Kitabı oku: «Эргиллиэм мохсоҕол буолан», sayfa 2

Тэрэппиин оскуолаҕа биир бастыҥ үөрэнээччи этэ. Ордук ахсааҥҥа кимиэхэ да иннин биэрбэтэ. Сорудаҕын барытын ким да иннинэ толорон баран биллибэккэ-көстүбэккэ олорор буолара. Учуутал ыйыттаҕына эрэ эппиэттиирэ, хонтуруолунай буоллаҕына туйгун үөрэхтээх оҕолор иннилэринэ да суоттаан баран, бүтэһик оҕо үлэтин туттарыар диэри умса туттан олороро. Кини биир да сыыһата суох үлэтин анныгар токур «үстэн» ордук сыана турбат этэ. «Тэрэппиин эмиэ кимтэн эрэ устан ылбыт!» – диэнтэн атыны учууталлара Мааппа Дмитриевна эппэт этэ. Кэнэн, тулаайах муҥнаах ону хантан аахсыай. История саамай сөбүлүүр предметэ этэ. Интернат библиотекатыттан история учебнигын хас да кылааһы көтөн ааҕа охсоро, уруокка биирдэ эмэ ыйыттахтарына, симик баҕайытык саҕалаан баран, киһи эрэ истэн истэр олоруох курдук, бэриллибит тиэмэни таһынан кэпсээн барара. Афанасий Иванович уолу хаһан да хайҕаабат этэ, хата, сэмэлиирэ, ардыгар үөҕэн да кэбиһэрэ. «Кулаак ыамата, манна кэлэн сэбиэскэй былаас абыраллаах үлэтин, дьадаҥылары өрө тардар улууканнаах дьыалатын туһунан сымыйанан лахсыйыма! Искэр ону барытын үөҕэр, сиилиир буолуохтааххын! Аҕаҕын сөпкө хаайан тураллар. Өссө онно тута миэстэтигэр ытан кэбиспиттэрэ да буоллар! Дьадаҥылар көлөһүннэрин тоҕон, байбыттар эһиги, Барахсаанаптар бааргыт! Ыт сирэйдэр! Баайгытын-дуолгутун барытын судаарыстыба туура тутан ылбыта, сэбиэскэй былаас өссө аһыныгаһа бэрт буолан, бу эһигини интэринээккэ олордор, үөрэттэрэр. Мин эбитим буоллар, оскуолаҕа саа да тэбиитигэр чугаһатыам суоҕа этэ!» – дии-дии, кып-кыһыл буолан умса туттан турар уолга уолугар түһүөхтүү ынан кэлэн, силэ бырдааттыы-бырдааттыы, бардьыгынаабыта көрүөхтэн түктэри этэ.

Онтон ыла Тэрэппиин билиитин-көрүүтүн таһыгар таһаарбат, «хомунньуус партияҕа дьиҥ-чахчы бэриниилээх» дьадаҥылар оҕолоруттан ордубат буола сатыыра. Сыыйа үөрэххэ интэриэһэ да сүппүтэ. Хайдах да суруйдун, суоттаатын, үстэн атын сыананы учууталлар туруорбаттарын билэр буолан, уруокка таах хаҕа эрэ олороро. Кини иннигэр аан барыта сабыылаах. Кыра сылдьан аҕатын киһи барыта норуот өстөөҕө диирин иһин абааһы көрө саныыра. «Кулаак ыамата» аатыран уолаттартан кырбанан биэрээхтиирэ.

Кини тоҕус оҕоттон чороҥ соҕотох ордон сылдьар. Ханна эрэ балта баар буолуохтаах. Аҕаларын хаайбыттарын, дьиэлэрин-уоттарын, күрүөлэрин-хаһааларын бүтүннүү куорҕаллаабыттарын кэннэ бэйэтэ да сэбиргэхтэппит ийэлэрэ уһаабатаҕа. Ыалдьан охто сытар киһиэхэ луохтуур «кулаак ойоҕор» кэлбэт аатыран абыраабатаҕа. Ийэтэ Бороскуо чүмэчи курдук ууллубута. Обургу киһини кинини интэринээккэ туттарбыттара, балтын киин сиргэ оҕо дьиэтигэр илдьэ барбыттара. Балта Ааныс диэн ааттааҕын эрэ билэр, бу диэн дьүһүнүн да өйдөөбөт. Сотору-сотору балтын түһээн көрөр. Түүлүгэр араастан көстөр, уларыйа сылдьар курдук. Ардыгар: «Убаай!» – дии-дии, киһи куйахата күүрүөх хаһыытыыр, ытыыр-соҥуур. Оччоҕуна Трофим түүн ортото ытаан бөтүөхтүү сытан уһуктан кэлэр. Хараҕын уутун кыатаммакка, сыттыгын бобута тута сытан, уйа-хайа суох ытаан, көхсө кэҥээбит курдук буолар. Балта ардыгар чээлэй күөх оттоох төгүрүк алаастарыгар сибэкки хомуйан көтөр-дайар, чуораанчык курдук күлэр-үөрэр. Үчүгэй түүлү түһээтэҕинэ, уол күнү быһа санаата көнөн сылдьар.

Бу дойдуга Тэрэппиини аһынар арай биир киһи баар. Интэринээккэ остуорастыыр Кэтириис, уолу көрө-көрө, сүрэҕэ хаанынан ытыыр. «Барахсаанап дуо?» дэтэн бэйэтин кэмигэр суон сураҕыра сылдьыбыт киһи суос-соҕотох хаалбыт оҕотун учууталлар, оҕолор сирэйэ-хараҕа суох атаҕастыылларыттан абатыйар да, тугу да гынар кыаҕа суох. Ордук ити дириэктэр Аппанаас Уйбаанабыс наһаалыыр. Барахсаанабы билбэт киһиэхэ дылы. Билэн бөҕөтө. Билиэ эрэ баара дуо, кинилэри барыларын даҕаны хоргуйууттан хайдах быыһаата этэй? Отутус сыллар саҕаланыыларыгар кэлэктиибинэн олоруу айдаана туран, сүөһүнү барытын холкуостарга холбооһун кэмигэр аччыктааһын турбутугар ити Аппанаас дьонун кытта хоргуйан тыыннара быстаары сыттаҕына, Дьөгүөр Барахсаанап аһынан дьиэтигэр тиэйэн илдьэн аһатан-сиэтэн быыһаан турар. Кинини эрэ буолуо дуо, дэриэбинэ ыалын бүтүннүү көрөн-истэн олорбута. Дьөгүөр дьонтон ордук баайа-дуола диэн сүөһүтэ элбэҕэ этэ. Онтун кыстатар туһугар хара көлөһүнүн тоҕон, биир да күн сынньаммакка кыһыл ытыһынан үлэлээн тахсара. Кини курдук туруу үлэһит бу эргин суоҕа. «Хамначчыттарын көлөһүнүн тоҕон байбыт» диэн кэлин үөҕэллэрин истэн, Кэтириис улаханнык сонньуйар, дьонтон кэлэйэр. Кини ийэтиниин ити Барахсаанаптарга дьукаах олорботохторо буоллар, хоргуйуохтар этэ. Туга да суох олорон ынаҕы ыамына, хотону күрдьүмүнэ. Бэйэлэрин хамначчыттаан иэдэйбит курдук санамматтар этэ.

Кэтириис Барахсаанабы тутан илдьэ барбыттарын бу буолбут курдук өйдүүр. 1931 сыллаахха күһүҥҥү ытыс таһынар түүҥҥү хараҥаҕа улахан дьиэ аанын бокуойа суох лүҥсүйбүттэриттэн ийэтин кытта хоонньоһо сытар Кэтириис эмиэ уһуктубута. Кутталыттан ис-иһиттэн тымныйан ылбыта. Оронуттан ойон туран аан диэки баран иһиллээн турбута. Хаһаайын тиийэн тугу да сэрэйбэккэ эрэ аанын аһа баттаабытыгар хас да киһи дьиэҕэ биирдэ кутулла түспүттэрэ. Тугу көрдүүллэрэ биллибэт, дьиэни үлүбээй дьэҥдьийэн барбыттара. Ыскааптан кинигэни, таҥаһы бүтүннүү хостуу-хостуу муостаҕа тамнаабыттара, ороннор тэллэхтэрин кытта арыйа баттаталаабыттара.

– Дьөгүөр Барахсаанап! Эйиэхэ үҥсүү киирдэ! Норуот баайын-дуолун куорҕаллаабытыҥ, дьадаҥылар көлөһүннэрин тоҕон байбытыҥ барыта билиннэ! Сэбиэттэр былаастара уураахтаабыт коллективизацияларын утаран, холкуоска биир да сүөһүгүн туттарбакка, киирбэккэ олорон, оробуочайдар, бааһынайдар былаастарын утараргын биллэрдиҥ! Онон сэбиэттэр былаастарын аатыттан хаайыллаҕын! – хара бэкир киһи, куолаһын соното сатыы-сатыы, бардьыгынаата.

– Дьоммун кытта быраһаайдаһыым, кыратык бириэмэтэ биэриҥ, саатар, – Дьөгүөр кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан көрдөстө.

– Суох! Норуот өстөөҕө! Таҥна оҕус, бардыбыт! Улахан тойону манна көһүтэн турууһубут дии!

Кэргэнэ Бороскуо, туох быһыыта-майгыта тахсыбытын дьэ өйдөөбүт курдук, хатаннык сарылаат, уйа-хайа суох ытаан барда. Кырачаан кыыс, ийэтэ сарылаабытыттан куттанан, иэрийэ-иэрийэ ытаата. Дьиэ иһигэр киһи тулуйбат айдаана турда. Кэтириис хараҕын быһа симэн баран турар Тэрэппииҥҥэ тиийэн уолу санныттан кууста. Уолчаан кутталыттан сап-салыбырас буолбут. «Бу барыта сымыйа-сымыйа. Харахпын аспаппын. Аспаппын…» – диэн уол биир кэм ботугууру турда.

Ити кэмтэн ылата Барахсаанаптар дьиэлэрэ биирдэ кураанахсыйа түспүтэ. Дьукаахтыы олорбут дьон бары үрүө-тараа ыһыллыбыттара. Кэтириис ийэтиниин эрэ Бороскуону аһынан хаалбыттара. Аҕаларын тутан барааттарын кытта сарсыарда бэрт эрдэ нэһилиэктэрин сэбиэтэ кэлэн ороҥҥо сэниэтэ суох сытар дьахтар сирэйигэр туох эрэ кумааҕытын үҥүлүппүтэ.

– Хамсыыр-хамсаабат баайгыт барыта норуокка бэриллэр! Бу улахан дьиэҕин күн бүгүн босхолоо! Хамначчыттаргытыгар туппут дьиэҕитигэр тахса охсуҥ!

Куура хатан нэһиилэ сылдьар сэбиэттэрэ оҕонньор Хабырыыс бүгүн сыыдамсыйбыта сүр, биир кэм сүүрүүнэн сылдьар буолбут. Убаҕас бытыгын оҕотун имэрийэ-имэрийэ, оботтоохтук уоттаммыт кыччаҕар хараҕынан дьиэ малын-салын, миэбэли, иһити-хомуоһу көрүтэлээтэ.

– Туох баар үрүҥ көмүс, таас иһиттэри, түүлээх таҥаһы, көмүс киэргэли барытын үлэһит норуот туһугар тутабыт. Чэ, туруоххут дуо?! Дьэҥдьийиҥ, баайы-дуолу бу дьааһыкка хаалаан иһиҥ! – диэн илии-атах буолар дьонугар сэбиэттэрэ хамаандалаата.

Бороскуо кэргэнин илдьэ барбыттарын кэннэ атаҕа биирдэ уйбат курдук буолбута, сэниэтэ бүтүннүү эстэн, хаҕа эрэ сытар киһи хайдах да буоллуннар диэбиттии, истиэнэ диэки хайыһан кэбистэ. Ол улахан туох баайдара кэлбит үһү. Аҕыйах үрүҥ көмүс ньуоска, саахар уурар иһит баар. Кини мааныга кэтэр саһыл тыһа истээх саҕынньахтаах, кырса түүтэ бэргэһэлээх, киэргэлэ диэн ийэтиттэн хаалбыт үрүҥ көмүс ытарҕалаах, Дьөгүөрэ оҥотторон бэлэхтээбит биһилэҕэ баар.

Дэҥдьийээччилэр оҕо кыһыҥҥы бэргэһэтин, сонун кытта уктан эрэллэрин көрөн, Кэтириис тулуйбакка ойон турда уонна:

– Саатар, оҕо таҥаһын тыытымаҥ! Кыһын тугу кэтиэй?! Сааппаккыт даҕаны! Ыалы бүтүннүү имири эстигит буолбат дуо?! – диэн хаһыытаата.

– Эн, Кэтириис, саҥарба! Былыргылыы хамначчыттыы олорбокко, холкуоска киирэн хата норуот туһугар үлэлээ! Батараак олоҕо билигин суох! Атыныҥ буоллар, туох ханна баарын ыйан-кэрдэн биэрэн көмөлөһүөҥ этэ. Өссө кулаак баайын харыстаабыт буола-буола! Акаары!

Кэтириис Тэрэппиин сонун, бэргэһэтин төттөрү таһыйан ылла да кэннигэр тутта.

– Оҕону кыһын үлүтэн өлөрөөрү гынаҕыт дуо? Кини нэк буолбут соно эһиэхэ туохха нааданый?

– Чэ-чэ, ити хааллын. Бу акаарыны кытта аахсымаҥ. Барахсаанабы баай буолуо диэбитим, ханна баарый? Эбэтэр көмүһүн, харчытын атын сиргэ кистээбит дуу? Бороскуобуйа, эриҥ көмүһүн ханна гыммытай? Ама, кини муспут баайа бачча эрэ үһү дуо?!

– Ханнааҕы баайын этэҕитий? Дьөгүөр баайа диэн сүөһүтэ эрэ! Көмүһү муспатах бэйэтэ! – Кэтириис улаханнык абатыйан саҥарда.

– Сүөһүтүн бүтүннүү холкуоска туттарыллыаҕа!

– Саатар, биир ыанар ынаҕы хаалларар инигит? Бу кыра оҕобутун тугунан аһатабыт?

– Кэтириис, эн биири өйдөө. Сэбиэскэй былаас дьадаҥылар үчүгэйдик олороллорун туһугар кыһаллар. Оҕону да көрүүтэ суох хаалларыахпыт суоҕа. Бороскуо, бу эн, ийэҥ буолан бары холкуоска киириҥ, оччоҕуна норуоту кытта тэҥҥэ үлэлээн-хамсаан олоруоххут, – Хабырыыс сымнаабыт куолаһынан сыыйда.

Баайы талааччылар тахсан барбыттарын кэннэ дьиэҕэ ураты ыарахан чуумпу сатыылаата.

– Кэтириис, кэл эрэ, – Бороскуо сэниэтэ суох саҥата иһилиннэ. – Кырдьык, Хабырыыс сөпкө этэр, эһиги ийэҕитиниин холкуоска киириҥ, хата сүөһүлэргитин көрө-харайа сылдьыаххыт. Кэтириис, бу оҕолору хаалларыма, көрө-истэ сылдьаар дуу… Мин турарым биллибэт…

– Кэбис, Бороскуо, инньэ диэмэ. Үтүөрүөҥ дии…

Бороскуо, этэрбин эттим диэбиттии, хараҕын быһа симтэ, хараҕын уута тохтоло суох сыттыгар сүүрэ сытта. Кэтириис хаһаайката мөлтөөбүтүн билэр. Кинини сөтөл буулаабыта ыраатта. Элбэхтик төрөөн сыыстарара ханна барыай. Уончата оҕоломмута да, таҥара илиитигэр икки оҕото ордон хаалла. Кэтириис ийэтиниин Барахсаанаптарга атаҕастанан-баттанан олорбут курдук хаһан да санамматахтара, биир ыал сиэринэн бары үлэлээн-хамсаан эйэ дэмнээхтик олорбуттара. Бороскуо кинилэри кытта тэбис-тэҥҥэ хотоҥҥо сылдьара, сайынын от оттуура, хотун курдук биирдэ да дьарыйан көрбөтөҕө. Хата дьиэ иһигэр Кэтириис ийэтэ Дьэбдьиэ муҥур хотун этэ. Асчыта бэрт буолан, кини илиитин-атаҕын кэтэһэллэрэ.

* * *

Барахсаанаптар улахан дьиэлэригэр сэбиэт көһөн киирэн, сарайыгар кыһыл былаах кытыаста оонньуур. Кыра да дьиэлэригэр ымсыыран көрөн баран, хаһаайка суккуруур тыына эрэ сытарын иһин онуоха-маныаха диэри Бороскуону тыыппатахтара. Дьэбьиэ тута холкуоска киирбитэ. Кыыһын барыах диэн хаайа сатаабыта да, Кэтириис хайаан ыалдьа сытар дьахтары кыра оҕолорун кытта быраҕан барыай.

Ыам ыйа туолан, тула сырдаан, сылыйан, сир харааран турар кэмигэр Бороскуо олох мөлтөөтө. Иэрийэ-иэрийэ сөтөллөр бэйэтэ, сэниэтэ суоҕуттан тыынын нэһиилэ ылан бобуллан барбытыгар Кэтириис ыксаан эмтиир пууҥҥа тэбиннэ.

– Эмиэ эн кэллиҥ дуу? Барбаппын, кулаак ойоҕун эмтээбэппин хайаабаппын диэбитим дии!

– Мэхээс, улахан аньыыны оҥостума. Икки оҕону көрбүтүнэн тулаайах хааллараары гынаҕын дуо? Бороскуо эйиэхэ туох буруйдааҕар итинник сыһыаннаһаҕын? Кытаат, олох тыынын кыайан ылбат буола сытар! Баран көр!

– Эн миигин манна дьаһайыма! Байан-тотон олорон, биһигинньиктэр диэки көрүөн да баҕарбаттара. Кыһалҕа тирээн, син көрдөһөр-ааттаһар күннээх эбит ээ!

– Дьонуҥ, сүөһүлэрэ ойбоҥҥо түһэн, ыал устун бара сыспыттарыгар Дьөгүөр Барахсаанап буор босхо ынах, ньирэй биэрэн салҕаабытын өйдөөбөккүн дуо?!

– Баай киһи биир-икки сүөһүнэн итээбэтэҕэ буолуо! Кэтириис, ону-маны түөһүмэ, бар, сүгүн үлэлэт!

– Хара да санаалаах, ыт сирэй эбиккин!

– Баайдар хамначчыттара, манна сэбиэскэй судаарыстыба туһугар үлэлии сылдьар киһиэхэ кэлэн үөхсүбүккүн тыллаан биэриэм ээ!

– Тыллаа, бэрт киһи, хата, миигин эмиэ хаайтар! Аньыыгар-хараҕар таҥара суутугар эппиэттиэҕиҥ! – диэт, Кэтириис ааны күүскэ сабан тахсан барда.

Кыһыйбытын иһин тугу гыныай?! Ытаан бөтүөхтүү-бөтүөхтүү дьиэтигэр тиийдэ. Тута тымныы, курас салгын билиннэ. Быыс кэннин аһа баттаата. Бороскуо барахсан хайыы-үйэ тыына суох сытар.

– Бороскуо! Бырастыы гын! Барыбытын бырастыы гын даа! Иччитэхсийбит дьиэҕэр сытан, оҕолоргун аһынан төһө эрэ ыар санааҕа баттатан бараахтаатыҥ?! – Кэтириис хотунун түөһүгэр нөрүйэ сытан өр да өр ытаата.

* * *

– Тыый, тоойуом, хараххын бу улахан баҕайытык хайалара баста?

– Ээ, суох, бэйэм…

– Сыллыый, кистээмэ. Эт миэхэ, кинилэри тута түһэн биэриэм. Эдьиийиҥ бу да буоллар күүстээх. Оҕобун кимиэхэ да атаҕастатыам суоҕа! – дии-дии, Кэтириис сутуругун салгыҥҥа күөрэтэн ылла.

Кэтириис уолугар чугас буолаары интэринээккэ остуораһынан киирбитэ. Кыаҕа баарынан уолун көрө-истэ сатыыр да, бу эмиэ ханна эрэ охсуһан кэлбит.

– Мин аҕабын абааһы көрөбүн! Норуоту халаан байбыт! Киниттэн сылтаан миигин бары туораталлар, атын оҕолортон итэҕэстээх курдукпун! – уол хараҕын уутун туора-маары сотунна.

– Тэрэппиин, өйдөөн иһит. Эн аҕаҥ хара көлөһүнүн тоҕон, үлэлээн, элбэх сүөһүнү иитэн олорбута. Кини көмөтө суоҕа буоллар, били нээптэрин саҕана турбут аччыктааһыҥҥа биһиги бары да хоргуйбут буолуо этибит. Элбэх киһиэхэ тугунан да суураллыбат өҥөлөөх кини баар! Дьөгүөр Барахсаанап туттарбыт оскуолатыгар үөрэнэ сылдьаллар, уопсай дьиэҕэ учууталлар олороллор. Хайдах даҕаны кини норуот өстөөҕө аатырыан табыллыбат. Ити кыларыйар кырдьык! Эн, улахан киһи, итини долоҕойгор кытаанахтык хатаан кэбис!

– Оччоҕуна учууталлар эҥин бары тоҕо мин аҕабын норуот өстөөҕө дииллэрий? Ордук Афанасий Иванович мөҕөн, үөҕэн тахсар. Директор абааһы көрөрүн иһин атын учууталлар эмиэ үөрэтиэхтэрин да баҕарбаттар быһыылаах.

– Тоойуом, куһаҕан дьон ханна баҕарар бааллар. Ити Аппанаастан бэйэм сөрү диэн сөҕө сылдьабын. Эн аҕаҥ кинилэри хоргуйууттан быыһаабыта. Махтанарын оннугар ити кэбилэнэр. Билиҥҥи былааска бэрт буола сатыыра буолуо, сэрэйдэххэ. Кини өссө аҕаҥ биһиэхэ анаан туппут кыра дьиэтигэр олорор эбээт. Дьиэбин да былдьаһан туруо диирэ буолуо, баҕар. Киһи иһин ким билиэ баарай, тукаам.

Эдэр сааһыттан буулаабыт сүһүөҕүн ыарыыта бэргээн, атаҕын нэһиилэ соһон хаамар Кэтириис туран оһоххо сылыта уурбут чаанньыгыттан уолугар итии чэй кутан биэрдэ.

– Өйдүүгүн дуо, бу ийэҥ Бороскуо сөбүлээн туттар үрүҥ чаанньыга дии. Миэхэ атын да иһиттэргит бааллар. Улаатан баран ыал буоллаххына биэриэҕим. Ити Маайыс барахсан наһаа элэккэй, үчүгэй майгылаах кыысчаан дии. Табаарыстаһаҕыт быһыылаах, – дии-дии, Кэтириис үөннээхтик уолун диэки көрдө.

– Ээ, суох. Көннөрү уолаттар атаҕастаары гыннахтарына көмүскүүбүн.

– Сөп-сөп. Эчи кырата, хачаайыта да бэрт. Хата, Маайыһы хоспор киллэрэн чэйдэтэр буолуом.

Кэтириис интэринээккэ хос ылан абыранан олорор. Сарсыарда тыҥ хатыыта туран интэринээт оһохторун оттор, остолобуой үлэһиттэрэ кэлиэхтэрин иннинэ баахтарга хааһы буһарар ууларын оргутан тоһуйар, дьиэ муостатын бүтүннүү сууйар. Хата, мас мастааһыныгар оҕолор көмөлөһөн абырыыллар. Кэтириис быйыл 50 сааһын туолар. Хаһааҥҥыта эрэ хайа баҕарар ыарахан үлэни кыайар кыыс-бухатыыр этэ. Эр дьону кытта тэбис-тэҥҥэ от охсоро, түҥ тайҕаҕа мас суулларыытыгар сылдьара, мас саһаанныыра, күннээҕи сүөһү көрүүтүн үлэтин этэ да барыллыбат. Бэйэтин кэмигэр эр киһи хараҕа быраҕыллар көрүҥнээҕэ: хара бараан буолан баран, туолбут ый курдук төгүрүк сирэйдээх, арылыччы көрбүт сытыы, уоттаах харахтаах, ыас хара уһун хойуу суһуохтаах, толору түөстээх, кэтит самыылаах. Киниэхэ элбэх эр бэрдэ ымсыыран кэргэн кэпсэтэ сатаабыттара даҕаны, кымньыы курдук сытыы тыллаах кыыс санаммыт уолаттары күлүү-элэк оҥостон, хаадьылаан ыытара. Ол иһин сыыйа кини уот тылыттан саллан, ким да чугаһаабат буолбута. Ийэтэ Дьэбдьиэ кыыһын эргэ биэрэ сатаан элэ-была тылын барытын эппитэ да, кыыһа букатын атыыр аккааһын түһэрэрэ. Оттон сэрии кэнниттэн кимиэхэ эргэ барыа баарай. Ол курдук чороҥ соҕотох хаалбыта. Кэтириис сүрэҕин кистэлэҥин дууһатын түгэҕэр илдьэ сылдьар. Кини уон биэс саастааҕар аҕалара мас мастыы сылдьан оһолго түбэһэн суорума суолламмытын кэннэ ийэтиниин, барар сирдэрэ баҕана үүтэ буолан, үтүө дьонтон ыйдаран Барахсаанаптары булбуттара. Оччолорго Дьөгүөркэ күөгэйэр күнүгэр сылдьар уон аҕыстаах уолан бэрдэ этэ. Уһун көнө уҥуохтаах, дыраҕар сарыннаах, кыараҕас буолан баран иһирдьэ олорбут, оттомноохтук, сытыытык көрбүт харахтаах, хойуу хаастаах, күллэҕинэ үрүҥ тиистэрэ кэчигирэһэн, кими барытын абылыах курдук кэрэтийэн көстөр уолу кыысчаан көрөөт симиттибитэ, тоҕото биллибэккэ, сүрэҕин оҕото күүскэ тэбиэлээбитэ. Дьыл-хонук устан ааһан испитэ. Кыысчаан дьиэ ис-тас үлэтигэр сыстан, олорон турбакка түбүгүрэрэ. Арай биирдэ хаһаайыннарын уола Дьөгүөр Бүлүү түгэҕиттэн бу дойдуга суох кэрэ бэйэлээх кулуба кыыһын сүгүннэрэн иһэр үһү диэн сонуну истибитэ. Кэтириис тапталлааҕа ойох ылан эрэрин истэн, сирэ сиҥнибит курдук буолбута. Ол күнү быһа кыыс барахсан кистии-саба хараҕын уутунан сууммута. Кини сүрэҕин аһаҕас бааһын туһунан кимиэхэ да этэр кыаҕа суоҕа. Быстар дьадаҥы, тулаайах кыыһы хайаан Барахсаанап оҕонньор уолун кытта холбуой? Кини ону бэркэ билэрэ. Ол иһин тапталын дууһатын түгэҕэр кистээн кэбиспитэ. Иэйиитин кистээбитэ да, сүрэҕин бааһа сааһын тухары оспотоҕо. Хата, сүктэн кэлбит кыыс көрүҥүн курдук майгыта эмиэ сайаҕас, сэмэй буолан барыларын кутун туппута. Кэтириис атыны санаабакка, үлэлээбитин курдук үлэлии сылдьыбыта. Хотуна Бороскуо доруобуйата мөлтөҕүн иһин, кини оҕолору көрсөр түбүккэ түспүтэ. Кэтириис таптыыр киһитэ аттыгар баарыттан, өрүү кинини көрө сылдьарыттан дуоһуйара, онтон атын дьол наадата да суоҕа. Дьиктитэ баар, дьахтар ураты иэйиитин ким да билбэт эрээри, Дьөгүөр курдаттыы сэрэйэр курдуга. Кэтирииһи улаханнык саҥарбытын өйдөөбөт, биирдэ эмэ уйаҕастык көрөн ылара. Оо, оччоҕуна эдэр дьахтар таптаппыт саҕа сананан, ол күн устата сүргэтэ көтөҕүллэрэ, кынатаммыт курдук буолара.

Кэтириис олоҕун тухары биир чаҕылхай түгэни умнуо суоҕа. Айылҕа муҥутуур киэркэйиэҕинэн киэркэйэн, күөх суугуҥҥа сууланан турар мааны кэмэ этэ. Бэҕэһээҥҥи этиҥнээх ардах кэнниттэн айылҕа барахсан тыын ылбыттыы өссө сиппит-хоппут, кустук өҥүнэн оонньуу, күөрэгэй ырыатынан туолан ахан турар. Кырках да былыта суох ыраас халлааҥҥа күн күлэр, сардаҥаларын ыһыахтыы оонньуур. Бөтүрүөп ардаҕын кэннэ отчуттарга анаабыт курдук халлаан. Кэтириис ким-хайа иннинэ туран уотун оттон, биэдэрэтин ылан күөлгэ уу баһа киирдэ. Бу орто туруу-бараан дойду кэрэтин ньии! Дьахтар түөһүн минньигэс иэйии толордо. Биэдэрэтин сиргэ ууран баран, ырбаахытын устан, дьэп-дьэҥкир ууга киирдэ. Бүтүн бэйэтин сөрүүн уу кууһан ылла. Кэтириис ис-иһиттэн үөрэн, күлэн ыла-ыла, сөтүөлүү сырытта. Эмискэ биэрэк диэкиттэн ким эрэ сөтөллөрө иһилиннэ. Кыыс, бачча эрдэ киһи эрэ кэлиэ диэбэтэх буолан, улаханнык уолуйда.

– Ээй, манна кэлимэҥ! Антах барыҥ, мин таҕыстахпына биирдэ киирээриҥ! – диэн хаһыытаата.

Чочумча тура түстэ. Ким да баар сибикитэ биллибэт. Кыбыстан кумуччу туттан, биэрэккэ сүүрэн тахсан ырбаахытын кэтэ оҕуста. Инчэйэн ыараабыт хойуу баттаҕын эрийэ тутан ыкта, онтон сатабыллаах баҕайытык өрүнээт, үөһэ туттаран кэбистэ. Биэдэрэҕэ уу баһан баран, чэпчэкитик үктэнэн күөстүүр сир диэки хаамта. Эмискэ иннигэр Дьөгүөр күөрэс гыммытын өйдөөмүнэ да хаалла. Эр киһи, тургутардыы көрөн турбахтаан баран, уулаах биэдэрэтин ылла. Кэтириис чобуо бэйэтэ соһуйан, долгуйан, саҥата суох кэнниттэн батыста.

Ол күн эр дьон киэһэ хойукка диэри от оҕустулар, дьахталлар кинилэр кэннилэриттэн сыыс да оту хаалларбакка харбаан, бугул бөҕөтүн туруоран истилэр. Күргүөмнээх үлэ үтүө түмүгэ дьону ситимниир, харыс үрдэтэр. Күнү быһа оттообут дьон киэһээҥҥи аһылыкка күлэн-оонньоон, хаадьылаһан, били сылайбыттара ханан да суох буолла.

– Кэтириис бүгүн ыйтан-халлаантан түспүт киһилии сылдьар. Сэһэннээх-сэппэннээх бэйэтэ бу эмиэ ууну омурдан олорор. Ыл, хотуй, туох буоллуҥ? Кими эрэ таптаан таабырын буоллуҥ дуу? Аппанаас, кураанахха муҥнана сылдьарыҥ буолаарай? – дэриэбинэлэрин араадьыйата Балбаара эдэр дьону хаадьылаан быарын тарбаата.

Кэтириис киниэхэ эрэ кыһаммата. Уруккута буоллар, сытыы тыллаах муҥутаан, кимиэхэ да иннин биэриэ суоҕа этэ. Оттон бүгүн кини ураты иэйиигэ куустаран, кыраҕа кумаардаабат. Хата, Аппанаас уол кыбыстан, кулгаахтыын дьэс кытаран, ойон туран тыа диэки сүүрдэ.

– Балбаара, наһаалаама эрэ! Иһиҥ үөнэ батарбат дуу? Аппанаас муҥнааҕы тоҕо кыбыһыннараҕын? Сылайан кэлбит киһини сүгүн да аһаппата! – Татыйыыс кытаанахтык саҥарда.

Татыйыыһы бары ытыктыыллар, кини тылын ким да быһа гыммат. Дьаһаллаах, үлэһит эмээхсин манна эмиэ барыларын көрөр-истэр. Төһө да сааһа ырааттар, эдэрдэри кытта тэҥҥэ оттоһор. Балбаара, сыыһа тылласпытын өйдөөн, ньим баран хаалла.

Кэтириис ситэ аһаабакка туран тыа саҕатын диэки дьаарбайа барда. Түөһүн толорор иэйиитэ батарыа суох курдук, дьэгдьийэн кэллэҕинэ эрэ табыллыыһы. Санаатыгар ылларан, аа-дьуо хааман истэ. Сайыҥҥы киэһэ сымныаҕынан-сымнаан, иһийбиттии чуумпуран, налыйан турар. Сөрүүн түһэн, тыынарга бу дьэҥкирин, ырааһын! Эдэр дьахтар сөбүлээн тиийэ турар үс хатыҥ иилистиһэ үүммүт сирдэрин диэки барда. «Хатыҥчааннарым барахсаттар, дорооболоруҥ! Эһиги эмиэ ыал буолан, үһүөлэһэн үүммүккүт, бэйэ-бэйэҕитигэр дурда-хахха буолаҕыт, бу уу ньуулдьаҕай хатыҥчааҥҥытын хайдах курдук бүөбэйдээн тураҕыт… Оттон мин бу дойдуга суос-соҕотохпун, өйүүр-убуур киһим суох. Сааһым ыраатта да, оҕо минньигэс сытын билэ иликпин…» – хатыҥнарын кууһан туран идэтинэн кэпсэттэ. Ол турдаҕына, эр киһи эрэллээх, күүстээх илиитэ санныттан ыга кууста. «Дьөгүөр…» Кэтириис хараҕын симэн туран курдаттыы сэрэйдэ. Эр киһи кыыһы бэйэтигэр хайыһыннаран имэҥнээхтик уураан-сыллаан барда. Кэтириис атахтара сиргэ кыайан дугуммакка накыс гыннылар. Эр киһи сэниэтэ суох буолбут кыыһы көтөҕөн ылан хатыҥнар тэллэхтэригэр сытыарда, омуннаахтык таптаан барда…

– Суох! Суох! Аньыы! Аньыыта бэрт! – Кэтириис эмискэ эр киһиттэн төлө көттө.

Ол кэнниттэн кинилэр икки ардыларыгар туох даҕаны сыһыан олохтоммотоҕо. Кэтириис өттүттэн төһө даҕаны улахан иэйии баарын иһин, суобаһын, сиэрин утары барбатаҕа.

* * *

Мария киэһэ ас астаан түбүгүрдэ. Сотору дьүөгэлэрэ Настаа, Мотя, Сибиэтэ кэллилэр, биирдии суол ас астаан аҕалбыттар.

– Бу мин фирменнэй балыгым бөрүөгүн аҕаллым! – Настаа киэн туттан туран остуолга аһын уурда.

Бары кини бөрүөгүн сэргииллэрин билэр буолан, бу да сырыыга үгэһинэн үчүгэй балыгы ууруна сыппытын таһааран астаан түбүгүрбүтэ.

– Настаа Тэрэппиини күндүлээри астаабытын көрүҥ! Ээ, мин кини аайы түбүгүрэн бэрт! Бу тууһаммыт хаппыыстам салаата да сөп гыныа! – Сибиэтэ иҥиэттэн кэбистэ.

– Сибиэтэ, Тэрэппиини көрөн баран бэйэҥ сөҕүөҥ. Манна дьабарааскылаабыт курдук кирдээх илиилээх сылдьыбытын санаамаҥ даҕаны! Мэктиэтигэр уҥуоҕунан үрдээбит, мааны да мааны тойон хаан киһи доҕор! – Мария билбит-көрбүт киһи быһыытынан быһаарда.

Дьахталлар дьиэ иһигэр остуол тардан түбүгүрдүлэр. Эр дьон саалаҕа муһуннулар, сорохтор киирбэккэ күүлэҕэ кэпсэтэ олордулар.

– Уой, Тэрэппиин иһэр! Билигин олбуорга киириэҕэ!

– Бу да дьахтары көрүҥ! Тэрэппиини көрөн үөрэн уҥуоҕа халыр босхо барда, – Байбал ойоҕун сэмэлээтэ.

– Туруоҥ дуо, ыл, дьиэлээх хаһаайын, тахсан ыалдьыты көрүс!

– Киириэ эбээт!

Тэрэппиин күүлэҕэ киирэн бииргэ үөрэммит оҕолорун кытта илии тутуһан дорооболоһор саҥата иһилиннэ. Дьон бары күйгүөрэ түстүлэр.

– Дьиэлээх хаһаайыттар, Байбал, Мария, дорооболоруҥ! Көрсүһүү тэрийбиккитигэр улахан махтал! Эчи, кырдьыга да, бу курдук бары мустан көрсүбэтэхпит ырааппыт да эбит! Сорох-сорохтору олох да билиэм суох этэ, бу Бииктэри эҥин! – диэн баран аттыгар турар Бииктэр күлтэйбит иһин таптайан ылла. – Оҕо сылдьан ырыган да этиҥ! Бу – хаһаайкаҕа!

Тэрэппиин аҕалбыт туордун, сампаанын бытыылкатын Марияҕа туттарда. Ыалдьыттар суугунаһан остуолга олордулар. Сотору иһит-хомуос тыаһа иһилиннэ.

– Оҕолоор, биһиги манна аһыы мустубатахпыт. Бүгүн Тэрэппииммитин көрсөр дьоро киэһэбит!

– Дьоро киэһэ буолан… – Байбал сөбүлээбэтэх саҥата иһилиннэ.

– Трофим Трофимович төрөөбүт-үөскээбит нэһилиэгэр бочуоттаах миссиялаах кэлэ сылдьар. Кини билигин олорор нэһилиэгэр баһылык буолан, үөрэммит оскуолатыгар көмөлөһөр санаалаах, – Мария кэргэнин саҥатыгар кыһаллыбакка эттэ-тыынна. – Онон тылы Трофим Трофимовичка биэрэбин!

– Эс, Маша, бүгүн манна мунньахтаабат инибит. Мин көннөрү оҕо сааһым доҕотторун көрсөн үөрэн, долгуйан олоробун. Атын наадата суох. Көннөрү сэһэргэһиэҕиҥ, уруккуну-хойуккуну ахтыаҕыҥ.

– Суох-суох, Трофим Трофимович, мин, учуутал буоларым быһыытынан, эн ити үтүө, кэскиллээх дьыалаҕын биһирээтим. Тэрэппиин оскуолатыгар меценат буолан эрэр! – Мария тулуйбакка сонунун үллэһиннэ.

– Хомойуох иһин, ити дьыалам хаахтыйда ээ. Иван Петрович букатын чугаһаппата.

– Ол бэлэм харчыттан аккаастанар туох буолбут оҕонньоруй? – Сибиэтэ тыла түргэн.

– Кырдьык даҕаны, олох өйдөөбөтүм. Хайдах? – Мария эмиэ улаханнык бэркиһээтэ.

– Ээ, чэ, бэйэм да сыыстардым. Аҕам эрэйдээх аатынан стипендия олохтоору гыммытым.

– Гы-гы, бу да киһи! Хайдах ол эн аҕаҥ аатынан стипендияны олохтоору гыммыкыный? Доо, Һааска, истэҕин дуо, бу киһи тылын? – Байбал ыгыста-ыгыста күллэ.

Мустубут эр дьон имнэнсэ-имнэнсэ күлэн алларастаатылар.

– Акаарылар, бүтүҥ эрэ! Билиэххитин баҕардаххытына, Тэрэппиин эһэтэ биһиги нэһилиэкпитигэр улахан өҥөлөөх киһи этэ. Ити оскуоланы кини туттарбыта. Өссө ити билигин почта буолан турар дьиэ эмиэ киниэнэ. Урукку ферма хотоннорун бүтүннүү кини туттарбыт үһү. Мин эбэм өрүү кэпсиир буолара. Өссө хас да сыллааҕыта биллэр суруналыыс эн эһэҥ туһунан бэртээхэй ыстатыйаны суруйбут этэ. Туох да буруйа суох репрессияҕа түбэспитин туһунан, үтүө аата баччааҥҥа диэри тиллэ илик диэн олус итэҕэтиилээхтик суруйбут этэ. Арааһа, ол кэнниттэн туох эмэ хамсааһын тахсыбыта буолуо. Тэрэппиин, эн ол суруналыыһы кытта хайаан да көрсөн кэпсэтиэххин наада. Ол хаһыаты ууруна сылдьабын, наадыйдаххына биэриэҕим, – Настаа идэтинэн оттомноохтук туттан олорон кэпсээтэ.

Кини кылаастарын солбуллубат старостата этэ, онон бары тылын истэ үөрэнэн хаалан, уолаттар буойуллан саҥата суох баран олордулар.

– Кырдьык, Тэрэппиин, эн, уоппускаҕа сылдьар киһи, тута мантан Дьокуускайга баран ол суруналыыһы булан кэпсэт. Оскуолабытыгар эн эһэҥ да аатын бэрдэриэххэ сөп буоллаҕа дии! Көрүҥ, бу бары үлэһит аатын ылан олоробут да, төрөөбүт нэһилиэкпит историятын билбэппит! – Мария санаатын үллэһиннэ.

– Айака, мунньахтаан бүтүҥ! Хата, Тэрэппиин хайдах-туох олороҕун? Хайдах ол хоту дойдуга тиийэн хааллыҥ? – Байбал кэспэтиини атын темаҕа көһөрдө.

Өр көрсүбэтэх биир кылаас оҕолоро киэһэ хойукка диэри олордулар. Оҕо саас дьоллоох, омуннаах-төлөннөөх кэмнэрин санаһан истиҥник-иһирэхтик сэһэргэстилэр. Ыалдьыттара түүн тарҕаспыттарын кэннэ, Мариялаах Байбал иһиттэрин куолаан сууйдулар.

– Дьэ, кырдьык, киһи уларыйар да буолар эбит. Тэрэппиин хайдах ити уларыйан хаалбытый? Дуоһунас итинник «өй угар» баҕайыта дуу?

– Ген диэн баар. Иһиттиҥ дии, ити эһэтэ былыр кыаммакка-тиийиммэккэ көмөлөһөн олорбут дойдубут баар-суох тарбахха баттанар үтүө киһитэ буоларын.

– Оттон бу тухары тоҕо ким даҕаны ол Барахсаанап кинээс дуу, кулуба дуу олорон ааспытын туһунан эппэт этэй? Мин бүгүн истэн соһуйдум. Настаа да баар, тугу да кэпсээбэтэҕэ. Билбитэ иһигэр буолан түһэн.

– Ол дьыала чып кистэлэҥҥэ сырыттаҕа дии. История үрүҥ бээтинэлэрэ диэн бааллар буолбат дуо? Дьиҥэр, биһиги кыра сырыттахпытына ити Настаа эбэтэ биһиэхэ Тэрэппиин эһэтин, аҕатын туһунан кэпсиир эбит ээ. Бу санаатахха, кини аҕатын олус өйдөөх, үчүгэй үөрэхтээх буолуох киһини учууталлар соруйан таҥнары тардан ити иһээччи буола сылдьар диирэ. Ону оччолорго биһиги долоҕойбутугар хатыах дьон буолуохпут дуо?

– Тэрэппиини баҕас үөрэҕэр ким да баттаабатаҕа даҕаны, олох мөлтөх этэ буолбат дуо? Наар кини сыһылларын-соһулларын өйдүүбүн.

– Педагог быһыытынан эттэхпинэ, Тэрэппиин кыра сааһыттан хайдах эрэ бэйэтигэр эрэлэ суох этэ. Аҕатыттан да кыбыстан буолуо, оҕолортон туох эрэ итэҕэстээх курдук сананарыттан аһыллыбатах буолуон сөп. Удьуор утума салҕанарын ити балтылара туоһулууллар, бары үөрэхтээх, үлэһит мааныта буолан олороллор дии.

– Олох оонньуута араас диэн итини этэн эрдэхтэрэ. Бэҕэһээ бадарааҥҥа буккулла сылдьыбыт киһиҥ бүгүн кэлэн кинээс удьуора буолара диэн хайдаҕый? «Из грязи в князи» диэбиккэ дылы.

– Тоҕо, төттөрүтүн Барахсаанаптар дьиҥ-чахчы кинээс удьуордаах буоллахтара дии, балыллан төттөрү дьылҕаламмыттар. Оттон «из грязи в князи» диэн суолтата атын ээ. Хата, бүгүн олус дьикти күн буолла, бүтүн ыал дьылҕата быһаарылынна. Кырдьык өрөгөйдөөтө! – Мария, сүргэтэ көтөҕүллэн, иһитин-хомуоһун сууйан суһумнанна.

* * *

Анна Трофимовна, эмиэ утуйбат түүнэ үүммүтүн билэн, оронуттан турда. Хоһун уотун холбоон, үлэлиир остуолугар тиийэн ноутбугун арыйда. Илиитэ кыайан тиийбэккэ сылдьыбыт кандидатскай үлэ рефератын көрөн, рецензия суруйуохтаах этэ. Кини элбэх эдэр учуонайга салайааччы буоларыттан сылайа быһыытыйда. Эдэр сылдьан, айаҕалыы сатаан, үлэлэрин хат суруйан биэрэр этэ. Ол да иһин буолуо, аспираннар кини аатын ааттаабытынан сылдьаллар. Анна Трофимовна, дьиҥэр, биир чахчы дьоҕурдаах учуонайы кытта үлэлиирин астынар, үөрэнээччитэ докторскай үлэтин кини салайыытынан суруйа сылдьар. Бу курдук науканы олохторун сиэрэ оҥостон, хасыһан чинчийэр, архыыптарга, экспедицияҕа сүрэҕэлдьээбэккэ барар-кэлэр киһи аҕыйах. Кини санаата алдьанара баар, ааһан иһэн, атын үлэлэрин быыһыгар кандидатскай, өссө эбиитин докторскай үлэни суруйан, учуонай аатын ыла сатыыр киһи элбээбитэ буолар. Биллэн турар, кини курдук науканан дьарыктанар бөдөҥ учуонайдар ол дьону дьиҥнээх учуонайынан аахпаттар. Ол гынан баран, көннөрү аат-суол сырсыытын туһугар дьиҥнээх талааннаах учуонайдар государство түһэрэр сакааһыгар тиксибэккэ үйэлэрин тухары үлэлэрин кыайан көмүскээбэттэриттэн абатыйар. Наукаҕа олоҕуҥ тухары хаһыспыт чахчыҥ, таһаарбыт түмүгүҥ түргэнник эргэрэрэ эмиэ баар. Флешкэттэн рефераты ноутбугар түһэрэн баран арыйан ааҕан иһэн, тута тэһийиэ суох санаата киирдэ. «Таах тутул эрэ, туох да саҥа идея, көрүү суох». Ноутбугун сабан кэбистэ. Ол да буоллар, бу үлэ син биир тахсарын, учуонай сэбиэтинэн ааһарын курдаттыы билэр. «Наукабытын маннык түһэрэн бараммыт хантан сайдабыт?» Анна Трофимовна хоһуттан тахсан куукунаҕа киирэн чаанньыгын сылыта уурда. Чаһытын көрбүтэ, саҥардыы үс чааһы ааһан эрэр. «Саатар, түөркэ диэри утуйбатахпын. Бүгүн кафедралаах күнүм, эмиэ ыарахан төбөлөөх ыытарым буолуо». Идэтинэн үүттээх итии чэйин куттан баран саалаҕа ааста, ааҕа сылдьар биллэр историк Э. Бивор кинигэтин ылан сымнаҕас кириэһилэтигэр олордо. Хараҕа үөрүйэхтик буукубаларынан сүүрэр даҕаны, кини санаата атыҥҥа…

«Тоҕо даҕаны эрдэттэн хаан-уруу аймахтарбын көрдөөбөтөҕүм буолуой? Дьэ кэлэн ол көрсүһүүлэр тугу биэриэхтэрин. Эрдэттэн тыаҕа олорор дьоммор көмөлөспөтөх, үөрэхтээбэтэх буолан баран, олоҕум бүтэр уһугар биллэрим сатаммат. Саатар, көннөрү көрбүт киһи, хайдах-туох дьон буолбуттарын, дьүһүннэрин…» Анна Трофимовна олоҕун аргыһа олохтон туораабыта быйыл үс сыл буолла. Кэргэнэ Алексей Денисович эмиэ олоҕун наукаҕа анаабыт биллэр физик этэ, үйэтин тухары университекка үлэлээбитэ, республикаҕа буолар быһыыны-майгыны барытын сүрэҕин ортотунан аһарар, дойдута сайдарыгар ис сүрэҕиттэн кыһаллар буолан, общественнай холбоһуктарга киирэн үлэлиирэ, правительство ылыммыт элбэх программаларын биир ааптара этэ. Олоҕун тухары күн солото суох сылдьыбыт киһи. Кинилэр Москубаҕа биир университекка үөрэммиттэрэ. Улуу куорат тапталларын биһигинэн буолбут эбит, бу санаатахха. Оттон ол кэмҥэ барыта буолуохтааҕын курдуга. Кыыс оскуоланы кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрэн баран путевканан Москуба тутаах үөрэҕин кыһатыгар, судаарыстыбаннай университекка, үөрэххэ туттарсыбыта. Аняҕа, дьиҥинэн, ханнык баҕарар факультет аана аһаҕас этэ, ону кини тоҕо эрэ философия факультетын талбыта. Эксээмэннэрин барытын туйгуннук туттаран, оччолорго саамай престижнэйинэн аатырар салааҕа холкутук киирбитэ. Оччолорго детдомтан кэлбит кыыс туох таҥастаах-саптаах буолуой. Биир хара дьууппалаах, икки үрүҥ чараас крепдешин уонна биир баайыы куопталаах этэ. Москубаҕа үөрэххэ барар кыыһы өссө детдомунан бары хомуйан ыыппыттара, онон саҥа саппыкылаах, истээх сонноох, куруолук бэргэһэлээх уонна саллаат синиэлин санатар сааскы суккун сонноох этэ. Хоско бииргэ ыаллаһан олорбут дьүөгэтэ, Тамбовтан сылдьар Рая эмиэ бэйэтин курдук сэрии тулаайаҕа этэ. Иккиэн библиотекаттан тахсыбакка үөрэхтэригэр бэлэмнэнэллэрэ. Онно научнай үлэлэри үөрэтэн баран, хайдахтаах бу курдук дьоһуннаах, улуу арыйыылары оҥоруохха сөбүн көрөн улаханнык сөхпүтэ. Кини ордук этнография, археология тематыгар суруллубут үлэлэри ааҕарын сөбүлүүрэ. Оннук үлүһүйэн наар хойукка диэри олорон хаалара. Раята арыт күүтэрэ, кэлин тулуйбат буолбута. Онон Аня Москубаҕа соҕотоҕун бэрт холкутук сылдьара.