Kitabı oku: «Үһүйээннэр, номохтор»
Бастакы кинигэ
ААН ТЫЛ
Сир аатын хомуйуохха, чинчийиэххэ баар эбит диэн санаа XX үйэ 60-с сылларын саҕаланыытыгар, Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үлэлии олордохпуна, киирбитэ уонна үөрэнээччилэрим көмөлөрүнэн сир аатын хомуйбутунан барбытым. Ол бэлиэтэ, туоһута буолан, бу хомуурунньукка кинилэр үлэлэриттэн син балайда киирдэ.
Хомуллубут матырыйаалы быһааран, дьон билиитигэр таһааран киирэн барбытым. Ол онон «Бүлүү диэн тыл үөскээһинэ» диэн бастакы суруйуум «Бэлэм буол» хаһыакка (03.03.1963) тахсыбыта.
Итинтэн ыла саха дьоно сыыйа топонимика диэн үөрэх баар эбит диэн билэн барбыттара. Оттон күн бүгүн топонимика диэни истибэтэх уонна ол ис хоһоонун, суолтатын билбэт киһи сахаҕа суох буолла диэн киэн туттабын.
Кэлиҥҥи кэмҥэ, дьон аатын туһа диэн, дьэ сырыы бөҕөтүн сылдьа сатаатым. Биирдэ кэлэн ааһар кылгас олохпор астынар гына. Ол туһунан урут суруйан турабын. Ити тухары сахам дьоно барахсаттар үөрүүнү кытта баардарынан-суохтарынан көмөлөстүлэр. Оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ.
Кинилэр кэпсээбиттэриттэн, сөбүн көрөн, ыстатыйаларбар, кинигэлэрбэр киллэртээн испитим. Ол онтум дьону өссө ордук көҕүлээбитэ. Уонна, үчүгэйэ диэн, оннук суруйууларбын бэчээтинэн сэҥээрии кытта элбээбитэ.
Биир холобуру аҕалыым.
2002 сыллаахха СГУ бэрэпиэссэрэ В. Б. Окорокова, ассистент А. Г.Куличкина, СГУ информацияҕа уонна рекламаҕа киинин дириэктэрэ Л. Е.Слепцова хомуйан «Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!» кинигэни таһаарбыттара. Кинилэр бу үлэлэрин мин «Мэҥэ ааттар» диэн суруйуубунан арыйтарбыттар этэ.
Өксөкүлээх Өлөксөй, Г. В.Ксенофонтов, Сэһэн Боло, А. А.Саввин, А. С. Порядин, Н. Т.Степанов, Г. Е. Федоров уонна да атыттар XX үйэ бастакы аҥаарыгар суруйбут үһүйээннэрэ, кэпсээннэрэ саха култууратын кыһыл көмүс кылаата буолаллар. Былыргыны, түгэх өбүгэлэрбитигэр тиийэ, көрө-истэ сылдьыбыттыы кэпсиир сээркээн сэһэннэри баттаһа суруйан хаалларбыттара.
Мин лаппа хойутаатаҕым. Ол да гыннар, син туһалаабыт курдук сананабын. И.Алексеев-Уйбаан Өлөксүөйэп (Ньурба, Сүлэ нэһилиэгэ, 1882 с. төрөөбүт), В. Н.Попов-Бочоох (Нам, Хатырык нэһилиэгэ, 1909 с. төрөөбүт), Д. С.Лонгинов (Амма, Абаҕа нэһилиэгэ, 1909 с. төрөөбүт), Н. К.Игнатьев-Харчыкаан уола (Красноярскай кыраай, Лэмпиэскэй, 1978 с.: «Тойонноон көрдөхпүнэ, 110-м быйыл», – диэбитэ), К. Д.Григорьев-Быычыгырас (Бүлүү, Баппаҕаайы нэһилиэгэ, 1899 с. төрөөбүт), А. М.Черов (Муома, Кулун Өлбүт, 1876 с. төрөөбүт), А. С.Кырыалап (Хочо улууһа, Дьаархан нэһилиэгэ, 1889 с. төрөөбүт), А. А.Львова-Быкас (Үөһээ Бүлүү, Маҥаас, 1906 с. төрөөбүт), Д. П.Елисеев (Боотуруускай улуус, I Хадаар нэһилиэгэ, 1905 с. төрөөбүт) уонна да атыттар курдук ытык кырдьаҕастары кытта кэпсэтэн, тылларын-өстөрүн сурукка тиһэн үйэтиппиппинэн киэн туттабын.
Үһүйээннэр, кэпсээннэр бары хайа эрэ өттүнэн биллэрэр, иитэр суолталаах буолан иһэллэр.
Ат барыны кыайар кыахтаах, биһигини көрө-харайа сылдьар дурдабыт-хаххабыт буолар диир үйэлээх үһүйээни 1969 сыллаахха Чурапчы Мугудайын кырдьаҕаһа 82 саастаах М. А. Пермяков кэпсээбититтэн суруйбуппун бу хомуурунньукпар киллэрдим.
1975 сыллаахха Өймөкөөн II Бороҕонун 63 саастаах киһитэ И. М. Готовцевы кытта кэпсэппитим. Иннокентий Максимович: «Уус Алдантан биир киһи саадьаҕай оҕуһу миинэн тахсыбыта үһү. Ол тахсан, ити Бороҕон нэһилиэгин төрүттээбитэ үһү», – диэн кэпсээбитэ. Бороҕон диэн кииннээх Уус Алдантан тахсыбыт киһи Өймөкөөҥҥө Бороҕон нэһилиэгин төрүттүүр.
Ити үһүйээни биир ааттаах сүүрүк оҕустаах Улуу Хоро Саха сирин киин өттүгэр көһөн кэлбитин туһунан киэҥник биллэр үһүйээҥҥэ сыһыары тутан көрүҥ.
Үлэм быһыллыбыт кээмэйэ хааччахтаата. Онон манна үөрэнээччилэрим үлэлэриттэн уонна тус бэйэм эрэ кэпсэтэн суруйбуппун киллэрдим. Онон, холобура, наука кандидата М. Т. Гоголева, Орто Бүлүү ытык кырдьаҕаһа, 1907 с. төрөөбүт О. Т. Мальцев кэпсээнин суруйан биэрбитин киллэрбэтим.
Хомуурунньукпун судургутук тистим. Улуустарынан наардаатым.
Күндү ааҕааччыларым, болҕомтолоохтук ааҕыаххыт уонна бэйэҕит санааҕыт хоту өрө-таҥнары сыымайдаталаан көрүөххүт, сыана быһыаххыт диэн эрэнэбин.
2004 сыл
Багдарыын Сүлбэ
АБЫЙ
Гаврил Григорьевич Полушкин. Абый улууһа, Муҥурдаах. 1979 с. 81 саастааҕа.
* * *
Саамай былыргыбыт Дьокуускайтан кэлбит үһү. Биир эмээхсин ыарыыттан күрээн кэлбит үһү. Икки уоллаах. Атынан. Аатын кыайан билбэтим. Эмээхсин эрэ диэн буолар.
ДЬАХТАРДААХ
Таас. Улахан сис оттон. Үрдүгэр оҕолоох таас олорор. Былыргылар омук дьахтара таас буолбут дииллэр. Олорон.
ЭБЭ
Дьон олорбут сирэ эмиэ. Дьэ, Эбэ диэн эһэни ааттыыллар. Харыстаан, куттанан. Эһэ диэтэхпитинэ, иэстиэҕэ диэн буоллаҕа.
Константин Петрович Стручков. Абый улууһа, Ураһалаах нэһилиэгэ. Баатылыы ууһа. 1979 с. 68 саастааҕа.
КООК ТИИЛЭЭБИТ
Биһиэхэ былыр эһэни ааттыыллар коок диэн. Тиилээһин диэн батыйанан өлөрүү. Арҕаҕыттан. Коок диэн харыстаан ааттыыр ааттара. Аньыырҕаан.
Николай Васильевич Ефимов. Абый улууһа, Абый нэһилиэгэ. 1979 с. 77 саастааҕа.
* * *
Абый күөлүн туһунан. Абый диэн киһи аата диэн. Ол гынан баран, онтукалара омук диэн ааттыыллар этэ. Эбээн. Или Айыы диэн киһи эбитэ дуу? Эбээн тыла айыы диэн үчүгэй диэн тыл. Оччоҕо айыыны Абый диэбиттэрэ буолуо диэн саҥалаахтар этэ.
Николай Николаевич Черемкин (1922). Абый улууһа, Абый нэһилиэгэ. 1986 с. суруйбутум.
* * *
Ол киһи Абый да диэн ааттааҕа биллибэт. Баҕар, Аабый да диэн буолуон сөп. Кыргыс үйэтин саҕана буоллаҕа. Сахалартан куотан иһэн, улахан алааска турар таалаҕа олорбут. Алаас илин өттүгэр. Таала үрдүгэр олорбут. Ол гынан баран: «Бу сир Абый диэн буоллун», – диэбит.
Светлана Стручкова. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа I кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут.
АБЫЙ
Мин олорор сирим аата Абый. Бу аат хайдах үөскээбитэй диир буоллахха, миэхэ Чуука эмээхсин (толору аатын билбэппин) маннык кэпсиир: «Урут Абыйга онон-манан эрэ аҕыйах дьиэ баар үһү. Киһитэ-сүөһүтэ отой аҕыйах эбит. Манна аан бастаан, ким да суоҕуна, биир эбээн үктэммит. Аата Абый диэн эбит. Кини манна наһаа өр олорбут. Күн тура-тура бултуу тахсар үһү. Ол саҕана булт хара баһаам үһү. Онтон, өлбүтүн кэннэ, олорбут балаҕанын Абый Балаҕана диэн ааттаабыттар. Кэлин уһаан-тэнийэн бөһүөлэги эмиэ Абый диэн ааттаабыттар».
ХАРА МАС
Биирдэ хонуу устун маҕан аттаах киһи сиэллэрэн испит. Табахтаах эбит. Табаҕын тыа кырыытыгар элитэн кэбиспит. Чочумча буолан баран уот сыта биллибит. Буруо тахсыбыт. Сотору буолаат, уот улааттар улаатан, тыаны бүттүүн салаан барбыт. Дьон көрөн, бары умуруора сатаабыттар. Хас да күннээх түүнү быһа уоту утары охсуһан, кыайбыттар. Мастара бары хоруоран хаалбыттар. Онтон ыла бу дойдуну Хара Мас диэн ааттаабыттар.
ЫЛБАТ
Бу наһаа кыра, ол гынан баран наһаа дириҥ күөл. Бу күөл туһунан маннык кэпсииллэр. Биир киэһэ биһиэхэ элбэх ыалдьыт муһунна. Аһаатылар. Биһиги, оҕолор, утуйдубут. Арай мин сытан иһиттэхпинэ, ийэм кэпсээн унаарытар: «Биирдэ бу күөлгэ биир дьахтар, оҕотун көтөҕөн баран, ууга киирэн испит. Оҕотун күөл кытыытыгар туруорбут уонна далаһаҕа солуурчаҕар уу баһа киирбит. Төннөн тахсан иһэн көрө түспүтэ, оҕото суох эбит. Арай ууга ии тахсан кэлбит. Дьахтар, оҕото ууга түспүтүн билэн соһуйан, куттанан, эмиэ ууга киирэн, хаһыытыы-хаһыытыы үөскэ киирэн испит. Ууга түһэн хаалбыт. Бу хаһыыны истэн, ойуун сүүрэн кэлбит уонна күөлү тула сүүрэ сылдьан тугу эрэ ботугураа да ботугураа буолбут. Кини күөлү кими да ылыма, өлөрүмэ диэн көрдөспүт. Кыраабыт. Ол иһин бу күөлү Ылбат диэн ааттаабыттар.
АЛЛАЙЫАХА
Анна Павловна Трофимова (1928). Аллайыаха, Ойоотун нэһилиэгэ. Эбээн. 1981 с. кэпсэппитим.
ХАЙАҔАСТААХ
Бу сир урукку аата Хайаҕастаах диэн. Удаҕан аата үһү Хайаҕастаах диэн. Хайаҕас баар этэ. Хас үйэ тухары турдаҕа дии хайаҕас. Ол хайаҕаска киирэҕин, ыраах соҕус хаамаҕын иһигэр. Аан курдук хайаҕас. Ол хайаҕаска бэлэҕэ суох ыыппаттар үһү былыр. Дьон: «Иччитэх барбат буолуҥ», – дииллэр үһү. Кэппиэйкэ эҥин, саҥа таҥас кырадаһынын, оҕуруо эҥин бырахтараллар эбит.
Ол удаҕан ити хайаҕаһы оҥорбут үһү. Мөккүспүттэр үһү икки ойуун. Удаҕанын биллэрээри хайаҕас оҥорбут. Мин күүстээх ойууммун диэн. Билиилээхпин диэн. Ону биирдэрэ: «Эн сириҥ алдьаныа, үйэтэ суох сир», – диир үһү. Иккиһэ: «Мин сирим үчүгэй, үйэ-саас туруо», – диир үһү. Удаҕана хайаҕаһы оҥорбут уонна хайаҕас иһигэр сүтэн хаалбыт уонна Халыманан тахсыбыт дииллэр.
Былыргылар кэпсииллэр.
АЛЛАРАА ХАЛЫМА
Савва Алексеевич Слепцов (1920). Аллараа Халыма улууһа, Походскай сельскэй Сэбиэт. 1984 с. суруйбутум.
КОТЕЛЬНАЙ
Походскай сиэнэ тиийэр сирэ. Былыргыттан тыл. Ону Котельнай диэн ааттаабыттара. Урут, хаһан эрэ былыр чуукча сэриитэ баар үһү. Иһити-хомуоһу талаан илдьээрилэр ол сэриини тэрийэн кэлэ сылдьыбыттар. Дьэ, онно биир оҕонньор олорбут. Сирэ аата суох эбит оччоҕо. Ол оҕонньор биир эрэ алтан салыырдаах эбит. Аччыгый. Иһэр-аһыыр иһитэ. Ону былдьаарылар ол оҕонньору сырсыбыттар буоллаҕа. Онтон ол сиэн туран, дыгдыйа буолан, тоҥон турдаҕына, ортото, биэрэгэ халыҥ соҕус буолан, киһини уйаруйбат буолан турдаҕына. Онно ситэн истэхтэринэ. Хас эмэ киһи батыйалаах. Ону халытан ыыппыт. Ол килэҥ устун. Салыырын. Оттон ол дьоннор диэтэр оҕонньору кэбиспиттэр. Салыырга киирбиттэр. Сүүрэн. Килэҥ устун. Онно бары тимирбиттэр. Онтон ааттаммыт үһү диэн кэпсииллэр этэ оҕонньоттор.
АММА
Ирина Сирдитова. Амма улууһа, Абаҕа нэһилиэгэ. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.
КЫЫС ДЬААРБАЙБЫТ
Былыыр-былыр биир баай олорбут. Кини кыыстаах эбит. Ол кыыс эргэ барар сааһа буолбут. Аҕалаах ийэтэ кинини баай уолаттарыгар күүстэринэн биэрээри гыммыттар. Кыыс буоллаҕына биир дьадаҥы киһи уолунуун олус таптаспыттар. Аҕатыттан, ийэтиттэн көрдөһө сатаабыт: «Миигин бэйэм сөбүлүүр киһибэр биэриҥ. Мин дьолбун быһа түһүмэҥ. Мин баай уолаттарыттан кими да сөбүлээбэппин. Кинилэргэ биэрдэххитинэ, кумахха быраҕыллыбыт ньургуһуннуу кууруом-хатыам. Ийэлээтэр ийэм, аҕалаатар аҕам, мин көрдөһүүбүн истиҥ даа!» – диэн иэйбит-туойбут, көрдөспүт-ааттаспыт. Ону ийэлээх аҕата истиэх бэйэлээхтэр дуо?! Олох сөпсөспөтөхтөр. Аҕата: «Ол-бу буолума! Ол дьадаҥы уолугар тахсаҥҥын тугу сиэн-аһаан уойар-тотор үһүгүн? Өссө бачча кыратыттан сөбүлүүрдээх-сөбүлээбэттээх. Көрдөһө да сорунума. Мин эйигин төрөппүтүм, онон мин бас билэбин. Кимҥэ биэрэрим-биэрбэтим бэйэм дьыалам».
Кыыс эрэйдээх хайаахтыай. Муммут кус оҕотун курдук хаалаахтыыр. Ийэтэ, кыыһын аһынан, кэргэниттэн көрдөһөн көрөр да, биирдэрэ ылыммат. Аҕата, эппитин курдук, тэйиччи олорор биир баай уолугар кыыһын биэрээри тэринэр. Кыыстан тугу да ыйыппаттар. Бэргэһэлээн холбооттуур күннэрэ тиийэн кэлэр. Кыыс бэргэһэлэнэр. Уонна киэһэ, утуйар кэмнэрэ кэлиитин саҕана, сүтэн хаалбыт. Кини, таптыыр киһититтэн арааран, таптаабат уолугар биэрэн эрэллэриттэн хомойон-хоргутан, дьиэтин кэннигэр турар тииккэ тахсан моҥнон өлбүт.
Ол кэнниттэн хас да сыл ааспыт. Арай биирдэ били баай олорбут сириттэн чугас хас да киһи оттуу сылдьыбыттар. Түөртүүр чэйдэрэ буолбут. Биир киһи оһох отто, чэй өрө хаалбыт. Дьонноро чугас сорохторо от көрө, сорохторо сөтүөлүү барбыттар. Ол киһи, соҕотоҕун хаалан, уотун умата олорбут. Арай туран, солуурчаҕын ыла баран иһэн көрдөҕүнэ, суол устун биир бэргэһэлэнэр курдук таҥастаах кыыс хааман кустуктанан иһэр эбит. Киһи муодарҕаан да, соһуйан да ол кыыһы көрө турбут. Кыыс чугаһаан истэҕинэ көрбүтэ, били аҕыйах сыллааҕыта моҥнон өлбүт баай кыыһа иһэр эбит. Киһи, куттанан, сырдык-хараҥа быыһыгар киирбит. Арай биирдэ өйдөммүтэ, дьоно кэлэн, кинини уоскута сылдьаллар эбит. Ол киһи тураат, били суол диэки көрбүт да – туох да, ким да суох. Киһи дьонугар кэпсээбит. Дьоно олус муодарҕаабыттар. Ол дьонтон сорохторо кэнники эмиэ ити кыыһы көрбүттэр. Кыыс, кинилэргэ чугаһаан иһэн, сүтэн хаалар эбит. Дьон онтон ыла ити сири Кыыс Дьаарбайбыт диэн ааттаабыттар.
Маша Нестерова. Амма улууһа, Амма-Наахара нэһилиэгэ.
1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.
БҮӨЧЭ ОТУУЛААХ
Бу сиргэ биир ыал Петр диэн уоллара, онуһу бүтэрэригэр, экзамен саҕана, бырааттарын кытта баран, кыракый сарай туппут. Онно уруогун аахтара үһү. Ол уол армияҕа сылдьан, кэлиэн ый аҥара хаалтын кэннэ, хайаттан суоруна таас төбөтүгэр түһэн өлбүт. Ол иһин бу сири Бүөчэ Отуулаах диэн ааттаабыттар.
БОССООЙКО ОРОНО
Боссоойко бандьыыт күрээн иһэн, биир хайаҕа диван курдукка, иһирик ойуур иһигэр, үрэх кытыытыгар турар сиргэ, хонон ааспыт үһү. Ол сир ол иһин итинник ааттаммыт дииллэр.
Парасковья Кутукова. Амма улууһа, Элэһин нэһилиэгэ. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.
ТОҤУС КЫЫҺЫН КҮӨЛЭ
Кырдьаҕастар кэпсээннэринэн маннык. Бу күөл сүрдээх улахан күөл. Кини адьас таас хайа анныгар сытар. Ити хайа эмиэ сүрдээх үрдүк баҕайы, туруору. Манна урут биир тоҥус дьахтара олоро сылдьыбыт. Дьахтар сүрдээх хорсун эбит. Куруук тыаҕа сылдьан бултанара үһү уонна хайаттан куруук хайыһардыыра үһү. Хаһан да охтон, сүһүөҕүн сүтэрбэт эбит. Арай бу дьахтар биирдэ сүрдээҕин ыалдьыбыт. Кыһын эбит. Урукку куолутунан хайаттан хайыһарынан түһэргэ быһаарыммыт. Кини ити санаатынан хайа үрдүттэн хайыһарынан түспүт. Ол гынан баран, Эбэтин аттыгар кэлэн, охтон тобуктуу түспүт. Олус диэн ытаабыт-соҥообут. Бэйэтин наһаа кэмсиммит. Дьэ, ол курдук олорон эрэн өлбүт. Онтон ыла бу күөл, кинини кэриэстээн, күн бүгүҥҥэ диэри Тоҥус Кыыһа диэн ааттанар.
КЫРГЫТТАР УҤУОХТАРА
Бу сири маннык кэпсииллэр. Түөрт удаҕан кыргыттар олоро сылдьыбыттар. Төрдүөн ини-бии эбиттэр. Сүрдээх эйэлээхтик олорон иһэн, ыалдьан утуу-субуу өлбүттэр. Өлбүттэрин кэннэ төрдүөннэрин бииргэ көмпүттэрэ үһү. Ол сылдьыбыт сирдэригэр уҥуохтарын туппуттар. Ол иһин бу сири Кыргыттар Уҥуохтара дииллэр.
ҮӨННЭЭХ КҮӨЛ
Урут, былыыр-былыр дьон аһаан олорбут сүрдээх улахан күөлэ баар эбитэ үһү. Дьон бу күөлү сөбүлээн, ытыктаан Алаана диэн ааттыыллар эбит. Бу күөлтэн аһыыр эрэ ууларын баһаллар эбит. Уонна күһүн муҥхалыыллар үһү. Балыга туох да наһаа сүүнэ улахан эбит. Биирдэ чугас-чугас олорор икки ойуун, тыл-тылларыгар киирсибэккэ, кыыһырсыбыттар уонна, куоталаһан, үс түүннээх күнү быһа кыырбыттар. Ойууттар кыыран бүтүүлэрин саҕана абааһыларын уонна иччилэрин аҕалан охсуһуннарбыттар. Малаан ойуун Онтоко ойууну, кыыран бүтэн иһэн, хараҕын дьөлө түһэн кэбиспит. Онон Малаан ойуун кыайбыт. Бу күнтэн ылата Алаана күөл кылгаатар кылгаан испит. Устунан уолан барбыт. Бу күөл онно ньамаҕынан, бадараанынан көрө сыппыт. Онон бу күөл уута барыта үөн-көйүүр буолбут. Онтон ылата күөлү Алаана диэн ааттаабакка, Үөннээх диэн ааттаабыттар.
Ульяна Иванова. Амма улууһа, Солобуода дэриэбинэтэ. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.
АРЫЫЛААХ
Манна биир Арыылаах диэн хаһан да уолбат тураҥ баар. Ол тураҥ туһунан дьоннор маннык үһүйээни кэпсииллэр. Былыр тоҕус ынахтаах биир эмээхсин олорбут үһү. Бу тураҥ аттыгар. Ол эмээхсин ол ынахтарыттан арыы-сыа бөҕөтүн астыыр үһү. Арыы оҥорор үһү уонна сүөһүтүн өлөрөн, сыатын ылан буһаран баран, ол сыаны уулларан, сүөгэйи кытта булкуйан, эмиэ арыылыыр үһү. Кини ол арыыны оҥорооччунан биир баайга үлэлиир үһү. Эмээхсин сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри сүөһүлэрин кытта астаһар үһү. Эмээхсин ийэ-хара көлөһүнэ тахсан, таҥаһа-саба арыы буолан, туох баар туттар ыаҕайалара, иһитэ-хомуоһа куруутун арыылаах буолар үһү. Эмээхсин ууну арыы оҥорор ыаҕайаларынан бастар эбит. Кини күҥҥэ биирдэ да бастар эбит буоллаҕына, иһититтэн, кыра да буоллар, арыы сыата хаалбыт тобоҕо бу тураҥ уутугар түһэр эбит. Ол курдук мунньуллан, уу үрдэ бүттүүнэ араҕас арыы буолбут. Эмээхсин ол арыыттан, сомсон ылан, эмиэ туһанар эбит. Кини, ынахтара бааһырдаҕына, онон эмтиир эбит уонна түүлэрин эмиэ ол арыынан сотор эбит. Ол иһин ол тураҥы Арыылаах диэн ааттаабыттар. Ол да буоллар, атын да тураҥнар эмиэ арыылаах буолааччылар да, ааттара атын.
Дмитрий Семенович Лонгинов (1909). Боотуруускай улуус, Дьоҥку нэһилиэгэ (билигин Абаҕа). Булгунньахтаах аҕатын ууһа, Дааҕый ийэтин ууһа. 1983 с. суруйан биэрбитэ.
АТ БАСТААХ ХОЧОТО
Амма арҕаа эҥэрэ. 200-чэкэ сыллааҕыта татаардар олоро сылдьан, уорбут аттарын баһын уҥуоҕун мунньубуттарын көрөн баран, Саҥарбат Сааба, Боотуруускай улууһун кандидат кулубата, Ат Бастаах диэбит.
МОЧЧОХОЧЧУ ХАЙАТА
Бу хайаны Моччохоччу диэн кэрэ дьүһүннээх, сүрдээх быһый кыыс дьахтар аатынан ааттаабыттар. Ол дьахтар ити хайаны таптаан, арахпакка оонньуу, өрө-таҥнары сүүрэрэ, ыллыыра-туойара үһү. Ол иһин ааттаабыттар.
ЭМЭЭХСИН ХАЙАТА
Былыр биир булчут эмээхсин сааскы тоҥокко тайаҕы эккирэтэн киирбит. Амма уҥуоргу өттүгэр куугунатан тахсан, бүдүрүйбүт уонна: «Оҕом тобукпар үөскээн бүдүрүйдэҕим», – диэбитэ үһү.
ДЬАҔАДЬЫМА ТААС ТУЙАҔА
Дьаҕадьыма – Соморсун хайата. Ол былыргы дьон оҕустарын туйаҕа тааһыран турар диэн. Олоҥхотооҕор бөдөҥ туйахтаах сүөһү баарын туһунан номох.
АБАҔА ХАЙАЛАРА
Харама. Амма сүнньүгэр баар бары хайалартан барыларыттан бастыҥнара, маанылара, кэрэлэрэ, сүдүлэрэ диэххэ сөптөөх. Таас сууллардаах, кэрэ көстүүлээх хайа. Олохтоохтор бу хайаны Мааны Хотун Хайа дииллэрэ үһү.
Уола Уол Хайа – кини уҥа өттүгэр көстүүлээх сиргэ турар.
Кийиитэ Кийиит Хайа – Дириҥ Аппа иһигэр саһан олорор килбик көстүүлээх кэрэ хайа.
Үс Бэһэллэр: Улахан Бэһэл, Орто Бэһэл, Кыччыгый Бэһэл – кырдьаҕас эмээхситтэр. Орто Бэһэл ырааҕы көрөр улуу хотуннара үһү. Бу Бэһэллэр – улуу хотуттар. Хоту диэки хайыһан, халгыыдалары көрө-истэ, саастарын тухары салгыбакка олордохторо. Бу хотуттар ойуун, удаҕан алгыһыгар ураты миэстэни ылаллара.
МИКИИДЭ
Бу эмиэ таас хайа. Былыргылар ойуун, удаҕан алгыһыгар ити хайаны Нэрилиир Нэс Үтүгэн түгэҕиттэн Нүкэн Бараан Угуһа, быган туран, Орто Дойдуну көрө турдаҕа диэн өйдүүллэр үһү. Ити хайаларын. Сүрдээҕин дьиксинэр хайалара. Абааһы угуһа быган турар диэн.
УОРАЙ
Бу Амма илин өттүгэр, Бөтүҥ нэһилиэгэр, баар хайа. Былыр кыргыс үйэтин саҕана Бөрө Бөтүҥнэргэ Уорай диэн улахан бухатыыр буолар чинчилээх наһаа бөдөҥ оҕо үөскээбит. Оҕону наахаралар, эккирэтэн аҕалан, ити хайа анныгар баар күөлгэ өлөрбүттэрэ үһү. Ол иһин Уорай уол тыыннааҕар таптаан оонньуур хайатын Уорай диэн ааттаабыттар.
* * *
Тоҕус Ыт Сотото Торуоскалаах Торокоой оҕонньор диэн Бойуот Хочотугар, Дааҕый ийэтин ууһугар олорон ааспыт. Үйэтин моҥоон өлбүт быһыылаах. Дьиҥнээх ыт сотото торуоска буолбатах. Торуоската. Удьурҕайынан, муоһунан, таба, сүөһү, кыыл муоһун салҕаталаан тайах оҥостон илдьэ сылдьыбыт. Ону, дьон ыйыттаҕына, бэйэтэ: «Тоҕус ыт сотото торуоскалаахпын», – диир эбит.
МОТОҔОҺУН АЛААҺА
Бу алааска Мотоҕоһун диэн эмээхсин олорбута. Ол эмээхсин уола, үөрэҕэ суох эрээри, наһаа өйдөөх киһи үөскүү сылдьыбыттаах. Санкт-Петербург куоракка диэри сиэрдийэ маһынан, хас маһы кэккэлэтэн, муоста оҥоһуллуохтааҕын суоттаан, Боотуруускай улууска сөхтөрбүтэ үһү. Ону ааһан, этэрбэс тигэр суон иннэнэн кэккэлэттэххэ, төһө иннэ тук буоларын суоттуурга соруммут. Ол киһи Мотоҕоһун уола Ньукулай Гончоров диэн биллэрэ. Өйүнэн, тылынан наһаа сураҕырбыта.
ҮҤКҮР АБААҺЫ ААРТЫГА
100-чэкэ сыллааҕыта бу сир күөл эбитэ үһү. Биир кыһын күөл мууһа хайыта ыстанан күөрэлэммит. Ол сыл күөл, оҥоччу уолан, алаас буолбут. Үҥкүр мууһа алдьанарыгар Хаҥха уола Уоһук диэн киһи киэһэлик от тиэйэн ааһан истэҕинэ, күөл түгэҕиттэн ынырык улахан тыас иһиллибит. Киһи угуһа наһаа куттанан, нэһиилэ кытыыны булуутугар күөл ортотуттан кэбиһиилээх от саҕа хара тахсыбытын көрдүм диэн кэпсээбит. Бэрт өргө диэри: «Нэрилиир Нэс Үтүгэн түгэҕиттэн уу угуһа, муоһунан хайа солоон, Орто дойдуну быган көрдөҕө», – диэн бас-көс дьон уонна ойууннар быһаараллара үһү. Ол ийэ ууһа Дьячковскайдар быстыахтарын иһин көһүннэҕэ дииллэрэ. Дьон бэрт өр кэмҥэ Үҥкүрү, алаас буолбутун да кэннэ, абааһы аллараа дойдуттан тахсар аартыгынан сыаналыыллара. Билигин үрдүк сыырдаах кыараҕас алаас, кыра көлүйэ күөллээх.
1922 сыл ахсынньы 29 күнүгэр Данил Заборовскай диэн Абаҕа үөрэхтээх комсомолун Коробейников В. К. баандата ытан өлөрбүт. Бу оҕону, өлбүтүн да кэннэ өһөөн, Абааһы Аартыгар көмпүттэрэ.
АЛТАН ЫМЫЙА
Кымыс иһитин аатынан. Былыр манна Ымыйа диэн хотун олорбута үһү. Абаҕалар төрүттэрэ.
ЧУОМУНАЙ ДЬӨГҮӨР
Булгунньахтаах аҕатын ууһугар, Саһыл Сыһыы учаастагар улахан баай суоҕа. Онно-манна тиийбит-түгэммит сытыы дьон бааллара биллэр. Кэкэ Дьабыл, Дьэргэстэй, Табылы диэннэр түҥ былыр бааллара үһү. Онтон нуучча кэлбитин кэннэ Чуомунай Дьөгүөр Маҥнайгы Камчаткатааҕы экспедицияҕа бэдэрээттэһэн, 100 атынан көтөхпүт. Экспедиция начальнига «Темный Егор» диэн сурунаалыгар киллэрбит этэ. Ити киһи Аммосов Егор диэн эбитэ үһү. Булгунньахтаахха 40 сэргэни туруорбутуттан 19 ордубутун биһиги 1920 сылларга ааҕарбыт.
Советскай былаас сылларыгар Саһыл Сыһыыга И. Я. Строд этэрээтин Мөөкөөнөп Ньукулай, Чуомунай Дьөгүөр ытыта (хоһун хос сиэнэ) булларан, өстөөх тоһууруттан мүччү түһэрэн, сыаната биллибэт сүдү үтүөнү оҥорбута биллэр.