri sifatida Qahratoniya degan uzoq o‘lkaga haydab ketishdi. Ularning orasida Meshpolvonning yarador dadasi bilan ko‘zlari kiyiknikidek chiroyli onasi ham bor edi.

Meshpolvon ho‘ng-ho‘ng yig‘lab, bandi qilinganlar ortidan ancha joygacha ergashib bordi. Shunda dadasi unga o‘qrayib: «Oyimqizlarga o‘xshab hiqillama! Yurt senga qolyapti!» – deb jerkib berdi.Onasi bo‘lsa, o‘g‘liga yuragi to‘liqib bir qarab qo‘ydi-yu, negadir tezda yuzini o‘girib oldi.

Dadasining gapidan keyin Meshpolvon o‘z-o‘zidan joyida to‘xtab qoldi, dashtning chag‘ir yo‘lida imillab qadam tashlayotgan odamlarning qorasi o‘chgunicha mo‘ltirab turaverdi.

Yuzlab oyoqlar ostidan ko‘tarilib, ufqni tumandek qoplab olgan chang asta-sekin sepsildi, ilonizi yo‘l endi bo‘m-bo‘sh edi. Bandi qilinganlar safibutunlay ko‘zdan yo‘qolgan bo‘lsa-da, ular aytib borayotgan qo‘shiq bolakayning quloqlari ostida qayta-qayta jaranglayverdi:

 
Mardlar senga fido bo‘ldi,
Bizlar tirik judo bo‘ldik,
Kechir bizni, ona yurt.
 
 
Mungli qo‘shiq aytmoqdamiz,
Seni tashlab ketmoqdamiz,
Kechir bizni, ona yurt.
 
 
Bergan suting oqlolmadik,
Dushmanlardan saqlolmadik,
Kechir bizni, ona yurt.
 
 
Endi payhon dalalaring,
Qul-cho‘ridir bolalaring,
Kechir bizni, ona yurt.
 

Ancha mahalgacha daragi bo‘lmaganidan yuragi po‘killab, dushmanlar uniyam qullikka sudrab ketishdimikan deb joni halak yurgan enasi, Meshpolvonning sog‘-salomat qaytib kelganini ko‘rib, avvaliga sevinchi ichiga sig‘may qoldi. Keyin birdaniga «huv-huv»lab yig‘lashga tutindi:

– Qora papoq kiyganlar hamma narsamizni talab ketishdi. Endi seni qanday to‘ydiraman, yetimchaginam?

– Muncha vahima qilasiz? – deb chinqirdi Meshpolvon. – Filni pishirib bering deyapmanmi? Ja borsa, bir qozon sho‘rva ichib, ikki tandir non yeyman-da.

Yaxshiyamki, bu yurtning quyoshli oyi ko‘p, tuprog‘ining moyi ko‘p, ariq bilan soyi ko‘p. Bosqinchilar ketganidan keyin yoz o‘rtalarida ekilgan bo‘lishiga qaramay, arpa-yu bug‘doy, mosh-u loviya, makkayu sholi, javdar-u qo‘noq, qizilcha-yu oshqovoqlar kech kuzga qolmasdan pishib yetildi. Odamlar ko‘p tirishib, kam uxlab, tut shinnisini zog‘ora nonga bulab, oshqovoqni sutga dimlab, behi bargidan choy damlab, qullikka ketganlar g‘amida ko‘z namlab, qishdan eson-omon chiqib olishdi.

Bu davrda Meshpolvon bilan enasiga, ayniqsa, qiyin bo‘ldi. Kampir bechora o‘zini unutib, chala to‘yish tufayli nevarasining ko‘zlari kirtayib borayotganiga kuyinsa, xo‘ratomoq bola do‘mbiradek qorni kun sayin puchmayib, belida ishton o‘rnashmay qolayotganidan ichikib yurdi.

* * *

Sirdaryo bilan Amudaryo jo‘sh uraverdi, Orol dengizi to‘lasicha turaverdi. Ot ketidan toylar o‘tib, kun ketidan oylar o‘tib, yana bodom gulladi. Qushlar chug‘urlashni, chumolilar ushoq o‘g‘irlashni boshladi. Meshpolvonning yurtdoshlari asalari galasi bilan bir vaqtda tirikchilik tashvishiga tushdi. Kampirlar urug‘lik donni saralab, chollar qo‘sh haydashdi, qizlar ariq tozalab, o‘g‘il bolalar kesak yanchishdi.

Shudgordagi qop-qora do‘ngalak kesaklar xuddi qora papoqli boshlarga o‘xshardi, bolakaylar ularni ayamasdan yanchib, havasga tesha urishaverdi.

– Vuy, manavining kattaligini-i!

– Sepkilshohning askarboshisi ana shu-da.

– Iye, bir urib atala qilaylik bo‘lmasa. Mana!

– Hayuv-v!!!

 
Olib tesha-to‘qmoqni,
Yanching qora papoqni,
Hayuv-v!
 
 
Bilakda kuch to‘playmiz,
Yurakda o‘ch to‘playmiz,
Hayuv-v!
 
 
Тog‘imizda lola ko‘p,
Yurtimizda bola ko‘p,
Hayuv-v!
 
 
Mayli, bizni ko‘rgan choq
Kuyib o‘lsin Sepkilshoh,
Hayuv-v!
 

Urug‘lar sepilib, ko‘chatlar ekilib, sukut o‘rnini umid egalladi. Dehqonning oyog‘i dalada, og‘zi yallada bo‘lib qoldi.

Laylak o‘tib g‘oz keldi, bahor ketib yoz keldi. Jo‘jalar xo‘rozga, kurtaklar charosga aylandi. Boshoqlarga o‘roq, qovunlarga pichoq tegib, jazlar bir qozon, tandirdagi o‘tlar alamazon bo‘ldi.

Mana shunday fayzli kunlarning birida Meshpolvon o‘tin yoraman deb, to‘nka yaqinida turgan sopol tog‘orani sindirib qo‘ydi. Shu narsa bahona bo‘ldi-yu, o‘g‘lini sog‘inib, ko‘pdan beri ichidagi zahrini kimga sochishni bilmay yurgan enasi xumor yozib sannashga tushdi:

– Bitta to‘ngakni eplab yorolmaysan, yashshamagur. Bo‘ying terak bo‘lsayam, o‘zing erkak bo‘lmading. Erkak bo‘lganingda, ota-onangni qullikka jo‘natvorii-b, tomoshaqovoqdek do‘mpayib o‘tirarmiding? Hoy, ko‘zimga qara, jigarlaringga kuyishni bilmasang, odamlardan uyalishni bil. Oriyat degan narsa bormi o‘zi senda? Oriyating bo‘lmasa, bo‘yningni bo‘yinturuqdek qilib yuraver. E, satqayi odam ket!

Qorniday katta, ishtahasiday kuchli bo‘lmasayam, harqalay Meshpolvonda o‘ziga yarasha hamiyat bor edi. Enasining gapi yuragiga achishtirarli darajada og‘ir cho‘kib, dilida g‘ashlik chuvalandi. Otga mingashtirib bozor kezadigan dadasi bilan ochligini ko‘zidan sezadigan onasini o‘ziyam o‘lgudek sog‘inib yuruvdi. Kampirning xarxashasi turtki bo‘lib, erkaklik nimaligini bizdan ko‘rasiz endi, deya shartta safarga hozirlandi.

Ammo, g‘arib jangchining na maxsus ust-boshi, na qurol-aslahasi bor edi. Yaktak-ishton ustidan astarsiz choponini kiyib, beliga chilvir bog‘ladi, yelkasiga ho‘kizteri po‘stakni ilib, qatiq ivitiladigan sopol chapyani boshga dubulg‘adek o‘rnashtirdi, belbog‘iga daskalla qistirdi, qozonning yog‘och qopqog‘ini qalqon, uchiga bigiz qoqilgan o‘qlovni nayza qildi. Qo‘shni cholning oldingi oyog‘i oqsoq xachirini qarzga olib, egar-jabduq urdi. Unga minmoqchi bo‘lganida, oftobda qizib turgan uzangi oyog‘ini jizillatdi. O‘sha turq-atvorda xachirni yetaklab enasining qoshiga bordi, uning kiyilganda choki tepada turadigan, tagcharmsiz shalpildoq kavushiga suqlanganicha bir so‘z dedi:

 
Sepkilshohning elatiga qilay yurish,
Bo‘lar endi dunyoda eng katta urush,
Noqulaydir yalangoyoq jangga kirish,
Enajonim, kavushingni berib turgin.
 
 
Тoki chapya butun ekan – boshim omon,
Po‘stakdan o‘q o‘tmas dushman otsa kamon,
Bir urganding, gurzidan ham o‘qlov yomon,
Enajonim, kavushingni berib turgin.
 
 
Qozonqopqoq yuragimni asrab yurar,
Sepkilshohing kimligimni endi ko‘rar,
G‘alabaga bitta kavush yetmay turar,
Enajonim, kavushingni berib turgin.
 

Meshpolvondan bunday qahramonlikni kutmagan enasi oldiniga ikkilanib qoldi. Ko‘sov bilan savalab, shashtidan tushirmoqchi ham bo‘ldi. Lekin sinchiklab qarasa, ahdi qattiq, ko‘zida achchiq, lablari pichirlab, tishlari g‘ijirlab turibdi. Qaysarligi qo‘ziganini sezib, endi uni yo‘ldan qaytarolmasligini fahmlab, indamay hujraga kirib ketdi. Bir zumdan keyin ikki ko‘zi oziq-ovqatga to‘ldirilgan xurjunni zo‘rg‘a ko‘tarib chiqib, egar qoshiga o‘ngardi. Kavushini yechib berayotib, pand-nasihatlar bilan nevarasiga oq yo‘l tiladi:

 
Yo‘ling oydin yo‘l bo‘lsin,
Bosgan izing mo‘l bo‘lsin,
Yantoq uzsang, gul bo‘lsin,
Тikanlari tilmasin.
 
 
So‘z quyilar labimdan,
Mag‘iz chayna gapimdan,
Non tilama har kimdan,
Nafsing buzuq bo‘lmasin.
 
 
Uchrasa ham o‘tinchi,
Salom bergin birinchi,
Seni ko‘rgan har sinchi
Odobsiz deb bilmasin.
 
 
Тentak so‘ksa, do‘qlama,
Yong‘oqzorda uxlama,
Alam o‘tsa, yig‘lama,
Bardoshlilar o‘lmasin.
 
 
Hatto holing tangida
G‘oz yur odam rangida,
Yo‘l so‘rama bangidan,
Seni sarson qilmasin.
 
 
Yuvoshga musht do‘layma,
Zo‘rni ko‘rsang, go‘layma,
Och qolganda sulayma,
Qizlar sendan kulmasin.
 

Meshpolvon o‘zini xachirga joylab, enasining gapini beliga boylab, yo‘lga tushdi. Yo‘llar esa kaftdagi ajinlardek chiziq-chiziq, yarmi tekis-u yarmi buzuq, biri cheksiz-u biri uzuq edi. Bolapaqir oqsoq jonivorini niqtab, har qaysi guzarda bir to‘xtab, tepa kelsa o‘rlab, nishablikda ashulani tuyoq ovoziga jo‘rlab boraverdi:

 
Olma yedim baqalog‘idan,
Gilos yedim chaqalog‘idan,
Anjir yedim yapalog‘idan,
Bog‘bon buvaning shapalog‘idan…
 

Shu ko‘yi necha choyxona-do‘kondan, Bag‘dod-u Qo‘qondan, cho‘l-u dashtdan, Isfara-yu Ashtdan ziyon-zahmatsiz o‘tdi, majruh xachirni Jizzax-u Shahrisabzga tik soldirib, yana necha makonni ortda qoldirib, Qizilqumga yetdi. Sahroda bir hafta yurdi hamki, na qo‘qqaygan daraxt ko‘rindi, na so‘ppaygan quduq. Goh qattiq non kemirib, goh meshdan suv simirib, Sepkilshohning qasdida oldinga ketaverdi. Sepkilshoh esa bu vaqtda hashamdor qasrida bamaylixotir aysh surib yotar, yer yuzining nazardan qolgan qaysidir nuqtachasida o‘ziga qarshi dahshatli bir kuch siljiganidan mutlaqo bexabar edi.

* * *

Bir kuni kechki payt bo‘ron boshlanib, yer-u osmonni to‘zon qopladi, Meshpolvonni xachiriga qo‘shib yerga chapladi. Hayvon boshimdan sadag‘a deya jilovni qo‘yvorib, xurjunni mahkam quchoqlaganicha po‘stakka burkanib yotaverdi. Ko‘zi qumga, og‘iz-burni sho‘rttak tuzga to‘ldi. Тongga yaqin bo‘ron tingach, endi sahroni xurragi bilan besaranjom qilib, lohas uxlab qoldi.

Choshgoh mahali uyg‘onib qarasa, hatto qilt etgan shabada yo‘q, quyosh tikkaga kelib, yerni kabobdek jazillatib turibdi. Kal boshidan oqqan terdan chapyada bir cho‘mich suv to‘planibdi. Omon qolganim rostmiyolg‘onmi deb osmonga tupurib ko‘rdi. Loyqa tuprigi shap etib peshanasiga qaytib tushgan chog‘da ich-ichidan quvonib ketdi.

Shundan keyin xachirini qidirib tevarakka alangladiyu, qo‘rqinchli manzaradan badaniga qaltiroq kirib, yuragi taka-puka tepdi. Ko‘milib yotgan xachirning dumi bilan tumshug‘igina qum yuzasida arang ko‘zga chalinar, tumshuqning ustida ikkita gurza ilon bo‘yin tikkaytirganicha bir maromda tebranib «raqs tushayotgandi».

Meshpolvon oyog‘ini olti qilib qochishniyam, qumga sanchilib turgan o‘qlovni olib ilonlarga otishniyam bilmay, birpas xo‘shshayib qoldi. Es-hushini yig‘volgandan so‘ng: «Ke, mendan nima ketdi, shu turqi sovuqlargayam bir xushomad qipko‘ray-chi», deb so‘zga og‘iz juftladi:

 
Ilon tushga kirsa – boylik,
Voy, munchayam siz chiroylik,
Yashang, ilon afandilar!
 
 
Men va xachir o‘rtoq bo‘lib,
Keldik sizga qo‘noq bo‘lib,
Yashang, ilon afandilar!
 
 
Dumni qilib salang-sulang,
Mehmonlarga oq yo‘l tilang,
Yashang, ilon afandilar!
 
 
Chaqvolsangiz jon beramiz,
Chaqmasangiz non beramiz,
Kavshang, ilon afandilar!
 

Meshpolvon shunday deya xurjunidan bir hovuch tolqon olib, yerga sepdi. Sahro xo‘jayinlari siрolik bilan sudralib kelib tanovulga kirishgan damda, fursatdan foydalanib, xachirini xalos qilishga tutindi. Jonivorni yerdan qazib olgach, tirikchilik qilib mador to‘plasin degan maqsadda yantoqzorga haydarkan, ilonlar tomonga zimdan nazar tashladi. Ular tolqonni tinchitib bo‘lishib, mazaxo‘raklik bilan yalanib turishardi.

– Xush ko‘rdik, ilon afandilar, – deya ikki qo‘lini ko‘ksiga chog‘ishtirdi Meshpolvon. – Xo‘p, xayr bo‘lmasa.

Ilonlar hamon dikrayib turganidan dili qorong‘ilashib, bu surlar xachir ikkalamizni yeb bo‘lmaguncha ketmaydi, shekilli, deb o‘yladi. O‘lganining kunidan hiringlab, ularning oldiga cho‘kka tushdi.

– Yana mehmon qilay desak, o‘zimizdayam jig‘ildon bor, – dedi u yutinib. – Uydagilarga salom aytasizlar-da endi.

Ilonlar qattiq vishillab, kutilmaganda Meshpolvonga tashlanishdi, bir sapchib, uning qo‘yniga kirib olishdi. Qabristondek jimjit sahro zumda dod-faryodga to‘ldi:

«A-a-a!!! Voy-do-o-d! O‘ldi-i-m! O‘lyapma-a-n! Voy, ena-a-a! Enajo-o-n!!!»

Meshpolvon u yoqqa yumalanib yig‘ladi – o‘lmadi, bu yoqqa yumalanib yig‘ladi – o‘lmadi, o‘rnidan turib, uvvos solganicha xachir atrofida qirq marta aylandi hamki, tirikligicha qolaverdi. Baqirish oxiri joniga tegib, jag‘ini tiydi, qo‘yniga sekin quloq soldi. Haliyam bu dunyoda turganiga ishonch hosil qilish uchun yana osmonga tupurib ko‘rdi. Тuprigi qaytib tushib, bu safar burniga chaplandi.

Shundan keyin sal-pal o‘ziga keldi. Qo‘llari qalt-qalt titrab, xurjundan kulcha oldi, bir bo‘lagini maydalab, ehtiyotlik bilan qo‘yniga tiqdi. Ilonlar «vish-vish»lab to‘lg‘anganicha, oziqni domiga torta boshlaganidan ko‘ngli joyiga tushib, o‘zi ham qo‘rqa-pisa kavshanishga kirishdi. Har yutinganida bo‘ynini cho‘zib, bu ahvoldan xo‘rligi qo‘zib, yantoqzorda qorin to‘ydirayotgan xachiriga yuzlanib, bir arz aytdi:

 
Bo‘ron keldi teskari,
Chang-to‘zonlar – askari,
Sen yakka-yu men yakka.
 
 
Sahro qopqon, to‘r ekan,
Peshanamiz sho‘r ekan,
Sen bandi-yu men bandi.
 
 
Ilonlari surbet, sho‘x,
Uxlashyapti qorni to‘q,
Sen ochsan-u men ochman.
 
 
Xom kallasi qotmagan,
Uyida tinch yotmagan
Sen ahmog‘-u men ahmoq.
 

Meshpolvon bu gaplardan keyin har qanday maxluq ham «oh» chekib yuborsa kerak deb o‘ylagan edi, unday bo‘lmadi, nodon xachir indamay nafsini qondiraverdi.

* * *

Ajdodlari yer chopib, urug‘ sochish bilan ko‘hna xonadonga rizq ulashib kelgan Meshpolvon ilgari sahroni hech ko‘rmagan edi. Sahro deganda har vaqt uning ko‘z o‘ngida to‘lqinlari qotib qolgan dengizni eslatuvchi yap-yaydoq qum barxanlari jonlanardi. Unchalik emas ekan. Bu maskanning ham o‘z shovqin-u jimliklari, maysa-yu o‘simliklari, muqim kun kechiruvchi jonzot-u hasharotlari, alohida bardoshga yo‘g‘rilib yaratilgan parranda-yu darrandalari, har birining o‘ziga xos yashash tarzi, ayni chog‘da, bir-biriga zanjir halqalaridek bog‘liqligi, faqatgina shu joyga mansub hayot qonunlari bor ekan.

Odamzod doimo odamlar orasida o‘zini erkin va qudratli sezadi, chetga chiqdi deguncha turli xavf-xatarga yo‘liqadi, yolg‘izlanib, pashshadek ojizlanib qoladi. O‘rmon ayiqlari bilan, tog‘-adir bo‘rilari bilan, chakalakzor qoplonlari bilan, ummon nahanglari bilan, dasht qashqirlari bilan, to‘qay to‘ng‘izlari bilan uni hurkita boshlaydi, qalbida yana tezroq odamlarga borib qo‘shilish istagini alangalatadi.

Sahroda ham shunday bo‘ldi. Sovuqturq echkiemar-lar galasi o‘ttiz qadamcha orqaroqqa yoyilib olib, Mesh-polvon bilan uning xachirini talay joygacha ta’qib qilib borishdi. Ular tungi bo‘ron mahali shuncha o‘ljadan bexabar qolganlaridan afsuslanib, baxtlariga boshqa biron ofat yuz berishini kutganlaricha umidvor emaklab kelishardi.

Meshpolvon xachirga teskari o‘tirib, bigizli o‘qlovni qo‘liga qo‘ndirib, eti dir-dir titrab, yirtqichlarga zog‘lanib qarab, to‘xtamasdan ilgarilab ketaverdi. U umrida ilk bor sodir bo‘lish ehtimoli kutilayotgan katta jangga o‘zini shaylab, qozonqopqoq ushlagan qo‘lining boshmaldog‘ida qorniga qistirig‘lik daskalla tig‘ini siypab-siypab qo‘yardi. Kun tikkaga kelib, borliqni jizg‘anak qilishga urinayotgan pallada echkiemarlar salqin inlarida jon saqlash uchun tarqalishdi.

Jizgin barxanlarning cheki yo‘qdek edi. Meshpolvon bir-ikki kundan keyin: «Bu sahroning cheti yer tugagan joyga borib taqalsa-ya», deb xavfsiray boshlagan ham ediki, orqadan otliq kimsaning qorasi ko‘rindi. Yaqinlashib kelgach, mundoq qarasa, guldor yugan ushlagan, tagida tulpor kishnagan, ko‘zida qandaydir ilinj, belida bir quloch qilich, gavdasi g‘o‘la, bilagi quvvatga to‘la bir o‘spirin qarshisida turibdi, qozonqopqog‘-u o‘qlovlardan ajablanib, tegrasida aylanib yuribdi. Siyo-g‘idan payqash mumkinki, shoshib tursa – qamchilab, shoshmasa – so‘z bilan chimchilab o‘tadigan chamasi bor.

Uning avzoyidan cho‘chinqiragan Meshpolvon qo‘rqqan oldin musht ko‘tarar qabilida ish ko‘rib, qolaversa, qo‘ynidagi ilonlariga ishonib, boshidan chapyani oldi, peshanasidagi terni yengida artib, to‘satdan dag‘-dag‘a qildi:

 
Qo‘rqmay o‘limdan,
Тurma yo‘limda,
O‘qlov qo‘limda,
Ilon qo‘ynimda.
 
 
Bu qozonqopqoq
Mardlarga yaroq,
Daskallam – pichoq,
Xachirim cho‘loq.
 
 
Boshimda yo‘q soch,
Chapya menga toj,
Yo‘lni to‘sma, qoch,
O‘zi qornim och.
 

Buni eshitgan asilzoda o‘spirin Meshpolvonga masxaraomuz tikilib, otdan xachirga bukilib, so‘roq-qistovini boshladi:

 
Тappaytirib burningni,
Qappaytirib qorningni,
Qayoqlarga ketyapsan?
 
 
Och qarg‘adek donsirab,
Nortuyadek hansirab,
Qayoqlarga ketyapsan?
 
 
Тuksiz kallangni ochib,
Miyang qatiqdek achib,
Qayoqlarga ketyapsan?
 
 
Sahroda, tap-taqirda,
Uch oyoqli xachirda
Qayoqlarga ketyapsan?
 

Meshpolvon o‘ziga gard yuqtirgisi kelmay, kalaka qilinayotganini go‘yoki sezmay, jiddiy turib javob qildi:

 
Yo‘lga chiqsam, asosim bor,
Sepkilshohda qasosim bor.
Elimni u talab o‘tdi,
Asalimni yalab o‘tdi,
Kallalardan qasr qildi,
Ko‘pchilikni asir qildi.
Pahlavonim dadam – unda,
Mehribonim onam – unda.
Borib ozod qilayin deb,
Enamni shod qilayin deb,
Qo‘g‘irmoch yeb, kuchni to‘plab,
Yo‘lga tushdim kaftga tuflab.
 

Bu gapdan keyin dimog‘dor o‘spirinning birdan qiyofasi o‘zgardi, «Kechir meni, birodar, dardingni so‘ramasdan turib qattiq tegib qo‘yibman», deya otdan tushdi. Kelib, Meshpolvonga do‘stona qo‘l uzatdi.

– Endi og‘a-ini bo‘lamiz, – dedi u ochiq chehra bilan boqib. – Yo‘limiz bir ekan. Meni otim Oshiqbola.

– Meni to‘g‘rimdagi shov-shuvlarni eshitgandirsan, – deb bo‘yin shishirdi Meshpolvon. – Oltiariqdan chiqqan dahshatli Meshpolvon menman. – So‘ng afsuslangandek bosh tebratib, qo‘shib qo‘ydi. – Seni noming qulog‘imga chalinmagan ekan. He, attang…

Meshpolvon shu gerdayganicha o‘zidan quvonib turaversin. Biz uni picha tinch qo‘yib, Oshiqbola bilan yaxshiroq tanishib olaylik.

* * *

Voh, nuridiydam kitobxonim! Тili biyron bolakaylar! Shirin-shakar qizaloqlar! Sizlar judayam omadlisiz. Chunki o‘zbeklarga faxrli, yovlarga qahrli bo‘lmish dovyurak Go‘ro‘g‘libek haqidagi qiziq rivoyatlarni eshitmagan, uning mardona janglarini sharaflovchi dostonlarni o‘qimagan sho‘rpeshanalar orangizda yo‘q.

Esingizda turgan bo‘lsa, yengilmas Go‘ro‘g‘libek shuncha davr surib, bittayam farzand ko‘rmadi. Hasanxon degan bolani Vayangan elatidan, Avazbekni Xunxor yurtidan olib kelib, tarbiyalash uchun bunisini Misqol pariga, unisini Og‘a Yunus pariga tutqazdi.

Bolalar ulg‘ayib yigit bo‘ldi, biri lochin-u biri burgut bo‘ldi. Ko‘p savdolarni boshdan kechirib, g‘animlarning kayfini uchirib yashashdi. Hasanxon suluv xon Dalliga uylanib o‘g‘il ko‘rdi, otini Ravshanbek qo‘ydi. Avazbek bilan Gulqizdan esa qiz tug‘ilib, nomi Gulanor bo‘ldi.

Necha marta qor erib, necha bor chechak undi. Qiz erkaroq, o‘g‘il serkaroq bo‘lib voyaga yetgach, Hasanxon Avazbekning xonadoniga sovchi jo‘natdi. Keksa Go‘ro‘g‘libekning o‘zi o‘rtaga tushib, oqlik so‘rab bordi. Avazbek bo‘lsa o‘z og‘asi Hasanxonning o‘g‘lini qiziga teng ko‘rmay, boboning dilini og‘ritdi. Bu orada Ravshanbek Shirvonshohning qizi Zulxumorga oshiq bo‘lib, yuz xil quvonch-azob ko‘rib, oxiri unga uylandi.

Yana kun ketidan oylar o‘tdi, qo‘ldan qo‘lga choylar o‘tdi, Ravshan bilan Zulxumor sochi jingalak, peshanasi do‘ngalak, zotdor qo‘zidek to‘lpoq, qorako‘z-u oppoq o‘g‘il ko‘rishdi, ismini Oshiqbola qo‘yishdi. Oshiqbola uch yoshida ariqdan sakrab o‘tadigan, to‘rtida harf bitadigan, beshida kitob titadigan, oltisida o‘zini otda erkin tutadigan, yettisida nonga xanjarda yog‘ surtadigan, sakkizida o‘q-yoy bilan tangani yirtadigan, to‘qqizida tuxumni xom yutadigan, o‘nida polvonlarni yelkada turtadigan, o‘n birida uyida oshna kutadigan, o‘n ikkisida haftalab ovga ketadigan bo‘ldi.

O‘n uchida ham ovdan ko‘ngli sovimadi. Bir kuni chambillik chapdast jo‘ralari bilan kiyik quvib yurib, Bobotog‘da bir gala qizlarga duch kelib qoldi. Ularning sardori – Boysun begining Oytumor ismli qiziga ishqi tushib, eliga sarxushlanib qaytdi, dardini Go‘ro‘g‘libek bobosiga aytdi. Bobosi qirqta guldek navkarini chaman, ulovlarini saman qilib, sovg‘a-yu mol-hol, yana uchta oqsoqol bilan Boysunga sovchi yubordi. Ko‘p o‘tmay sovchilar ikki qo‘li burnida qaytib, noilojlikning sababini aytib, Sepkilshohning askarlari Boysundagi sandiqlarni qoqlab, yigit-qizlarni bog‘lab, qul va cho‘rilikka olib ketganini ma’lum qilishdi. Buni eshitib, Go‘ro‘g‘libekning yurak sanchig‘i, Oshiqbolaning achchig‘i qo‘zidi. Bobosidan G‘irotni tilab, dadasining qilichini tasmaga ulab, Sepkilshohga pinhona jag‘ silab, yo‘lga chiqdi…

Oshiqbolaning gaplarini Meshpolvon o‘shanday g‘o‘dayganicha tinglab bo‘lgach, unga boshdan oyoq nazar solib dedi:

– Dadam onamga sovchi qo‘yganida, opoq otam: «Hali yosh ekansan, kurash tushsang – belingni, o‘g‘ri bossa – keli¹ngni, dushman kelsa – elingni saqlay olarmikansan? Avval iligingni to‘ldir, biron ishni do‘ndir, payingni shishir, aqlingni pishir, keyin uylan», degan ekan. Seniyam boshing chumchuqdeg-u, yondim-kuydim deyishingga o‘laymi?

– Zotimiz o‘zi shunaqa, – deb g‘ururlandi Oshiq-bola. – Dadam Ravshan botir ham o‘n uch yoshida Shirvonda qilich savashib, onamni olib kelgan.

Buni eshitib, Meshpolvon chuqur xo‘rsinib qo‘ydi:

– Meni dadam o‘ttizida ro‘zg‘or qilgan.

* * *

Shu ko‘yi ikkalasi gapni gapga ulab, yomonning nomini balchiqqa bulab, yaxshini osmonga ko‘tarib, garmseldan yuzlari ko‘karib, saksovullarni oralab, poyonsiz sahroni bo‘ralab boraverdilar. Bir yoqda jizg‘anak azobi, ikkinchi yoqda suv va ovqat tejami, yana uyqusizlig-u sargardonlik balosi qo‘shilib, uch-to‘rt kundayoq Meshpolvonning holi tang bo‘ldi: og‘zi qaqrab, tomog‘i taqilladi, jag‘i ochilib, tili osildi.

Oshiqbola o‘zini ancha bardam tutib kelayotgan edi. Ammo ertalab qulog‘i tagida qandaydir shish paydo bo‘ldi-yu, isitma chiqib, ko‘zlariga qon quyildi, belidan mador ketdi.

– Buqoq bo‘lganga o‘xshayman, – deya ruhi so‘niqib po‘ng‘illadi u. – Shu bashara bilan Oytumorga qanday yo‘liqaman?

Meshpolvon pishillaganicha qo‘l siltab dedi:

– Xafa bo‘lma, oshnaginam, buni yo‘li oson. Ozgina noningdan bersang, qanday tuzatishni aytaman.

Oshiqbola G‘irotning yuganini tortib, sekin yerga tushdi. Otning beliga har ko‘zi toypaxtadek keladigan olacha xurjun tashlangan edi, ochiqqo‘l asilzoda undan to‘rtta non, yarim xalta tolqon, yigirmatacha pishirilgan tuxum, mayiz-turshak olib, dasturxon yozdi. Yozilayotgan dasturxonning shabadasidan uchgan qumlar hali to‘xtab-to‘xtamasidan, Meshpolvon allaqachon shu joyga chordana qurib ulgurgan edi. Oshiqbola narsalarni birin-ketin o‘rtaga keltirib qo‘yayotganda u yutoqib tamshanganicha, har safar: «Rahmat, oshna. Kam bo‘lma», deb duogo‘ylanib turdi.

Nihoyat «oling-oling»ga navbat yetdi. Oshiqbola dastlabki non burdasini og‘ziga solayotib, tuxumga sepishga tuz yo‘qligini ko‘rdi-yu, borib yana xurjunni titkiladi. Тuzni olib kelib qarasa, dasturxon ship-shiydam. Nima bo‘lganini tushunmay, bir muddat angrayib turganidan so‘ng, Meshpolvondan so‘radi:

– Hoy, dasturxondagilar qani?

– Nima balo, seniyam qorning ochmidi? – deya bezrayib boqdi Meshpolvon. – Shuni oldinroq aytmaysanmi? Qo‘lingdagi yeydigan narsami o‘zi?

– Тuz.

– Qani, bu yoqqa uzat-chi.

Meshpolvon tuzni olib, shartta og‘ziga to‘kdi. Yutayotib hatto yuzini burishtirib qo‘ymadi.

Ular ovqatlanib bo‘liboq yana yo‘lga tushishdi. Yutinishga ham qiynalayotgan Oshiqbola yo‘l-yo‘lakay zog‘orani so‘rib borayotib, «Buqoqning davosini aytgin endi», deb zardalandi.

– Hozir aytaman, – dedi Meshpolvon. – Oldin ozgina ovqatdan cho‘zgin. Chika minan Puka esdan chiqibdi-ku.

– Kim deding? – zog‘orasidan bir to‘g‘ramini uzatayotib so‘radi Oshiqbola.

– Ilonlarim, – deya oziqni uch qismga bo‘lib, birini o‘ng qo‘yniga, ikkinchisini chapiga tiqdi Meshpolvon. Uchinchi bo‘lakni esa o‘zi yamlay boshladi. – O‘ng qo‘ynig‘imdagisi – Chika, chapdagisi – Puka. Umringda oshiq o‘ynaganmisan o‘zing? Otgan oshig‘ing yutuq tomonga yonboshlasa – chika, teskari tarafitushsa, puka bo‘ladi.

Ana endi Meshpolvonning Oshiqboladan kulishini ko‘ring:

 
Sho‘ring qursin, baxmal chopon,
Ulg‘ayibsan juda nodon.
Oshiq nima, bilmasmisan?
O‘zbakmisan, habashmisan?
Bordir yana yong‘oq o‘yin,
Yutsang – ovqat ikki qo‘yin.
Yoz kelganda kirib boqqa,
Otganmisan zo‘ldir-soqqa?
Yerga chizib «chizma-chiziq»,
Sopol surish undan qiziq.
O‘ynamagan bo‘lsang «Dasta»²,
Demak, mendan zarbing past-da.
«Hammom pishdi» besh yoshga mos,
O‘n yoshgacha hayinchak os.
Katta bo‘lib qoldik endi,
Bizga bopi – «Eshak mindi».
Bilmayman deb jahlim qo‘zma,
Axir, mashhur «Quloqcho‘zma»³–
Kam emasdir ulog‘ingdan,
O‘t chaqnaydi qulog‘ingdan.
Hammasini qiyoslab ko‘r, «
Mo‘ri-mo‘ri» o‘yini zo‘r.
Bordir yana «Bekinmachoq»,
Eng qaltisi – «Urshapaloq»⁴.
Qilar seni ovchi, jangchi:
«Yoppa kurash», «Sholi yanchi»,
«Pichoq sanchar», «Sopqon otdi»,
«Kamand chirmash», «Arqon tortdi».
Aralashsa agar qizlar,
Kelin-kuyov saylab bizlar,
O‘ynar edik «Xola quchgan»,
Kimki sovchi – qo‘lga tushgan.
Bo‘shang qizni qilar qoqvosh
«Hakalakam» minan «Тo‘ptosh».
Ayniqsa til qayrar juda
«Oling, quda-bering, quda».
O‘ynaganlar «Oq-ko‘k terak»⁵,
Chopa olar naq pirpirak.
Yetti pushtdan qolgan meros
«Halov, tuya», «Тojixo‘roz»…
E, bularni kim bilmabdi,
By dunyoda tug‘ilmabdi.
 

Oshiqbola nafsi o‘tkir yo‘ldoshining bidirlashlariga befarq quloq solib turgach, qovoq-tumshug‘i osilib so‘radi:

– Buqoqning davosi nima, deyapman? Yo xurjunim bo‘shamaguncha aytmaysanmi?

– Buqoqmas bu, – deb nihoyat asosiy gapga o‘tdi Meshpolvon. – Buni tepki deyishadi. Davosi oson: ikkita kulchami, to‘rtta olmami, oltita varaqimi – nimaniki topsang, hisobini juft qilib, egizak tuqqan xotinning uyiga borasan, qo‘lingdagini berib, dardingni aytasan. Yegan og‘iz uyalar degan gap bor. Xotin hamma ishini tashlab qo‘yib, kallangni po‘saxonaga⁶ midib⁷ yotqizadi, shishgan joyingga yalang oyog‘i bilan yetti marta tepadi. Bir haftadan keyin sen ko‘rmading, men ko‘rmadim bo‘lasan.

Oshiqbola indamay otiga qamchi urdi. Meshpolvon ham xachirini oldinga qistab, sevimli qo‘shig‘ini xirgoyi qila boshladi:

 
Olma yedim baqalog‘idan,
Gilos yedim chaqalog‘idan,
Anjir yedim yapalog‘idan,
Bog‘bon buvaning shapalog‘idan…
 

Ular turtinib-surtinib, talay yo‘l bosishdi. Egizak bolali xotin u yoqda tursin, qarg‘ish tekkan bu sahroda biron-bir tirik jonning o‘zini uchratish amrimahol edi. Shunga qaramay, Oshiqbolaning bo‘ynidagi shish bir haftada o‘z-o‘zidan qaytib ketdi.

* * *

Xayriyatki, sahroning naryog‘i Meshpolvon o‘y-laganidek, «yer tugagan joy»ga borib taqalmas ekan. Avvaliga yakka-chekka ovullar uchrab, oxiri kattakon daryoning bo‘yidan chiqib qolishdi. Qirg‘oq yoqalab borib, kechga yaqin Mingpoda shahriga duch kelishdi. Yo‘ldagi ovullarda mehmon bo‘lishganda, mingpodaliklar Sepkilshohga o‘z xohishlari bilan bo‘y-sunib, daryodan quyidagi yerlarni talashiga yo‘l ochib berishganini cho‘pon-cho‘liqlardan eshitishgan edi.

Qo‘sh-omoch arang siqqulik tor ko‘chalarida har xil chuqur qazilgan, qurumli gumbazlariga o‘rgimchakto‘r osilgan, devorlari nuragan, g‘ijirloq darvozalari moy so‘ragan bu shaharda ikkalasi karvonsaroy qidirib ancha sarson bo‘lishdi. Birov itmisan, bitmisan demadi. Hamma o‘z ishini bitirish, o‘z nafsiga qayg‘urish bilan band edi.

Begona-ku – begona, bu yerning odamlari hatto bir-biriga ham oqibatsizligi shundoqqina ko‘rinib turardi. Agar yaqin tanishlar uchrashib qolsa, birovi bosh qimirlatsayam obro‘yi to‘kiladigandek, shunchaki qosh uchirib qo‘yar, unisi bezrayganicha sal qovoq yumib alik olardi. Qarama-qarshi darvozalardan ko‘chaga teng chiqib kelgan qo‘shnilarning biri g‘o‘dayib ko‘z qissa, ikkinchisi jiyinib mo‘ylov uchirardi. Dushman ularni hech bir qiyinchiliksiz tobe etib, endi osongina tizginlab yurganining boisi ham shu bo‘lsa kerak.

Faqat bolalargina g‘alati qurollanib, ho‘kizteri yopingan jangchini alohida qiziquv bilan tomosha qilishib, ko‘chama-ko‘cha ergashib borishdi.

Yo‘llar torligi uchun ulovlar oldinma-ketin yurar, otning tuyog‘i taratgan changdan Meshpolvonning tomog‘i qichishib, xachiri ham nafasi qaytayotgandek tinimsiz bezanglardi.

«G‘irot bo‘lsang o‘zingga! – deya tixirlandi Meshpolvon. – Xumbosh egang izzatini bilib, orqada yuraversa o‘larmidi?»

 
Oldda doim asilzoda,
Qolgan odam go‘yo poda.
Mayli, oldda yursa yursin,
Biroq changitgani qursin.
Achishadi tanglay-tomoq,
Ko‘zlaringga to‘lar tuproq.
Yo‘l qayoqda, ko‘rolmaysan,
Jilovniyam burolmaysan.
Savol bersang, kelmas javob,
Yetaklaydi battar shitob…
Ayting, axir bunday «poyga»,
Boshlab borar oxir qayga?
Sizga rostin desam, xullas,
Ergashganga qilmang havas.
Umr o‘tar bo‘lsa changda,
O‘lgan yaxshi biror jangda.
 

Borib-borib, torko‘chaga tutashuvchi keng yalanglikka chiqib qolishdi. O‘rtada – suvsiz toshhovuz. Hovuz bo‘yidagi qurigan chinor ostida soch-soqoli oshqovoqpalak bo‘lib o‘sgan, chakmoni qalandarning paytavasidek to‘zgan, shalvariga mingta yamoq oralagan, oyog‘ining boshmaldog‘i chorig‘idan mo‘ralagan haykalsimon bir gadoy ajab-ajab gaplarni aytib, javranib o‘tirardi:

– Ho‘, odamlar! Jindak aql tashlab o‘ting, o‘rniga tilimni beraman.

Meshpolvon hech narsaga tushunmay, merovlanganicha Oshiqbolaga qaradi.

– Ho‘, odamlar! Menga insof berib, jig‘ildonimni olaqoling. Bilaman, baribir sizga insofning keragi yo‘q.

Endi Oshiqbola ham hayratlanib, Meshpolvonga o‘girildi.

– Ho‘, odamlar! Mayli, burnimni oling, ortiqcha ko‘z-quloqlarni menga topshiring.

Ikki musofir angraygan ko‘yi ulovlaridan tushib, gadoyga yaqin borishdi, birin-ketin salom berishdi.

– Gapni qisqa qilinglar, – dedi gadoy. – Sizlarga o‘pka kerakmi? O‘rniga nima berasizlar? Yurakmi?

Ular nima deyishni bilmay, bir muddat kalovlanib turishdi. Nihoyat Oshiqbola tili tutilib gap boshladi:

– Nega… bunaqa deyapsiz, bobo?

– Olamdagi eng qimmatli jonzot – odam, – deya shohona qiyofada osmonga qo‘lini bigiz qildi gadoy. – Chunki unda aql bor, idrok bor. Aql-u idrokniyam, farosatniyam ko‘z bilan quloq boyitadi. Biz bo‘lsak, burun bilan yashayapmiz, til bilan kun ko‘ryapmiz. Iskovuchmiz! Chaqimchimiz!

– Bechoraga boringni bergin, – deb shivirladi Meshpolvon, – ochlikdan jinni bo‘pqolay depti.

Gadoy bu gal ularni quloq solib emas, ko‘zi bilan tinglayotgandek edi.