Kitabı oku: «Tanınmış sifarişçi»

Artur Konan Doyl

TANINMIŞ SİFARİŞÇİ

hekayələr

Tənha velosipedçinin macəraları

1894–1901-ci illər Şerlok Holmsun fəaliyyətinin çox gərgin dövrü idi. Bu 8 il ərzindəki ən çətin araşdırılmaların heç biri Şerlokun məsləhəti olmadan aparılmadı. Onun başlıca rol oynadığı şəxsi araşdırmaların sayı yüzlərlədir, eləcə də, onların çoxu hədsiz qarışıq və qeyri-adi idi.

Bu illərin nəticəsi nədir? Xeyli sayda parlaq qələbələr və əfsus ki, qaçılmaz olan bir neçə uğursuzluq. Bütün işlərin ətraflı qeydlərini saxladığıma və çox vaxt onlarda şəxsən iştirak etdiyimə görə, təbii olaraq, hansının nəşr edilməyə daha uyğun olduğunu qərarlaşdırmaq çətindir. Köhnə qaydama əməl edəcəm: Cinayətin vəhşiliyilə maraq cəlb edən yox, özünün incəliyi və nəticənin dramatik gözlənilməzliyilə seçilən hadisələrə üstünlük verəcəm.

Məhz buna görə də mən, xanım Vayolet Smit, Çarlinqtondan olan tənha velosipedçinin işini qələmə almaq istəyirəm. Bu həm də gözlənilmədən faciəyə çevrilən, çox maraqlı bir araşdırmadır. Mən deməzdim ki, bu iş dostuma şöhrət gətirmiş xüsusi heyrətamiz bacarığı təsvir edir, lakin, bəzi xüsusiyyətlər vardır ki, onların sayəsində bu hadisə əsl oçerklərim üçün seçdiyim cinayətlər ardıcıllığındadır.

Bu da 1895-ci ilin qeyd dəftərçəsi. Bəli, biz xanım Vayolet Smiti şənbə günü, 23 aprel tarixində gördük. Xatırlayıram ki, onun ziyarəti Holms üçün arzuolunan deyildi: o, çətin və sirli bir işlə, tanınmış tütün fabrikçisi, milyonçu Con Vinsent Hartenin izlənilməsi hadisəsilə ciddi məşğul idi. Holms hər şeydən çox dəqiq, dərin və diqqətli işi sevirdi, əlindəki işindən yayındırılmağa nifrət edirdi. Lakin gec saatda Beyker-stritə yanımıza gəlib ona kömək etməyimizi xahiş edən gənc, hündür, gözəl bədən quruluşuna malik və kraliça kimi qürurlu bir xanımı dinləməyi rədd etmək üçün xüsusi bir tərsliyə sahib olmaq lazım idi. Holms onu əmin edirdi ki, o məşğuldur, lakin bu mənasız idi. Görünür, gənc xanım Holms onu dinləməyənə qədər getməyəcəyinə qətiyyətlə qərar vermişdi. Əks halda, onu ofisdən çıxarmaq üçün güc tətbiq etməli olacaqdıq. Holms razılaşdı və yorğun təbəssümlə gözəl xanıma əyləşməyi və onu narahat edən məsələni danışmağı təklif etdi.

– Hər halda bu sağlamlıqla bağlı deyil! – Holms iti baxışlarla onu nəzərdən keçirib dedi. – Belə bir velosipedçinin sağlamlıqla bağlı problemləri ola bilməz!

Xanım isə öz ayaqlarına baxdı; həqiqətən də, çəkməsinin kənarı tez-tez velosiped pedalına toxunduğu üçün bir az sürtünmüşdü.

– Bəli, mən velosipeddən çox istifadə edirəm, cənab Holms, və bunun mənim ziyarətimlə birbaşa əlaqəsi var.

Holms ona yaxınlaşdı və onun əlini tutdu, ziyarətçimizin əllərində əlcək yox idi. Holms elə diqqətlə onun əllərinə baxmağa başladı ki, elə bil, alim hərhansı bir nadir tapıntıya baxır.

– Ümid edirəm, siz məni bağışlayarsınız, mənim peşəm belədir, – onun əlini aşağı salaraq dedi.

– Mən az qala səhv edəcəkdim, düşünmüşdüm ki, mətn yığansınız. Amma əlbəttə ki, siz musiqi ilə məşğul olursunuz. Vatson, əzilmiş barmaq uclarına diqqət yetirin. Həm pianoçu, həm də mətn yığan biri üçün xarakteristikdir. Lakin sizin üzünüzdə yalnız ruh yüksəkliyi, şövq var. – Holms qızın üzünü incə hərəkətlə işığa tərəf döndərdi, – bu, mətn yığanlara xas deyil. Heç bir şübhə yoxdur, bizim müştərimiz musiqiylə məşğuldur.

– Bəli, cənab Holms, mən musiqi müəlliməsiyəm.

– Üzünüzün rəngini nəzərə alsaq, şəhər kənarında yaşayırsınız.

– Yanılmadınız. Farnem yaxınlığında, Surreylə sərhəddə yaşayıram.

– Mükəmməl yerdir. Bizim ora ilə bağlı bir çox xatirələrimiz var. Xatırlayırsınız, Vatson, biz orada Arçibald Stenfordla – geydirmə sənəd düzəldən şəxsin işiylə məşğul olmuşduq.

Yaxşı, xanım Vayolet, bizə danışın ki, Surrey sərhədi yaxınlığında sizin başınıza nə hadisə gəlib.

Gənc xanım hadisəni çox aydın və dəqiq şəkildə bizə izah etdi:

– Mənim rəhmətlik atam, cənab Holms, Ceyms Smit bir teatrda orkestr dirijoru idi. O vəfat edəndə anamla bizim əmim Ralf Smitdən başqa bir nəfər belə olsun yaxın adamımız yox idi.

Lakin o, 25 il öncə Afrikaya getmişdi və bu günə qədər biz onun haqqında heç nə eşitməmişdik.

Atamın vəfatından sonra biz heç nəsiz qaldıq. Bir dəfə bizə dedilər ki, “Tayms”da elan verilib ki, kimsə bizi axtarır. Siz asanlıqla bizim həyəcanımızı təsəvvür edə bilərsiniz. Biz düşündük ki, kimsə bizə miras qoyub və elanda adı qeyd olunan vəkilin yanına getdik. Vəkilin yanında bizə iki nəfəri, cənab Karruters və cənab Budlini təqdim etdilər. Onlar Cənubi Afrikada yaşayırlar və bura, evlərinə qonaq gəliblər. Bu cənablar bizə bildirdi ki, əmim onların dostu olub və bir neçə ay əvvəl İohannesburqda, tamamilə yoxsulluq içində vəfat edib. Vəfat edəndə əmim onlardan xahiş edib ki, bizi tapsınlar və əgər ehtiyacımız varsa bizə kömək etsinlər. Sağlığında bizi tanımaq istəməyən əmimin vəfatı zamanı qəfil bizim üçün narahat olmağı bizə qəribə görünmüşdü. Lakin, cənab Karruters izah etdi ki, əmim atamın vəfatından ancaq öz ölümü qabağı xəbər tuta bilmiş və bizim taleyimizdən çox narahat qalmışdı.

– Bağışlayın, – Holms soruşdu, – bu söhbət nə zaman baş verib?

– Keçən ilin dekabrında, 4 ay əvvəl.

– Buyurun, davam edin.

– Cənab Budli həmin dəqiqə məndə nifrət oyatdı. Şişkin üzü, kürən bığları və başına yapışmış saçları olan bu tərbiyəsiz gənc oğlan mənə göz-qaş edirdi. O gözümə nifrətəlayiq biri kimi dəydi, əmin idim ki, Siril belə bir tanışlığın tərəfdarı olmazdı.

– Onun adı Sirildir? – Holms gülümsəyərək soruşdu.

Gənc ziyarətçi utandı və gülümsədi.

– Bəli, cənab Holms, onun adı Siril Mortondur. O mühəndis-elektrikdir, və ümid edirəm ki, yayın sonunda biz ailə quracağıq. Allahım, necə alındı ki, mən onun haqqında danışmağa başladım? Mən sadəcə demək istəyirdim ki, cənab Budli mənə mənfi təəssürat bağışladı, nisbətən daha yaşlı olan cənab Kaaruters isə xoş təəssürat bağışlayırdı. O tündsaçlı idi, üzünün rəngi sarımtıl, xəstə-təhər idi. Onun xoş rəftarı və mülayim təbəssümü var idi. Demək olar ki, bütün söhbət əsnasında heç danışmadı, bircə soruşdu ki, atamın vəfatından sonra əlimizdə hansı sərvət qalıb, və bizim heç pulumuz olmadığını öyrənəndə, onun onyaşlı qızına piano dərsi keçməyimi təklif etdi. Mən cavab verdim ki, anamı tək qoymaq istəmirəm, lakin o bildirdi ki, şənbə və bazar günləri mən evə gələ bilərəm. O ildə mənə yüz gin ödəyəcək – çox yaxşı məbləğdir. Nəhayət, mən razılaşdım və Farnemdən 6 mil uzaqlıqda yerləşən Çiltern-Qreyncə yaşamağa getdim. Cənab Karruters dul idi, ev işlərini qulluqçu idarə edirdi. Xanım Dikson hörmətli, yaşlı bir xanım idi. O uşaq isə sanki bir mələk idi. Bir sözlə, hər şey mükəmməl idi. Cənab Karruters özü çox mülayim idi, musiqini sevirdi və axşamlar da bu səbəbdən çox yaxşı keçirdi. Hər şənbə isə mən şəhərə, evə qayıdırdım.

Mənim həyatımı qaraldan ilk bulud həmin kürən bığlı gənc cənab Budlinin gəlişi oldu. O, bir həftəlik gəlmişdi, lakin həmin bir həftə mənə üç aydan da uzun gəldi! O dəhşətli insan idi, hamıya qarşı kobudluq edirdi, amma mənə qarşı davranışı ən pisi idi. Dayanmadan öz var-dövləti ilə lovğalanırdı, təkrarlayırdı ki, mən ona ərə getsəm Londondakı ən yaxşı brilyantlar mənim olardı. Nəhayət, mən ona bildirəndə ki, onu nə görmək, nə də eşitmək istəmirəm, bütün müqavimətlərimə baxmayaraq o məni qucaqladı və and içdi ki, onu öpməsəm məni buraxmayacaq. O çox güclü idi və mən onun qollarından can qurtara bilmirdim. Xoşbəxtlikdən elə bu an cənab Karruters içəri daxil oldu və rəsmən onu mənim üzərimdən dartıb kənara çəkdi. Bundan sonra qudurğan Budli ev sahibinin üzərinə atıldı və onun üzündən vurub yıxdı. Bununla da Budlinin bu evdə qonaq kimi qalmağı sona çatdı. Cənab Karruters növbəti gün mənim qarşımda üzr istədi və məni arxayın elədi ki, birdaha heç vaxt mən belə bir alçaqlıqla qarşılaşmayacağam. Həqiqətən də, cənab Budli ondan sonra yoxa çıxdı.

İndi, cənab Holms, məni sizə müraciət etməyə vadar edən məsələyə keçirəm. Hər şənbə mən 12:22 qatarına çatmaq üçün velosipedlə Farnem stansiyasına gedirəm. Çiltern-Qreyncdən stansiyaya qədər olan yol adamsız olur, əsasən də bir tərəfdən Çarlinqton çölü, digər tərəfdən də Çarlinqton-holl ətrafındakı meşələr olan yol. Yolun bu hissəsi bir mildən uzundur və oradan daha adamsız bir yeri təsəvvür etmək çətindir. Nadir hallarda araba və ya tənha gəzən bir kəndli görərsən və Kruksberi-hillə qədər belə davam edir, orada isə yol şoseyə çıxır.

İki həftə əvvəl bu yerdən keçəndə özümdən təxminən 200 yard aralıqda bir velosipedçi gördüm. Bu ortayaşlı bir kişi idi və mən onun qısa, qara saqqalını gördüm. Mən təkrar ətrafıma baxdım, sonra isə o yoxa çıxdı və mən onun haqqında unutdum.

Bazar ertəsi qayıdanda həmin yerdə həmin adamı gördüyüm an mənim təəccübümü təsəvvür edin, cənab Holms.

Növbəti həftə, əvvəlcə şənbə sonra isə bazar ertəsi bu hadisə eynilə təkrarlananda mənim təəccübüm bir az da artdı. Velosipedçi hər zaman məndən ehtiramlı məsafədə dayanırdı və mən onun hərəkətini heç cürə bezdirici və ya narahatlılıq bəxş edən adlandıra bilməzdim. Amma hər halda, burada nəsə qəribə və xoşagəlməz bir şey var idi. Mən hər şeyi cənab Karrutersə danışdım, o narahat oldu və dedi ki, at və yüngül araba sifariş edib, mən artıq həmin yerlərdən tək keçməli olmayacağam.

At və arabanı bu həftə bizə çatdırmağı söz vermişdilər, amma niyəsə çatdırmadılar və bu gün səhər stansiyaya qədər mən yenə də velosipedlə tək getməli oldum.

Çarlinqtonun adamsız yerlərinə çatanda mən boylandım, yenə həmin velosipedçini gördüm. Yenə də məndən aralıda dayanmışdı, və mən onun üzünü aydın görə bilmirdim, lakin bir şeydən əmin idim: mən onu tanımıram. Əynində tünd kostyum, başında papaq var idi. Üz cizgilərinə gəldikdə isə, mən ancaq qara saqqalı aydın seçə bilirdim. Niyəsə bu gün mən qorxmamışdım. Məni maraq bürüdü: o kimdir və məndən nə istəyir? Mən sürətimi azaltdım. O da sürətini azaltdı. Mən dayandım, o da dayandı. Qəribədir! Yoldakı iti döngədən cəld döndüm, və dayanıb gözləməyə başladım. Mən düşünürdüm ki, o döngədən sürətlə çıxacaq, saxlamağa imkan tapmadan yanımdan ötüb keçəcək. Lakin heç də belə olmadı! O gözə görünmədi. Mən velosipedə oturdum və geri qayıtdım. Bu da yol, lakin velosipedçi yoxa çıxıb. Axı bundan başqa yol yoxdur, o hara yoxa çıxdı?

Burada Holms güldü.

– Bəli, qəribə vəziyyətdir, – dedi. – Mənə deyə bilərsiniz, döngəni keçməyinizdən və geri qayıtmağınızdan nə qədər vaxt keçdi?

– İki-üç dəqiqədən artıq keçməmişdi.

– Deməli, o bu müddət ərzində nə gizlənə, nə geri qayıda, nə də dönə bilməzdi, çünki başqa döngə yoxdur.

– Heç bir döngə yoxdur.

– O zaman o, sağ və ya sol tərəfdə hansısa cığıra dönüb.

– Çöllüyə yox, belə olsaydı mən onu görərdim.

– İstisna üsulu ilə nəticə çıxarmalıyıq ki, velosipedçi, səhv eləmirəmsə, yoldan çoxda aralıda olmayan Çarlinqton-holl malikanəsinə tərəf hərəkət edib. Əlavə nə deyə bilərsiniz?

– Heç nə, cənab Holms, bircə onu deyə bilərəm ki, bu məsələ məni ciddi narahat elədi və anladım ki, sizi tapıb kömək istəməyənə qədər rahatlaşmayacağam.

Holms bir müddət susdu.

– Sizin nişanlandığınız cənab harada işləyir? – nəhayət,osoruşdu.

– “Midlendelektrik” şirkətində, Koventridə.

– O, öz gəlişi haqda sizə qabaqcadan xəbər verməyib gələ bilərdi?

– Nə danışırsınız, cənab Holms! Heç vaxt! Mən onu kifayət qədər yaxşı tanıyıram!

– Sizin başqa pərəstişkarlarınız da var?

– Sirillə tanış olmadan əvvəl bir neçə nəfər vardı.

– Bəs sonra?

– Sonra bu dəhşətli Budli, əlbəttə, əgər onu pərəstişkar adlandırmaq olarsa.

– Bəs başqa?

Bizim gözəl ziyarətçimiz, görünür, bir az utandı.

– Beləliklə, kim? – Holms təkrarladı.

– Mən bilmirəm, bəlkə də bu mənim təxəyyülümün məhsuludur, lakin, arada mənə elə gəlir ki, yanında çalışdığım cənab Karruters mənə qarşı çox da biganə deyil… Axı biz birlikdə bu qədər vaxt keçiririk! Mən axşamlar onu müşayiət edirəm. O, heç vaxt heç bir şey haqqında mənə heç nə deməyib. O, əsl centlmendir! Amma siz bilirsiniz, hər bir qız belə şeyləri sözsüz hiss edir.

– Hm, – Holms mızıldandı. – O, hansı yollarla pul qazanır?

– O, imkanlı şəxsdir.

– Və at saxlamır?

– O, kifayət qədər imkanlıdır. Həftədə iki və ya üç dəfə şəhərə gedir. Onu Cənubi Afrika qızıl mədənlərinin səhmləri maraqlandırır.

– Mən sizdən xahiş edirəm, xanım Smit, bütün gələcək hadisələrdən məni xəbərdar edin. Mən indi çox məşğulam, lakin sizin işinizlə bağlı qeydlər aparmağa vaxt tapacağam. İndilik isə sizdən xahiş edirəm, mənim xəbərim olmadan heç bir addım atmayın. Görüşənədək və ümid edirəm ki, sizdən xoş xəbərlər eşidəcəyik.

Ziyarətçi getdi.

– Təbiidir ki, belə bir xanımın pərəstişkarları çoxdur, -

Holms dilləndi:

– Və onlardan biri onu velosipedlə kimsəsiz yolda izləməyi qərara alıb. Çox güman ki, onun gizli heyranı. Amma, Vatson, bu işdə müxtəlif fikirlər irəli sürməyimizi tələb edən maraqlı məqamlar var.

– Siz demək istəyirsiniz ki, həmin heyranın ancaq gecələr və ancaq yolun eyniyerin də durmağı qəribədir?

– Tamamilə doğrudur. Hər şeydən əvvəl biz aydınlaşdırmalıyıq ki, Çarlinqton-hollda kim yaşayır. Sonra isə öyrənməliyik ki, Karrutersvə Budlinibir-birinə nə bağlayır, çünki, aydındır ki, onlar çox fərqli insanlardır. Niyə onlar hər ikisi RalfSmitin ölümündən sonra dərhal onun qohumlarını axtarmağa başladılar? Daha bir anlaşılmazlıq: bu necə qəribə sahibdirki, işçisinə lazımından iki dəfə daha çox ödəniş edir və bununla bərabər, at saxlamır, hansı ki, stansiyadan altı mil uzaqlıqda yaşayır? Bəli, Vatson, bütün bunlar qəribədir, çox qəribədir.

– Siz oraya gedəcəksiniz?

– Xeyr, əziz Vatson. Siz gedəcəksiniz. Ehtimal var ki, bu bəlkə də hansısa boş bir flirtdir və mən buna görə əlimdəki mühüm istintaqı yarım qoya bilmərəm. Bazar ertəsi səhər tezdən Farnemə yola düşün, Çartlinqton-holl yaxınlığında gizlənin, izləyin və öz mülahizələrinizə uyğun olaraq hərəkət edin. Daha sonra Çartlinqton-hollda kimin yaşadığını öyrənməli, qayıdıb əldə etdiyiniz bütün məlumatları mənə çatdırmalısınız. İndisə, Vatson, nə qədər ki, əlimizdə məsələnin həllinə aparan etibarlı faktlar yoxdur, bu məsələ ilə əlaqədar tək kəlmə belə eşitmək istəmirəm.

Bizim ziyarətçimizdən öyrəndik ki, onun bazar ertəsi qayıtdığı qatar Vaterlodan saat 9:50-də çıxır. Buna səbəbdən, mən evdən tez, saat 9:13-da çıxdım. Farnem stansiyasında mənə Çarlinqton-hollun harada yerləşdiyini izah etdilər və mən onu asanlıqla tapdım. Yanılmaq mümkün deyildi: yolun bir tərəfilə çöl, digər tərəfilə isə arxasında gözəl ağaclardan ibarət park başlayan qədim qaracöhrə ağaclarından ibarət canlı hasar uzanırdı. Parkın əsas darvazaları mamırlanmış daşdan idi və hər iki sütunun uclarında yaşıllaşmış zadəgan gerbləri vardı.

Əsas girişdən savayı, qaracöhrələr arasında bir neçə cığır da gözümə dəydi. Ev yoldan görünmürdü, amma ətrafındakı hər şey sahibsizlik, baxımsızlıq və viranlıqdan xəbər verirdi.

Düzənlik çiçəklənən, bahar günəşinin işıqları altında durmadan parlayan qızılı naz güllərilə örtülmüşdü. Bu güllərin arxasında elə gizləndim ki, həm darvazaları, həm də yolun hər iki tərəfinin böyük hissəsini görə bilim. Lakin yolda heç kim yox idi. Sonra isə mən velosipedçini gördüm. O stansiya istiqamətində gedirdi. Qara kostyumda idi və onun qara saqqalı da gözümə dəydi. O, Çarlinqtonun ərazisi başlayan yerə çatdı, velosipeddən endi, velosipedi cığırlardan biri tərəfə apardı və onunla birgə qaracöhrələrin arxasında gizləndi.

15 dəqiqə keçdi və mən bizim velosipedçi xanımı gördüm – o, stansiyadan qayıdırdı. O, ətrafına boylandı. Bir neçə saniyə sonra velosipedçi öz sığınacağından çıxdı, velosipedinə oturdu və onun ardınca yola düşdü. Ətrafda heç yerdə bir adam belə yox idi; yalnız iki tənha fiqur – dimdik duran qüsursuz xanım, ondan bir az aralıda isə – sükana yaxın əyilmiş, saqqallı, mütləq ki, nə isə fikirləşən bir təqibçi. Xanım boylandı və sürətini azaltdı, o da öz sürətini yavaşlatdı. Xanım dayandı, o da 200 yard məsafəni qoruyaraq dayandı. Xanımın növbəti hərəkəti gözlənilməz və cəsarətli oldu. O veloseipedinin istiqamətini dəyişdi və ona tərəf hərəkət etməyə başladı! Lakin o, daha az cəsarətli davrandı və geriyə hərəkət etməyə başladı. Bundan sonra ziyarətçimiz təkrar yönünü dəyişdi və yoluna davam etdi. Başını qürurlu şəkildə dik tutmuşdu, sanki o, təqibçisini bir daha görmək istəmirdi.