Kitabı oku: «Brilyant məsələsi»

C Ə M Ş İ D Ə M İ R O V

BRİLYANT

MƏSƏLƏSİ

POVEST

1

YUMŞAQ VAQONDA

əhər yenicə açılmışdı. Şərqdə, sanki mavi göylə

S də

nizin birləşdiyi yerdən yavaş-yavaş boylanmağa başlayan isti yaz günəşini qocaman Xəzərin yaşım-tıl-göy sularını xüsusi bir gözəlliklə işıqlandırırdı. Günəş

mis kimi qızarmış dairəvi bir lövhəyə, ləpəsiz dəniz isə

gümüş pul kimi parıldayan ucsuz-bucaqsız bir səhraya bənzəyirdi.

Bir dəqiqə bundan əvvəl Ələt stansiyasına gələn 59

nömrəli Astara-Bakı qatarı Xəzər sahili boyuncu salınmış

dəmir yolu ilə irəliləyərək neft şəhərinə yaxınlaşırdı.

Yumşaq vaqonun bələdçisi pəncərədən boylanıb günəşi ayna kimi özündə əks etdirən dənizə ötəri nəzər saldı, sonra birinci kupeyə yaxınlaşdı, yumruğu ilə qapını döyərək, sərnişinləri yuxudan oyatdı:

– Yoldaş sərnişinlər, qalxın, Bakıya az qalıb. Tez olun, yorğan-döşəyi təhvil verin.

Bələdçi daha burada dayanmayıb, ikinci kupenin qapısına tərəf getdi, o biri sərnişinləri də oyatmağa tələsdi.

Tez oyanmağa öyrəşməyən sərnişinlərdən bəziləri narazılıq edərək, dəmiryol qaydalarından şikayətləndilər.

Digərləri əl-üzlərini yumaq üçün kupedən dəhlizə çıxdılar. Başqaları isə yavaş-yavaş şeylərini yığışdırıb sahmana salmağa başladılar.

Yeddinci kupedə də şikayətlənən vardı. Bu, ucaboylu, arıqbədənli, gözlərinə eynək taxmış bir kişi idi. Onun daz başı, quş dimdiyinə oxşayan nazik və uzun burnu, çoxdan bəri dəllək üzü görməyən qırmızı saqqalı, qədim qoçular kimi uzun, burma bığları və sarımsaq yeməkdən saralmış çürük xırda dişləri vardı. O, yuxudan doymadığı 2

üçün deyinə-deyinə döşəkağını və balışüzünü büküb yol bələdçisinə təhvil verdi, döşəklə balışı bürmələyib, yuxarı taxçaya qoydu. Başqa sərnişinlər kimi o da əl-üzünü yumaq üçün dəsmalını çiyninə atdı, diş fırçasını və sabunu-nu götürüb bayıra çıxdı. Lakin tezliklə geri qayıtdı. Özünə bəraət qazandırmaq istəyən adamlar kimi and içən tərzdə yol yoldaşlarına dedi:

– Əlüzyuyanın qarşısında adam çoxdur. Mənim də

yamanca xasiyyətim var, kəmhövsələyəm, növbəyə durmağı sevmirəm, sonra yuyunaram.

Eynəkli kişi sərnişinlərin ona əhəmiyyət vermədiklə-rini görüb çamadanını açdı, paltarlarının arasından na-rıncı cildli qəşəng bir kitab çıxartdı. Kişi kitabı açaraq özünü pəncərəyə tərəf verdi. Bir papiros yandırıb dama-ğına aldı və arxasını yol yoldaşlarına çevirib mızıldaya-mızıldaya kitabı böyük maraqla oxumağa başladı.

Kupenin digər sərnişinləri – ortaboylu, qarabəniz ki-şi, başına ağ haşiyəli kəlağayı örtən qız və həddindən ziyadə kök qadın əl-üzlərini yuduqdan sonra şirin-şirin söhbət edirdilər.

Bu zaman dəhlizdən keçən sarışınsaçlı bir qız kupenin qapısını açdı. O, ağ milis forması geymişdi. Çiyinlərinə də milis leytenantı paqonları taxmışdı. Qız ədəblə salam verib, sərnişinlərə ötəri nəzər saldı. Qarabəniz kişiyə

bir az artıq diqqət yetirdi. Sonra hamıya müraciətlə soruşdu:

– Bağışlayın, saat neçədir?

Hamının əvəzinə qarabəniz kişi cavab verdi:

– Altıya on dəqiqə… xeyr səhv edirəm, on iki dəqiqə

qalıb.

3

– Çox sağ olun. Yatıb yuxuya qalmışam, – deyə sarışınsaçlı qız qapını örtdü.

– Xeyir ola, görəsən, bu milis zabiti nə üçün gəlmişdi?

– deyə eynəkli kişi heç kimə müraciət etmədən soruşdu.

– Yəqin vaqonda oğurluq-zad olub, indi oğrunu axtarırlar, – deyə dolu qadın eynəkli kişinin sualına cavab verdi.

– O öz vəzifəsini yerinə yetirir.

Eynəkli kişi milis işçilərindən şikayətləndi:

– Məgər vəzifəni bu cür yerinə yetirirlər? Bu qız nə

bilir ki biz kimik? Bəlkə elə gecə siz yatanda vaqonda oğurluğu mən eləmişəm? Axı, nə üçün bu milis leytenantı kupemizi yaxşı yoxlamadı. Qapını açıb içəri girməsi ilə çıxıb getməsi bir oldu. Milis belə işləyəndə, əlbəttə, oğru tapılmaz, xuliqan tutulmaz, əliəyri adamlar da istədiklərini edərlər.

Bu an qarabəniz kişinin dodaqaltı istehza ilə gülüm-sədiyindən heç kim xəbər tutmadı.

Eynəkli kişi bununla kifayətlənmədi, ürəyi dolu adamlar kimi yenə də milis işçiləri və oğrular haqqında söhbəti davam etdirdi:

– Bu andıra qalmış Astara yolu yaman korlanıb. Dələ-duzların əlindən tərpənmək olmur. Bilmirəm, milis zabitləri nə ilə məşğuldular. Elə ortada yeyib qıraqda gəzməyi bilirlər. Havayı yerə maaş alırlar. İki həftə bundan əvvəl mən Astaraya gedəndə vaqonumuzda bir hadisə baş verdi. Gecə kimsə bir kolxozçunun xurcununu oğurladı. Bir haray qopdu ki, gəl görəsən.

– Nə oldu, xurcun tapılmadı? – deyə dolu qadın soruşdu.

4

– Yox əşi. Haradan tapılacaq. Milisə xəbər verdik, gəlib sorğu-sual etdilər. Bayaq bura gələn milis leytenantı kimi başdansovdu o yan-bu yanı axtardılar, bir-iki nəfəri dindirdilər, uzun-uzadı protokol yazdılar, kiminin də-də-nənəsinin nə dərdlə öldüklərini də soruşdular. Ancaq heç bir şey çıxmadı. Oğru tapılmadı – deyə kişi sanki elə

bu dəqiqə onun da şeylərini oğurlayacaqlarmış kimi bərk-bərk çamadanının dəstəyindən yapışdı.

Dolu qadın onun sözünü təsdiq etdi:

– Siz düz buyurursunuz, qardaş, milis yaxşı işləmir.

Bir ay bundan əvvəl qonşumuzun evini yarmışdılar. Milis işçilərini çağırdılar. Onlar nə qədər çalışdılarsa da heç bir şey edə bilmədilər. Çox adam dindirdilər, iz axtaran it gətirdilər, qonşularla söhbət etdilər. Ancaq onlar oğurlanan mallar əvəzinə bilirsiniz nə tapdılar?

– Nə – deyə kişi soruşdu.

– Oğrunun barmaq izlərini.

– Bəs oğrunun özü?

– Rəhmətliyin oğlu, nə qoyub nə axtarırsınız? İndiki zamanda oğurlanan mal, arabadan düşən qovun-qarpız kimidir. Düşdü, deməli, sənin deyil…

Özünə həmsöhbət tapan eynəkli kişi sevindi. Yenə

milis orqanlarını pisləməyə cəhd etdi:

– Bilirsiniz, milis nə üçün pis işləyir?

– Nə üçün?

– Çünki onlar təcrübəsizdirlər. Adam gərək öz sənətinin, öz ixtisasının mahir ustası olsun. Milislər isə hələ

yaxşını pisdən ayıra bilmirlər. Çox zaman əliəyriləri bir tərəfdə qoyub, düz adamlardan yapışırlar. Bəli, bəli, təəc-cüblənməyin. Buna görə heç də təsadüfi deyildir ki, bir 5

çox cinayət işləri aylarla süründürülür, iş uzanır, qovluqlar kağızla dolur, cinayət işi açılmamış qalır.

Eynəkli kişi yol yoldaşlarının etiraz etmədən onu din-lədiklərini görüb sözünə davam etdi:

– Bacı, mən bu yaşadək çox kitab oxumuşam. Qabaqlar Amerikada Nat Pinkerton adlı məşhur bir xəfiyyə yaşayırdı. Bütün dünyada onun kimi bacarıqlı, bilikli xəfiyyə yox imiş. Çətinliyə düşən hər kəs Pinkertonun yanına gəlirmiş. O da böyük ustalıqla hər hansı bir cinayətin üstünü açırmış. Buna görə də hamı onu çox sevirdi.

– Yəni oğrular da onu sevirdilər? – deyə bu söhbəti diqqətlə dinləyən qarabəniz kişi istehza ilə soruşdu.

Eynəkli kişi qarabəniz kişinin sözlərindəki istehzanı hiss etmədi. Ciddi cavab verdi:

– Xeyir, Pinkerton oğruların, quldurların, yolkəsən-lərin düşməni idi.

Elə bu zaman qapı yenidən açıldı. Sarışınsaçlı milis leytenantı heç kimə müraciət etmədən gülə-gülə soruşdu:

– Bağışlayın, oxumağa bir şeyiniz yoxdur? Bekarçılıqdan darıxıram.

– Xeyir, yoxdur, – deyə eynəkli kişi hamının əvəzinə

cavab verdi. Bu zaman qarabəniz kişi xoş təbəssümlə gülümsündü. Milis leytenantı çıxıb gedəndən sonra eynəkli kişi sözünə davam etdi.

– Mən hələ ingilis xəfiyyəsi Şerlok Holmsu demirəm.

Nat Pinkerton kimi Şerlok Holms da böyük mütəxəssis imiş. Adama baxan kimi onun xasiyyətini, sənətini, cinayətkar olub-olmadığını müəyyən edə bilirmiş. İndi belə-ləri tapılmaz.

Bayaqdan bəri heç bir söz demədən bütün bu söhbəti diqqətlə dinləyən qarabəniz kişi yerindən qalxaraq pəncə-6

rəyə yaxınlaşdı. Qatarın qabağında tez-tez görünən rabitə

şalbanlarına, sonra Xəzərin mavi sularına ötəri nəzər saldı. Birdən geri dönüb eynəkli kişiyə etiraz etdi:

– Nə üçün tapılmaz, əmi can? Tapılar, həm də çox tapılar. O, eynəkli kişinin etiraz etmək istədiyini görüb on-un danışmasına imkan vermədi. Dərhal əlavə etdi:

– Mən isə elə zənn edirəm ki, milis orqanlarında təcrübəli və bilikli zabitlər çoxdur. Onlar gecə və gündüz yorulmaq bilmədən işləyirlər. Bizim həyatımızı, əmlakımızı, dinc əməyimizi, ictimai asayişi göz bəbəyi kimi qoruyurlar.

– Sözdə, yaxud işdə? – deyə eynəkli kişi soruşdu.

– İşdə, əmican, işdə.

Eynəkli kişi yenə danışmaq istədi. Ancaq qarabəniz kişi bu dəfə də onun sözünü yarımçıq qoydu.

– Görürəm, siz etiraz etmək, yenə də Pinkertonu, Şerlok Holmsu misal gətirmək, milis işçilərini pisləmək istəyirsiniz. Ancaq mən demək istəyirəm ki, siz milis orqanlarının işi ilə yaxından tanış deyilsiniz. Ona görə də onların qüvvə və bacarığına inanmırsınız. Özünüz də birdəfəlik qət etmisiniz ki, milis orqanları pis işləyir. Hər yerdə

də bunu təkrar edirsiniz. Halbuki milis işçiləri cəmiyyəti-mizə zidd olan bəzi tüfeyli ünsürlərlə ölüm-dirim müba-rizəsi aparırlar. Dinc həyatımızı qorumaq uğrunda həyat-larını belə əsirgəmirlər. Milis orqanlarında da ilk nəzərdə

adamın sənətini, xasiyyətini, düz adam olub-olmamasını asanlıqla təyin edə bilən zabitlər vardır. Bağışlayın, mən demək istəyirəm ki, nəinki vardır, həm də çoxdur.

– Siz bunu nə ilə sübut edə bilərsiniz? – deyə eynəkli kişi soruşdu.

7

Qarabəniz kişi onu ötərgi nəzərdən keçirib güclə se-zilə biləcək istehza ilə gülümsündü, pencəyinin cibindən

“Kazbek” qutusunu çıxararaq bir papiros götürdü. Sonra papirosunu yandırıb eynəkli kişiyə müraciət etdi:

– Mən sizi birinci dəfədir ki, görürəm, elə deyilmi?

– Bəli, elədir ki, var.

– İcazə versəniz haqqınızda bəzi şeylər deyə bilərəm.

Eynəkli kişi etinasızlıqla çiyinlərini çəkib dedi:

– Eh, siz mənim haqqımda nə deyə bilərsiniz? Allaha şükür nə Şerlok Holmssunuz, nə də ki, milis işçisi.

– Bunun əhəmiyyəti yoxdur. Mən sizin xasiyyətinizin üç-dörd cəhətini təyin edə bilərəm.

– Məsələn, hansı cəhətlərini?

– Hər şeydən əvvəl onu deyə bilərəm ki, siz tez-tez araq içirsiniz.

– Eh, bayaqdan mən də düşünürəm ki, bu kişi nə deyəcək. Bunu təyin etməkdən asan nə var? Dünən axşam mən xörək yeyəndə araq içdim. Bunu hamı gördü. Belə

şeyi mənim qoca nənəm də təyin edə bilər də, – deyə eynəkli kişi qəh-qəh çəkib güldü.

Qarabəniz kişi eynəkli kişinin etirazını qulaqardına vuraraq dedi:

– Xeyr, əmi can, elə deyil, dünən axşam mən sizin araq içdiyinizi görməsəydim də bunu asanlıqla təyin edə

bilərdim. İş orasındadır ki, sizin burnunuz və yanaqla-rınız araq içənlərə xas olan tərzdə qırmızımtıl-badımcanı rəngə çalır.

– Yaxşı, qoy siz deyən olsun. Bəs sonra?

– Sonra sizə baxarkən ilk nəzərdə demək olar ki, mədəniz xəstədir, sarımsağı çox yeyirsiniz, hərdən böyrəklə-8

rinizdən şikayətlənirsiniz, yanılmıramsa, uzun müddət-dir hesabdar vəzifəsində çalışırsınız, həm də subaysınız.

Eynəkli kişinin bayaqkı istehzalı baxışından əsər-əlamət qalmadı. O təəccübləndi. Lakin yenə də etiraz etmək istədi.

– Bütün bunlar doğrudur. Ancaq mən inanmıram ki, siz bunları ilk nəzərdən təyin etdiniz. Yəqin siz məni tanıyırsınız.

– Xeyir, inanın ki, qabaqlar mən heç yerdə sizə rast gəlməmişəm. Nə adınızı, nə də familyanızı bilirəm.

– Əgər belədirsə, onda izah edin görək, siz bunları necə təyin etdiniz?

– Bundan asan nə var? Belə şeyləri təyin etmək üçün yaxşı müşahidəçi və diqqətli olmaq lazımdır. Bayaq danı-şarkən mən sizin dilinizi gördüm. Dilinizin üstündə ağ ləkələr var. Bu onu göstərir ki, mədəniz xəstədir, gözlərini-zin altının şiş olması isə böyrəklərinizin xəstə olduğunu sübut edir.

– Heç bilmirdim, – deyə eynəkli kişi ayağa qalxıb kupenin qapısına vurulmuş aynaya yaxınlaşdı. Dilini çıxardıb diqqətlə baxdı. Şad bir xəbər almış adamlar kimi sevinə-sevinə qadına müraciət etdi:

– Doğru deyir, həqiqətən, dilimin üstündə ağ ləkələr var. Gözlərimin altı da şişdir.

– Sonra qarabəniz kişiyə tərəf dönüb soruşdu:

– Yəqin siz həkimsiniz, ona görə də xəstəliyimi təyin edə bildiniz, eləmi?

– Xeyir, siz səhv edirsiniz. Mən həkim deyiləm, xüsusi tibbi təhsilim də yoxdur. Ancaq mən qətiyyətlə deyə bilərəm ki, bizim kupedə həkim var, baxın, əsl həkim qarşı-mızda oturandır, – deyib qızı göstərdi.

9

– Düz tapmısınız, qardaş, – deyə bayaqdan bəri sakit oturub söhbətə qarışmayan qız sanki həkim olmaq qəbahət imiş kimi rəng verib rəng aldı. Sonra soruşdu:

– Siz bunu necə bildiniz?

– Bunu sonra deyərəm. İndi isə icazə verin bu əmi Leyla ilə söhbətimizi qurtaraq, – deyə qarabəniz kişi yenə

də eynəkli kişiyə müraciət etdi: – İndi gəlin sizin subaylı-ğınız haqqında danışaq. Xahiş edirəm pencəyinizə diqqət yetirin. Yuxarıdan ikinci düymə ağ sapla tikilmişdir. Pen-cəyinizin rəngi isə qaradır, yəqin düymə qopduqdan sonra siz onu özünüz tikmisiniz. Belə məsələlərdə kişilər çox zaman səliqəsiz olurlar. Əgər siz evli olsaydınız…

– Aydındır, qardaş, – deyə qarabəniz kişi ilə fəxr etməyə başlayan eynəkli kişi hörmətlə soruşdu: – deyin görək bəs hesabdar olmağımı haradan bildiniz?

– Bayaq siz oxuduğunuz kitabın səhifələrini vərəqlər-kən, mən sizə baxdım. Gördüm ki, siz kitabın səhifələrini qəribə bir tərzdə, hesabdarlar çötkəyə salan kimi vərəqlə-yirsiniz. Sonra mən sağ əlinizə diqqətlə baxıb barmaqları-nızın iç tərəfinin qabar olduğunu gördüm. O saat sizin uzun müddət hesabdar vəzifəsində çalışdığınızı müəyyən etdim.

– Afərin, qardaş, daha mənim sizə sözüm yoxdur.

Atam-atam, mən təslim.

– Nə tez təslim oldunuz? – deyə həkim qız dilləndi. –

Qoy indi də mənim həkim olduğumu necə təyin etdiyini desin.

– Bu da çətin iş deyil, bacı. Sağ əlinizin barmaqları yoda batmışdır. Bu sizin tibb işçisi olduğunuzu sübut ed-ir. Divardan asılmış jaketinizin cibindən isə statoskopun ucu görünür. Bu onu göstərir ki, siz felşer deyil, həkimsi-10

niz. Çünki, statoskopla xəstələrə yalnız həkimlər qulaq asırlar.

– Bəs, bu bacı haqqında nə deyə bilərsiniz? – deyə eynəkli kişi yanındakı dolu qadını göstərdi.

– Ümumiyyətlə, çox şey. Ancaq bacı icazə versə, mən onun bir sirrini açaram.

– Maraqlıdır. Deyin görək, mənim nə sirrim var?

– Siz, üç faizli istiqrazla min manat pul udmusunuz.

Belə zənn edirəm ki, indi pul almaq üçün Bakıya gedirsiniz.

– Tamamilə düzdür, qardaş, qınamasaydınız deyərdim ki, yəqin siz falçısınız.

– Falçılıq fırıldaqçıların işidir, bacı. Burada isə heç bir çətin iş yoxdur. Mən bunu sizə diqqət yetirməklə öyrənə

bildim. Cibinizdə “Kommunist” qəzeti görünür. Qəzetdə

üç faizli istiqrazın uduş cədvəli dərc olunmuşdur. Bayaq siz bir neçə dəfə həmin cədvələ baxıb sevinə-sevinə gül-dünüz. Mən də ötərgi cədvələ baxdım. Min manat udmuş

istiqraz nömrəsinin altından qırmızı karandaşla cızdığını gördüm. Buradan belə nəticəyə gəldim ki, siz istiqrazla pul udmusunuz. Əgər siz istəyirsinizsə, mən sizə istiqraz vərəqəsinin nömrəsini də deyə bilərəm. Biletin nömrəsi 01226, seriyası isə 19-dur.

– Dayanın, bir yoxlayım, – deyə qadın ayağa qalxdı.

jaketinin cibindən qəzeti çıxardıb istiqraz vərəqəsinin nömrəsini yoxladı, sonra əlavə etdi:

– Əcəb yaxşı hafizəniz var. Pulu mən udmuşam, dü-nəndən bəri neçə dəfə qəzetə baxmışam. Ancaq istiqraz vərəqəsinin nömrəsini əzbərləyə bilməmişəm. Siz isə bir baxışda bunu yadda saxladınız. Afərin!

11

– Mən bunu sadəcə olaraq vərdiş etmişəm. Hər şeyi yadımda saxlamağa, diqqətli olmağa alışmışam. Mən belə

hesab edirəm ki, adam yaxşı müşahidəçi və diqqətli olsa, həm də ən kiçik şeyləri yadda saxlamağa çalışsa, başqaları haqqında çox şeyi müəyyən edə bilər, – deyə qarabəniz kişi ayağa qalxdı. Pəncərəyə yaxınlaşdı. Qatarın hələ də

Ələt stansiyasında dayandığını görüb əlavə etdi:

– Dostlar, Bakıya hələ üç saat yolumuz qalıb. Əgər istəyirsinizsə mən sizə milis orqanlarının işinə dair bir hadisə danışa bilərəm. Bu hadisəni mənə qonşuluğumuzda yaşayan bir milis mayoru danışmışdır. O, Bakı şəhər milis idarəsində baş əməliyyat müvəkkili vəzifəsində işləyir.

Hamı ucadan dedi:

– Buyurun, danışın.

12

BİRİNCİ FƏSİL

CİBGİR RANTİK

Adi günlərdən birində axşamçağı Hüsü Hacıyev küçəsindəki Mərkəzi univermağa son moda ilə geyinmiş qarabəniz bir gənc gəldi. Gəncin qara bostondan kostyumu, yaxası açıq ağ köynəyi, burnu uzun qara ayaqqabısı vardı. Başına həsir şlyapa qoymuşdu. Üzünü təmiz qırxdır-mış, qaşlarını aldırmışdı, dırnaqlarını manikür etdirmiş-di. Müxtəlif rəngli qalstukuna qızıl sancaq vurmuş, döşü-nə idman çempionlarına məxsus medal taxmışdı.

Gənc bir şey almaq istəyən adamlar kimi mağazanın şöbələrini bir-bir gəzdi. Hazır paltar satılan şöbədə adamların növbəyə durduğunu görüb sevindi. Ağzındakı siqa-reti yerə atıb, ayağıyla tapdaladı. Dərhal özünü adamların arasına verdi.

Bir neçə dəqiqə keçdi. Birdən hazır paltar satılan yerdə hay-küy qopdu. Bir kişi mağazaya təzə gəlmiş bu gəncin qolundan möhkəm tutaraq onu növbədən dartıb çıxartdı. Ucadan dilləndi:

– Axmağın biri axmaq, heç bir vid-fasonundan, geyimindən utanmırsan? Xalq alın təri ilə qazandığı pula özü 13

üçün paltar almağa gəlib, sənsə cibimə girib oğurluq edirsən? Məgər ölkə dərəbəylikdir?

Gənc onun əlindən qurtarmağa çalışaraq dedi:

– Ay əmi, sənin başın xarab olub, nədir? Mən də kostyum almağa gəlmişəm. Bax gör, heç mən cibgirə oxşayı-ram. Ayıb deyilmi? Mən mühəndisəm, özü də boks üzrə

çempionam. Sən məni təhqir edirsən. Qolumu burax, yoxsa şikayət edərəm. Böhtan üstündə səni məsuliyyətə cəlb edərlər.

Deyəsən, kişi gəncin sözlərinə inandı. Onun qolunu buraxaraq təəccüblə soruşdu:

– Bəs mənim pullarımı kim cibimdən çıxartdı?

– Mən nə bilim, axtar, oğrunu tap.

Kişi nəyi isə fikirləşib təzədən gəncin qolundan tutdu. Gənc hirsləndi:

– Sənə deyirəm qolumu burax, yoxsa peşman olarsan, – deyə qolunu dartıb kişinin əlindən çıxartdı. Aradan çıxıb getmək istədi. Ancaq mümkün olmadı. Hay-küy qopdu. Buraya gələn drujinaçılar gənci tutub univerma-ğın birinci mərtəbəsində yerləşən ştaba gətirdilər.

Bu gənc cibgir Qrant Nalbandyan idi. Dostları arasında “Qızılbarmaq Rantik” ləqəbi ilə tanınan Nalbandyan həyatında ilk dəfə belə ələ keçdi.

Rantik mağazada kişinin cibinə girən zaman bilmədi ki, onu diqqətlə izləyən, bütün hərəkətlərinə göz qoyan vardı. Bu, üz-gözündən dələduzluq yağan ortaboylu, çənəsi çapıq, üzü bir az çopur kişiydi. Bu kişinin otuz beş-otuz altı yaşı olardı. Cinayətkarlar aləmində “tapança Yədulla” ləqəbi ilə məşhurdu. Bu da səbəbsiz deyildi. O

həmişə cibində tapança gəzdirər, çox zaman lazım olsa 14

da, olmasa da silahını işə salıb hay-küy qaldırar, əlaltılarını qorxudardı.

Cavan olmasına baxmayaraq Yədulla indiyədək üst-üstdə otuz doqquz il iş almışdı. Axırıncı dəfə Yədulla adam soymaq üstündə məsuliyyətə cəlb edilmiş, üç il bundan əvvəl amnistiya nəticəsində həbsdən azad olunmuşdu. Yədulla əmək-islah koloniyasını tərk edərkən koloniya rəisinə söz vermişdi ki, cinayətkarlığın daşını birdəfəlik atacaq və namuslu həyata qayıdacaq.

Ancaq Yədulla öz əməllərindən əl çəkən adamlardan deyildi. Bakıya qayıtdıqdan və gözdən pərdə asmaq üçün bir mədəndə müvəqqəti işə girdikdən sonra Yədulla bir qədər “ağıllı” tərpənməyi, daha ələ keçməmək üçün hiylə

işlətməyi qərara aldı. Demək olar ki, Yədulla öz qərarına bacarıqla əməl etdi. O, cinayət işlərində şəxsən iştirak etmədi. Yədulla inanılmış, dəfələrlə sınaqdan çıxarılmış əliəyri adamları ətrafına topladı. Onları ölümlə hədələyərək özünə tabe etdi. Yalnız bundan sonra Yədulla müxtəlif cinayət planları tərtib etməyə, bu planları həyata keçirmək üçün adamlar ayırmağa başladı. Bu cinayətlərdən əl-də edilən gəlirin çoxu Yədullaya çatırdı. Çox zaman bu cinayətlər işləyənlər milis orqanlarının məharəti nəticəsində ifşa olunurdu. Lakin onların heç biri istintaq zamanı Yədullanın adını çəkmir, bütün təqsirləri öz üzərlərinə

götürürdülər.

Rantik Yədullanın dəstəsində deyildi. O, ayrıca,

“Zorba Səftər” ləqəbi daşıyan bir dostu ilə “işləyirdi”. Yədulla Rantikin mahir cibgir olduğunu əlaltılarından öyrənmişdi. Buna görə də o, Rantiki öz dəstəsinə cəlb etmək istəyirdi. Həmin gün Yədulla məhz elə buna görə Rantikin arxasına düşərək onu izləmiş və Mərkəzi univermağa 15

gəlmişdi. O, Rantikin tutulduğunu görcək dərhal mağazanı tərk etdi. Əvvəlcə Yədulla dava salıb aranı qarışdırmaq və beləliklə də Rantikin aradan çıxıb qaçması üçün şərait yaratmaq istədi. Lakin bunun mümkün olmadığını görüb yavaş-yavaş mağazanı tərk etdi. Hüsü Hacıyev küçəsi ilə

beşmərtəbə binaya tərəf addımlayarkən Rantiki həbsdən qurtarmaq, sonra da özünə tabe etmək üçün planlar qur-mağa başladı.

Yədulla çox fikirləşdikdən sonra şahidləri nəyin bahasına olursa-olsun satın almaq, pulu oğurlanan kişinin pulunu qaytarmaq və ona hədə-qorxu gələrək, məhkəmədə ifadəsini dəyişdirməyə məcbur etməyi qərara aldı.

Yədulla öz planını həyata keçirmək üçün saysız-hesabsız məşuqələrindən biri olan Klaragilə gəldi. Məsələni ona danışıb dedi:

– Gərək mənə bu işdə kömək edəsən. Dediyim cibgir Rantiki mütləq qurtarmaq lazımdır. O mənim xoşuma gəlib. Şahidlərin və pulu oğurlanan kişinin kim olduqla-rını və harada yaşadıqlarını öyrən. Gözdən pərdə asmaq üçün özünü Rantikin nişanlısı kimi qələmə ver. Puldan qorxma. Nə qədər lazım olsa xərclə. Sənə beş gün vaxt verirəm.

Rantiki cibgirlik yoluna gətirib çıxardan yalançılığı və gop edib özünü öyməsi olmuşdu. Rantik lap uşaq yaşlarından yalan danışmağa adət etmişdi. O, gözlərini açıb anasının hər addımda qonşulara yalan satdığını, tez-tez tanışlarını, qohum-qardaşlarını aldatdığını görmüşdü.

Rantikin atası da arvadından geri qalan deyildi. O da arvadı kimi yalançı və lovğa idi. Kişi tez-tez Rantikin yanında utanıb çəkinmədən yalan satır, evdə soğan-çörək yeyib, bayırda toyuq-plovdan dəm vurur, böyük vəzifəli 16

şəxslərlə oturub-durduğundan, onlarla dostluq etdiyindən danışırdı. Rantikin atası çox zaman tanışları yanında öyünmək üçün yalandan rəhbər işçilərə telefonla zəng vurub, onların kefini soruşur, bu və ya başqa məsələ haqqında məsləhətləşir, bundan həzz alırdı. Rantik də tezliklə həm məhəllədə, həm də məktəbdə yalançı və gopçu kimi tanındı. Yoldaşları Rantikin gopçu olduğunu, nəfəsi-nin yalanla gedib-gəldiyini bildiklərindən onu tez-tez ələ

salırdılar.

Bir gün Rantik məktəbdən evə gələrkən bir tanış oğlana rast gəldi. Rantik bilirdi ki, bu oğlan oğrudur. Nədənsə oğurluqdan, cibgirlikdən söz düşdü. Adəti üzrə

Rantik yenə gop etdi:

– Eh, cibə girməkdən asan nə var. Bu, su içmək kimi asan bir şeydir. Mən özüm də elə cibgirəm.

Yoldaşı Rantiki ələ salıb dedi:

– Ay Rantik, öz aramızdır, yenə məni xamlamaq istəyirsən. Sən hara, cibgirlik hara?

Rantik, yalan danışmadığına and içdi. Yoldaşı isə de-di:

– Mən sənə inanmıram. Əgər sən, doğrudan da, cibə

girməyi bacarırsansa, nə üçün pulsuz olursan? Ondan-bundan qəpik-quruş borc alırsan? İnanmıram.

– Kilsə haqqı düz deyirəm, – deyə Rantik and içdi.

– Sübut elə.

– Nə təhər sübut edim?

– Mənim yanımda cibə gir, baxaq görək, düz deyirsən, ya yalan.

Dilindən bəlaya düşən Rantik qorxdu. Zarafata salıb işdən əl çəkməyə çalışdı. Ancaq yalançını evinə qədər 17

qovmağı qət edən tanışı ondan əl çəkmədi. Rantik əlacsız qalıb cibə girməyi qərara aldı.

Onlar Dzerjinski adına parkın yanında 8 nömrəli tramvaya mindilər. İş gününün sonu olduğundan tramvay tünlükdü. Rantik o yan-bu yana baxdı, tər tökdü, yoldaşının yanında xəcalətli olmamaq üçün özü də hiss etmədən qeyrətə gəldi və bir qadının sumkasını açıb pulunu çıxartdı.

Rantikin məharətinə heyran qalan oğlan onu təbrik etdi. Rantik tanışını restorana aparıb qonaq elədi. Elə həmin gündən başlayaraq, pula şirnikləşib cibgirliyə başladı.

Beş il sonra şəhərdə Rantik məşhur cibgir oldu. O, tramvayda, trolleybusda və ya alıcılarla dolu olan mağazalarda böyük məharətlə hərəkət edərək, sol əli ilə ehmal-ca cibləri yoxlayıb özü üçün “ov” axtarırdı. Kimin cibinə

girəcəyini müəyyən etdikdən sonra Rantik həmin adamı bir tərəfə sıxışdırır, sağ əlinin iki nazik barmağını işə salardı. Barmaqlarının cibə girməsi ilə bayıra çıxması bir olardı. Bu zaman Rantik o qədər ustalıqla hərəkət edərdi ki, “ov” cibinə girdiyini hiss etməz, hətta qəsdən bir tərəf sıxışdırıldığını belə başa düşməzdi. İstədiyinə nail olan kimi Rantik başqa cibgirlər kimi dərhal çıxıb getməyə tə-ləsməz, bir az sakitcə gözləyər və ilk dayanacaqda təm-kinlə vaqondan düşərdi. Çox zaman Rantikin yanında köməkçi “Zorba Səftər” də olardı. Həmişə səliqə ilə geyinmiş və qoltuğuna portfel tutmuş olan Səftərin bütün işi Rantikin gözlərinə baxmaqdan ibarət idi. Rantik sol gözünü qırpdıqda Səftər “ovu” sağ tərəfə sıxışdırır, sağ gözünü qıydıqda isə əksinə hərəkət edərdi. Bir qayda olaraq 18

onlar tramvaydan düşdükdən sonra dərhal taksiyə minir və buranı tərk edirdilər.

Rantikin cibgirlikdə bəxti də gətirirdi. Bu beş il ərzində Rantik bir dəfə də olsun cibgirlik üstündə tutulma-mışdı. Doğrudur ki, iki dəfə onu əyrilik üstündə tutub möhkəmcə əzişdirmişdilər. Ancaq Qrant Nalbandyan hə-lə oğurluq üstündə həbsxanaya düşməmişdi. O, həbsxana haqqında ancaq oğru yoldaşlarından eşitmişdi. Bu dəfə

isə Rantik möhkəm ələ keçmişdi. Doğrudur, Rantik milis şöbəsində də, prokurorluqda da cibgirliyini danışmış, ona böhtan deyildiyini bildirmişdi.

Ancaq Rantik yaxşı başa düşürdü ki, bütün bunlar faydasızdır. Axı pulu oğurlanan kişi də, şahidlər də Rantikin üzünə durmuşdular. Buna görə də Rantik azı beş il iş alacağına əmin idi.

Rantik həmişə yaxşı yeyib-içməyə alışmışdı. Həbsxana çörəyi isə onun boğazından keçmirdi. Rantiki hər şeydən çox təəccübləndirən dostu və şəriki “Zorba Səftər”

idi. Bu günlər ərzində Səftər bir dəfə də olsun həbsxanaya gəlməmiş, ona yemək göndərməmişdi. Qəribə burasıdır ki, Rantikin doğma anası belə oğlunu yaddan çıxarmışdı.

Bunun da təqsiri Rantikin özündə idi. Axı, adətən o, tez-tez şəhərdə itib-batır, həftələrlə evə gəlməzdi. Anası onun tutulduğunu bilmirdi. Buna görə də Rantik həbsxanaya düşəndən bir neçə gün sonra arıqladı, rəngi soldu, gözlərinin altı qaraldı. Doqquzuncu gün Bayıl həbsxanasında istintaqda olan Rantik, gözlənilmədən bir yemək bağlaması aldı. Yeməyi Klara adlı bir qız göndərmişdi.

Rantik belə bir adamı tanımadığını nəzarətçiyə bildirmək istədi. Lakin dərhal fikrini dəyişdi. Yeməyin kimin tərə-19

findən göndərildiyinin fərqinə varmadan acgözlüklə xö-rəyin üstünə düşdü.

O gündən başlayaraq, naməlum Klaradan tez-tez müxtəlif yemək bağlamaları gəlirdi. Rantik fərqinə varmadan bu bağlamaları qəbul edir, hərdənbir Klaranın kim olması haqqında düşünür, heç kimi ağlına gətirə bilmirdi.

“Yəqin, dövlətli qızdır. Mənə vurulmuşdur” deyə öz-özünə düşünürdü. Buna görə də o, qab-qacağı həbsxanadan qaytararkən Klaraya məhəbbətlə dolu məktublar yazır, bu qızı çox sevdiyini, hədsiz dərəcədə ona minnətdar olduğunu bildirirdi.

Məhkəmədən bir neçə gün əvvəl Rantik dustaq yoldaşlarının məsləhti ilə öz işini yüngüllətmək üçün hər şe-yi boynuna almaq, özünü yazıq adam kimi qələmə vermək qərarına gəldi. Ancaq məhkəmə gününün axşamı fikrini dəyişdi. Bu da səbəbsiz deyildi. Həmin axşam o, Klaradan təzə kostyum, ipək köynək, modalı ayaqqabı, xörək və iri bir təndir çörəyi aldı. Çörəyi kəsdikdə içindən bir kağız çıxdı. Kağızda yazılmışdı: “Heç nəyi boynuna alma, hər şeyi inkar et. Allah qoysa sabah görüşə-rik”.

Rantikin kefi duruldu. O şənlik edir, fit çalır, tez-tez mahnı oxuyurdu. Rantik məhkəməyə təzə bəylər kimi geyimli-kecimli gəldi. Özünü darta-darta müttəhimlər kür-süsündə əyləşdi.

Bir neçə dəfə adamla dolu salona nəzər saldı. Buradakı qızları bir-bir nəzərdən keçirdi. Tanımadığı Klaranı axtarıb tapmağa çalışdı.

Əvvəlcə şahidlər dindirildi. Rantik özünü elə aparırdı ki, sanki bütün bu söhbətlər onun haqqında getmir. Şahidlərin ifadəsi Rantiki təəccübləndirmişdi. Cibinə girdi-20

yi kişi səhv etdiyini, cibgirin qısaboylu, arıq bir oğlan olduğunu, bu gəncə qətiyyən oxşamadığını bildirdi. Rantikin üzünə duran iki şahidin biri “xəstələndiyi” üçün məhkəməyə gəlməmişdi. İkincisi isə məhkəmə sədrinin suallarına mənfi cavablar verirdi.

Artıq bəraət qazanacağına əmin olan Rantik sevindi.

Son sözündə özünü düz adam, böhtan qurbanı kimi qələmə verdi. Rantik səhv etmədi. Deyəsən, onu doğrudan da buraxacaqdılar. Ancaq məhkəmə sədri də, prokuror da Rantikin heç bir ictimai-faydalı əməklə məşğul olmamasını ona irad tutdular. Məhkəmə sədri dedi: “Nalbandyan, ayıb deyilmi? Şəhərimizdə hamı çalışır, xalqımız dinc quruculuq əməyi ilə məşğul olur. Sən və sənin kimi avara tüfeylilər isə camaatın əl-ayağına dolaşır, işimizə

mane olursunuz? Belə həyatın axırı yoxdur. Bu həyat gec-tez səni məhkəməyə gətirib çıxaracaq. O zaman biz sənə aman verməyəcəyik, tüfeyli həyatdan əl çək, adam ol, işləməyən dişləməz. İşə gir, sənət sahibi ol. Oxu, həm xalqa xeyir ver, həm də öz həyatını qur. Özün işə düzələ

bilməsən bizim yanımıza gəl. Biz sənə iş taparıq.

Məhkəmə sədrinin bütün bu sözlərini qulaqardına vuran Rantik “baş üstə” deyib, yerində əyləşdi. Yarım sa-at sonra məhkəmənin hökmü ilə Rantik Nalbandyan bəraət qazandı. Rantik elə düşünürdü ki, onu elə buradaca azad edəcəklər. Ancaq bu belə olmadı. Nalbaldyanı təzədən Bayıl həbsxanasına apardılar. Bir neçə saat burada saxlayıb, müxtəlif sənədləri tərtib etdikdən sonra buraxdılar.

Rantik köhnə paltarlarını dustaq yoldaşlarına bağışlayıb, kameranı tərk etdi. Həbsxananın qapıları onun ardınca bağlanan kimi dərindən nəfəs aldı. Bir papiros yan-21

dırıb ətrafına göz gəzdirdi. Qarşıdakı səkidə səliqə ilə geyinmiş hündürboylu qız dayanmışdı. Qızın şabalıd rən-gində qıvrım, saçı ağ, girdə üzünə yaraşmayan uzun burnu vardı. Əlində sarı çanta tutmuşdu. Qız Rantikə baxıb gülürdü. Rantik qızı tanıdı. O, məhkəmədə lap arxadakı skamyada, küncdə əyləşmişdi. “Yəqin Klaradır” – deyə

öz-özlüyündə fikirləşən Rantik qıza yaxınlaşıb ədəblə salam verdi. Qız əlini uzadıb dedi:

– Tanış olaq, Klara mənəm.

– Siz ermənisiniz?

– Xeyir, azərbaycanlı.

– Bəs adınız nə üçün Klaradır?

– A…a… Gülarədir də. Padruqalarım məni belə çağırır.

– Çox şadam, Klaracan. Məni beş illik bir əziyyətdən qurtardınız. Mən sizdən yerdən-göyə qədər razıyam. Mən sizin kim və nəçi olduğunuzu bilmirəm. Bu məni qətiyyən maraqlandırmır. Bircə onu deyə bilərəm ki, siz mənim bütün qohumlarımdan, tanış və dostlarımdan qeyrət-li çıxdınız. Heç bilmirəm ki, sizin bu yaxşılığınızın əvəzini nə ilə çıxacağam. Əmr edin, qulluğunuzda olum. Sizə hər nə lazımdırsa edim. Canımı sizə qurban verim.

Klara şıltaqlıqla soruşdu:

– Sən mənim üçün hər nə istəsəm edə bilərsən?

– Lap göydən ulduzu da qopararam. Lazım gəlsə yo-lunuzda qurban kəsərəm.

– Qurbanın qoyun olsun, Rantik. Mənə heç nə lazım deyil. Bil ki, mən də səni tanımıram. Ala gözlərinə də aşiq olmamışam. Bircə onu bilirəm ki, sən cibgirsən. Özü də

bilməlisən ki, bu yaxşılığı sənə mən etməmişəm. Sənin ala gözlərinə başqa bir adam aşiq olub. Ona görə də səni azad 22

etməyi mənə tapşırıbdır. Mən də bu tapşırığı yerinə yetirmişəm, vəssalam. Daha bu barədə danışmaq lazım deyil.

Gedək, bizi gözləyirlər.

– Kim gözləyir? Mənə kim aşiq olub?

– Tələsmə. Yerimizə gəlib çıxanda özün də o adamla tanış olarsan. Səni həbsxanadan o qurtarıb.