Kitabı oku: «Яланғоч иқтисодиёт», sayfa 6

Кузатувлар кўрсатмоқдаки, хусусий мулк ҳуқуқининг жорий этилиши – якка балиқчиларга маълум миқдордаги балиқни овлаш ҳуқуқини тақдим этиш ва бу ҳуқуқни бошқаларга сотиш учун имкон бериш – тижорий балиқчиликнинг инқирози шароитида энг самарали ечим экан. 2008 йилда ўтказилган ва “Science” журналида чоп этилган ушбу соҳадаги тадқиқотлар кўрсатишича, бир балиқчи томонидан иккинчисига берилиши мумкин бўлган квоталар жаҳондаги балиқ популяциясининг қирилиб кетишини тўхтата олади ва ҳатто унинг кўпайишига олиб келиши мумкин. Шунингдек, бундай квоталарни қўллаш шарти билан бошқариладиган балиқ овлаш компанияларининг муваффақиятсизликка учраш эҳтимоли анъанавий усулларни қўллаган корхоналарникидан икки баробар камроқ.⁴⁸

Рағбатлар тўғрисида таъкидлаб ўтиш арзийдиган яна иккита фикр бор. Биринчидан, бозор иқтисодиёти нафақат ғолибларни мукофотлаши, балки ютқазганларни парча-парча қилиб ташлаши сабабли меҳнатсеварлик ва тараққиётни рағбатлантиради. 1990-йиллар интернетга алоқадор бўлганлар учун олтин давр эди. Аммо электр ёзув машиналари бизнеси учун жуда ёмон вақт эди. Адам Смитнинг “кўринмас қўли”да бевосита “бунёдкор бузғунчилик” ғояси мавжуд (бу атама австриялик иқтисодчи Йозеф Шумпетер томонидан таклиф қилинган). Бозор аҳмоқликни кечирмайди. “Walmart” компаниясини олайлик ‒ бошқа рақобатчиларни чангида қолдириб кетадиган муваффақиятли чакана савдо компаниясини. Америкаликлар айнан “Walmart”дан харид қилади, чунки унинг дўконлари арзонроқ нархларда ажойиб маҳсулотларни таклиф этади. Бу, албатта, яхши. Маҳсулотларни арзон нархларда сотиб олиш кўпроқ даромад олиш билан тенгдир. Шу билан бирга, Иллинойс штатидаги Пекин шаҳрида жойлашган “Al’s Glass and Hardware” дўкони ҳамда бошқа ердаги майда оилавий дўконлар учун “Walmart” қўрқинчли рақобатчидир. Сабаби оддий: “Walmart” шаҳар четида улкан савдо марказини очади ва бир неча йил ўтиб, шаҳар марказидаги барча кичик дўконлар ёпилиб кетади.

Капитализм ниҳоятда шафқатсиз тизим бўлиши мумкин. Биз орқага қараб, буғ двигатели, механик тикув машинаси ёки телефон каби технологик ютуқлар ҳақида жўшиб гапирамиз. Аммо технологик тараққиётнинг бу мўъжизалари темирчи, тикувчи ёки телеграф оператори каби касбларнинг аҳамиятини тушириб юборди. Бунёдкор бузғунчилик – бозор иқтисодиёти шароитида эҳтимоллиги эмас, балки аниқ содир бўладиган воқеа. XX асрнинг бошларида америкаликларнинг ярми деҳқончилик ёки чорвачилик соҳасида ишлаган.⁴⁹ Ҳозирги кунда АҚШдаги ҳар 100 кишининг биттаси бу соҳаларда ишлайди ва уларнинг сони камайиб бормоқда (Айова штати йилига 1500 га яқин фермерни йўқотмоқда). Эътибор беринг, бу қуйидаги иккита йирик муаммога олиб келгани йўқ: 1) биз очарчилик сабаб қирила бошламадик; 2) ишсизлик даражаси 49 фоизга кўтарилмади. Аксинча, америкалик фермерлар шунақа самарали ишлашни ўргандики, эндиликда уларнинг сони анча камроқ бўлиши ҳам бизни боқиш учун етарли. Бундан 90 йил олдин қишлоқ хўжалиги билан шуғулланган одамлар ҳозирда машиналаримизни таъмирламоқда, компьютер ўйинларини яратмоқда, профессионал футболда ўйнамоқда ва ҳоказо. Тасаввур қилинг-а, агар Стив Жобс, Стивен Спилберг ва Опра Уинфри маккажўхори етиштирувчи фермер бўлганида, жамиятимиз қанчалик зарар кўрарди.

Бунёдкор бузғунчилик узоқ вақтдан кейин улкан ижобий кучга айланади. Ёмони шуки, одамлар ўз тўловларини келажакда эмас, ҳозир амалга оширади. Ипотека компанияларининг ходимлари биздан тўловни ҳар ой кечиктирмасдан олиш учун керагидан ортиқ қатъиятга эга. Завод ёпилса ёки муайян бир саноат тармоғи рақобат туфайли бизнесдан сиқиб чиқарилса, бундан зарар кўрган ишчилар ва ижтимоий гуруҳлар қайтадан оёққа туришлари учун, катта эҳтимол билан, йиллар ўтиши ва ҳатто бутун бошли бир авлод алмашиши керак бўлади. Янги Англиядан машинада ўтиб кетган ҳар ким ташландиқ ёки камдан-кам ишлатиладиган фабрикаларни кўргандир. Улар – Америка ҳали тўқимачилик маҳсулотлари ва пойабзал ишлаб чиқарган кунлардан қолган эсдалик. Индиана штатидаги Гэри шаҳридан машинада ўтаётганингизда эса, бир неча километрга чўзилган ва занглаб кетган пўлат ишлаб чиқариш корхоналарига дуч келасиз. Бу корхоналар Гэри шаҳри ҳар доим ҳам аҳоли жон бошига қотилликлар сони бўйича Американинг бошқа шаҳарларидан ўтиб кетадиган жой бўлмаганини эслатади. 2016 йилда Дональд Трамп сайланиши ҳам ўзини халқаро рақобатда сиқиб чиқарилаётгандек ҳис этган дарғазаб сайловчилар норозилигининг қисман ифодаси эди.

Рақобат муҳитида ҳар доим кимдир ютқазади, шунинг учун ҳам сўзда рақобатни бемалол қабул қиламиз, амалда эса кўпинча унга ғазаб билан қарши чиқамиз. Университетдаги курсдошларимдан бири ўқишни битирганимиздан сўнг бироз вақт ўтиб, мичиганлик конгрессмен қўлида ишлай бошлади. У ишга ўзининг япон машинасини ҳайдаб келолмасди, бу машина автотураргоҳдаги конгрессмен учун ажратилган жойга қўйилмаслиги учун. Конгрессмендан кимлигини сўрасангиз, у ўзини капиталист дейиши тайин. Албатта, у бозор иқтисодиётига ишонади – фақат бу ишонч Япония компанияси янада яхши ва арзонроқ автомобилларни ишлаб чиқаргунига қадар давом этади. Сўнгра эса шундай сифатли автоуловлардан бирини сотиб олган ходим ишга поездда бориб келишга мажбурланади (фикримча, америкалик автомобилсозлар 1970–1980-йилларда Япониядан келган импортнинг илк тўлқинидан сиёсий ҳимоя излаш ўрнига халқаро рақобатда тўғридан-тўғри қатнашганида, узоқ истиқболда анча кучайиб кетарди). Бу ерда ҳеч қандай янгилик йўқ: рақобат унда бошқалар қатнашган тақдирдагина энг яхши натижа беради. Саноат инқилоби даврида инглиз қишлоқларидаги тўқувчилар намойишларга чиқишган, парламентга мурожаатлар ёзишган ва ҳатто механизацияни тўхтатиш учун тўқимачилик фабрикаларини ёқишган. Дейлик, улар ўз ниятига етиб, биз ҳали ҳам ҳамма кийимларимизни қўлда тўқиганимизда, яхшироқ яшармидик?

Агар сичқон овлаш учун яхшироқ қопқон ишлаб чиқарсангиз, бутун дунё эшигингиз тагига келади. Агар ҳамон эскича қопқонларни ишлаб чиқарсангиз, унда айрим ишчиларингизни ишдан бўшатиш вақти келди. Ушбу мисол нима учун халқаро савдо ва глобаллашув, “WalMart” сингари йиртқич чакана савдо тармоқлари ва ҳаттоки баъзи турдаги технологиялару автоматлаштириш воситалари борасида иккиланишимизни тушунтиришга ёрдам беради. Рақобат, шунингдек, баъзи қизиқарли сиёсий танловларга олиб келади. Ҳукуматлардан доим рақобат босими остидаги компания ва соҳаларга ёрдам бериш ҳамда ишчиларни ҳимоя қилиш талаб этилади. Бироқ рақобат оғриғини камайтириш учун кўриладиган кўпгина чоралар, масалан, компанияларни молиявий қўллаб-қувватлаш ёки ишчиларни ишдан бўшатишни қийинлаштириш кабилар бунёдкор бузғунчилик жараёни секинлашуви ёки тўхтаб қолишига олиб келади. Ўрта мактабдаги футбол бўйича мураббийим айтганидек: “Ғалаба қийинчиликсиз бўлмайди”.

Рағбатлар билан боғлиқ бўлган ва давлат сиёсатини қийинлаштирувчи яна бир масала бор: пулни бойлардан олиб, камбағалларга тақсимлаш осон эмас. Конгресс қонунлар қабул қилиши мумкин, аммо бадавлат солиқ тўловчилар ҳам бўш келмайди. Улар имкони борича камроқ солиқ тўлаш учун ҳамма нарса қилиб кўради: пулни у ёқдан‐бу ёққа айлантириш, инвестицияларни амалга ошириб, солиқ солинадиган даромадларни камайтириш ёки иложсиз қолганда, бошқа штат ёки давлатга кўчиб кетиш. Болалигимда Бьорн Борг теннис қироли эди ва Швеция ҳукумати унинг даромадларига жуда юқори ставка билан солиқ солган. Борг солиқларни камайтириш учун Швеция ҳукуматини аврашга уринмади ёки солиқларнинг иқтисодиётдаги ўрни тўғрисида оташин мақолалар ёзмади. У шунчаки солиқ юки анча енгил бўлган Монакога кўчиб ўтди.

Ҳеч бўлмаганда, Борг теннис ўйнашда давом этди. Солиқлар солиққа тортилаётган фаолиятдан кетиш ёки бу фаолиятни камайтириш учун кучли туртки беради. Қизиғи шундаки, бюджет даромадларининг муҳим қисми даромад солиғи орқали таъминланадиган Қўшма Штатларда юқори солиқлар кишиларни даромад топишдан чеклар экан. Ростдан ҳам, одамлар солиқ ставкаларига қараб ишлаш ёки ишламасликни танлайдими? Ҳа, айниқса, оиладаги иккинчи боқувчи ҳақида гап кетганда, бу айни ҳақиқат. “Bloomberg View”га мақолалар ёзадиган ва “New York Times” газетасида иқтисодиёт бўйича колумнист бўлиб ишлайдиган Виржиния Пострел солиқ ставкаларини феминистик муаммо, деб таъкидлади. “Никоҳ солиғи”

туфайли, юқори даромадли оилалардаги иккинчи боқувчилар (кўпинча аёллар) ҳар бир топган доллари учун ўртача 50 цент солиқ тўлайди. Бу эса ишлаш ёки уйда қолиш танловига катта таъсир қилади. Пострел шундай деб ёзади: “Солиқ тизими турмуш қурган аёлларнинг ишлаши учун ноқулай шароит яратиш орқали уларни ўзининг шахсий хоҳиш-истакларини амалга оширишдан чеклайди. Аёлларни керакли ишлардан чеклаш оқибатида эса умумий ҳаёт фаровонлиги пасаяди”. У ўз сўзларини тасдиқлаш учун қизиқарли маълумотларни келтиради. 1986 йилги солиқ ислоҳоти натижасида энг юқори даромадга эга бўлган аёллар учун солиқ ставкалари кам даромад кўрадиган аёлларникига қараганда кўпроқ қисқартирилди. Натижада уларнинг иш ҳақидан ушлаб қолинадиган пул миқдори кескин пасайди. Бу аёллар худди шундай йирик солиқ имтиёзларини олмаган аёлларга қараганда бошқачароқ ҳаракат қила бошладими? Ҳа, уларнинг ишчи кучи таркибидаги иштироки нақ уч баравар ошди.⁵⁰

Юқори солиқлар компанияларга ҳам шундай таъсир кўрсатади. Юқори солиқлар сармоядан келадиган даромадни камайтириб, ишлаб чиқариш, илмий тадқиқот ва иқтисодий ўсишга етакловчи бошқа ишларга сармоя киритиш учун рағбатни камайтиради. Яна бир ёқимсиз ҳолат мавжуд: шароити яхши бўлмаган америкаликларни мўл-кўл имтиёзлар билан таъминлаш мақсадида бошқалар учун солиқларни ошириш компанияларни камбағаллар ҳаётини яхшилайдиган самарали инвестицияларни киритишдан қайтаради.

Солиқ ставкалари жуда ҳам юқорилаб кетса, одамлар ҳамда фирмалар кўпинча “яширин иқтисодиёт”га ўтишади ва қонунларни очиқдан-очиқ бузиб, бутунлай солиқ тўлашдан қочишади. Қўшимча даромад солиғининг юқори ставкалари ҳисобига молиялаштириладиган саховатли давлат дастурларига эга Скандинавия мамлакатлари қора бозорнинг кескин равишда кенгайишига дуч келишди. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, Норвегиядаги яширин иқтисодиёт 1960 йилда ЯИМнинг 1.5 фоизидан 1990-йилларнинг ўрталарига бориб 18 фоизгача ўсди. Солиқчини алдаш ҳамманинг битта бузуқ доира ичида айланишига олиб келади. Яъни қанча кўп одам ва компания яширин иқтисодиётга кириб борса, давлат ўзининг бюджет даромадларини бир хил даражада ушлаб туриш учун солиқ ставкаларини оширишига тўғри келади. Юқори солиқлар эса, ўз навбатида, янада кўпроқ одам ҳамда компаниянинг яширин иқтисодиётга ўтишига олиб келади ва бу жараён давом этаверади.⁵¹

Пулни бойлардан олиб, камбағалларга қайта тақсимлашнинг қийинлиги фақат солиққа тортиш билан боғлиқ эмас. Давлат томонидан бериладиган имтиёзлар ва субсидиялар ёмон оқибатларга олиб келиши ҳам мумкин. Ишсизлик нафақаси яхши миқдорда берилса, одамларда иш излаш истаги сусаяди. Масалан, 1996 йилги ислоҳотдан аввал Америка олиб борган ижтимоий ҳимоя сиёсати фақат ишсиз ёлғиз оналарга пул нафақаларини тақдим этган. Бу турмуш қурган ёки ишлаётган камбағал аёлларга нисбатан қайсидир маънода адолатсизлик эди. Ваҳоланки, ҳукумат, умуман олганда, на никоҳга ва на аёлларнинг ишлашига қарши.

Айтганча, юқоридаги мисоллар ҳукуматнинг берган барча имтиёзлари камбағалларга қаратилганини англатмайди. Аслида ҳам ундай эмас. “Ижтимоий ҳимоя” ва “Medicare” каби энг йирик федерал дастурлардан барча америкаликлар, ҳатто жуда бой одамлар фойдаланади. Иккала дастур ҳам қарилик даври учун кафолатланган имтиёзларни тақдим этади, шунинг учун одамлар шахсий жамғармаларини яратишдан воз кечиши мумкин. Аслида, бу масала анча вақтдан бери муҳокама қилинмоқда. Баъзи иқтисодчиларнинг таъкидлашича, ҳукумат томонидан бериладиган қарилик пенсиялари ва имтиёзлари камроқ пул жамғаришимизга сабаб бўлади (натижада миллий жамғарма миқдори камаяди), чунки бу ҳолда биз нафақа даври учун кўп пул йиғишимиз шарт эмас. Бошқа иқтисодчилар фикрига кўра, “Ижтимоий ҳимоя” ва “Medicare” дастурлари одамларнинг шахсий жамғармаларини камайтирмайди, шунчаки фарзандлар ва невараларга бироз кўпроқ мерос қолади. Эмпирик тадқиқотлар юқоридаги нуқтаи назарларнинг бирортаси тўғри ёки нотўғрилигини тасдиқламаган. Шу билан бирга, бу фақатгина илмий доираларда ўтказиладиган баҳс-мунозара мавзуси эмас. Нисбатан камроқ миқдорда пул йиғиш турмуш тарзимизни яхшилаши мумкин бўлган сармоя имкониятларини чеклайди ‒ бу масалани кейинги бобларда кўриб чиқамиз.

Юқорида айтилганларнинг ҳеч бири солиқлар ёки давлат ижтимоий дастурларига қарши аргумент сифатида талқин қилинмаслиги керак. Аслини олганда, иқтисодчилар қандай турдаги солиқларни йиғиш ва ҳукумат имтиёзларини қай тарзда ташкил этиш ҳақида ўйлашга сиёсатчилардан кўра кўпроқ вақт сарфлашади. Масалан, бензин солиғи ҳам, даромад солиғи ҳам бюджетга даромад келтиради, аммо иккаласи бир-биридан тубдан фарқ қиладиган мотивларни яратади. Даромад солиғи баъзи одамларни ишламасликка рағбатлантиради ва бу, албатта, ёмон. Бензин солиғи эса баъзи одамларни камроқ автомобиль ҳайдашга рағбатлантиради ва бу яхши ғоя. Дарҳақиқат, “экологик солиқлар” атроф-муҳитга зарар етказадиган фаолият турларини солиққа тортиш йўли билан давлат бюджетини тўлдиришга хизмат қилса, “гуноҳ солиқлари” ҳам худди шундай вазифани бажариб, сигарет, алкоголь ичимликлар ҳамда қимор ўйинларидан бюджетга пул келтиради.

Умуман олганда, иқтисодчилар кенг қамровли, содда ва адолатли солиқларни тарғиб қилишади. Содда солиқ тўғридан-тўғри ва осон йиғилади. Адолатли солиқ – фақатгина иккита бир хил даражадаги одам, масалан, бир хил даромадга эга одамдан олинадиган солиқ. Кенг солиқ эса кичик гуруҳдан катта солиқни эмас, балки жуда катта гуруҳдан кичик миқдордаги солиқни ундириш орқали бюджет даромадларини кўпайтириш дегани. Кенг солиқни тўлашдан қочиш қийинроқ, чунки кам сонли фаолият турларигина ундан озод қилинади ва солиқ ставкаси паст бўлгани учун тўловдан қочиш васвасаси унчалик катта эмас. Масалан, қизил спорт машиналари сотувига катта солиқ солиш ярамайди. Бошқа рангдаги машинани сотиб олиш орқали бу солиқдан осон ва қонуний қочиб қолиш мумкин, аммо иккала томон ҳам ютқазади. Ҳам ҳукумат ўз бюджетини тўлдира олмайди, ҳам қизил спорт машиналари ишқибозлари севимли автомобилларини ҳайдай олмайди. Солиқлар ҳеч кимга фойда келтирмай, қайтага, зарар етказадиган ҳолатлар мавжуд бўлиб, улар “Икки томонлама йўқотиш” деб номланади.

Бу вазиятда барча спорт автомобилларига, ҳаттоки барча автомобилларга солиқ солиш афзалроқ, чунки кенг кўламда олинадиган анча кам миқдордаги солиқ орқали ҳам бюджетни керакли маблағ билан тўлдириш мумкин. Бензин солиғи ҳам янги машиналарга солинадиган солиқ сингари бюджетга даромад келтиради, бундан ташқари, у бошқа солиқлардан фарқли ўлароқ ҳайдовчиларни ёнилғини тежашга ундайди. Ҳайдовчилар қанча кўп ҳайдаса, шунча кўп пул тўлайди. Шундай қилиб, биз кичик бир солиқ орқали ҳам бюджетга сезиларли даромад келтирамиз, ҳам атроф-муҳитни муҳофаза қилишга ҳисса қўшамиз. Кўпгина иқтисодчиларга қолса, яна бир қадам олдинга юриб, кўмир, нефть ва бензин каби барча углеродга асосланган ёнилғи турларидан фойдаланишни солиққа тортишимиз керак. Бундай солиқлар бюджет даромадларини янада кўпайтиради ва жамиятни қайта тикланмайдиган ресурсларни тежаш ҳамда глобал исишга сабаб бўладиган карбонат ангидридни камайтиришга ундайди.

Афсуски, юқоридаги ўйлар бизни энг яхши солиқ турини ўйлаб топишга етакламайди. Биз бир муаммони иккинчисига алмаштиряпмиз холос. Қизил спорт машиналарига солинган солиқни фақатгина бой одамлар тўлайди. Углерод солиғи эса бойларга ҳам, камбағалларга ҳам бирдек тегишли бўлса-да, бунда камбағаллар ўз даромадининг анча катта қисмини солиққа сарфлашига тўғри келиши мумкин. Бойларга қараганда камбағалларга кўпроқ юк бўладиган солиқлар регрессив солиқлар деб аталади. Улар адолат тўғрисидаги қарашларимизга зид (прогрессив солиқлар эса камбағалларга қараганда бойларга оғирроқ юк бўлади). Иқтисодиёт бу масалага ҳам ягона “тўғри ечим”ни кўрсатолмайди, қўлидан келадигани муҳим мавзулар бўйича аналитик асосга эга мулоҳазалар олиб боришдир. Дарҳақиқат, энг самарали, идеал даражада кенг қамровли, содда ва адолатли (бу ерда сўзнинг тор маъноси ишлатилмоқда, яъни солиқларни назарда тутган ҳолда) солиқ ‒ ҳар бир киши учун миқдори тенг бўлган универсал солиқ. Тарихда бу турдаги солиқни жорий этишга уринишлар бўлган. Масалан, Буюк Британиянинг собиқ бош вазири Маргарет Тетчер 1989 йилда “жон бошига солинадиган солиқ”ни жорий этишга ҳаракат қилганди. Бу нимага олиб келган? Британияликлар ҳар бир вояга етган фуқаро ўз даромади ёки мол-мулкидан қатъи назар коммунал хизматлар солиғини бир хил миқдорда тўлашидан норози бўлиб, кўчаларда қўзғолон кўтаришди (ҳаттоки талабалар, камбағаллар ва ишсизлар учун баъзи имтиёзлар берилган бўлса ҳам). Кўриб турганингиздек, яхши иқтисодиёт доим ҳам яхши сиёсат дегани эмас.

Айни пайтда ҳамма имтиёзлар ҳам тенглик тамойили асосида яратилмаган. Сўнгги йилларда камбағалликка қарши курашишнинг асосий воситаларидан бири – даромад солиғи кредити (EITC) бўлиб, иқтисодчилар ўн йилликлар давомида ушбу ғояни илгари суриб келмоқда, чунки бу анъанавий ижтимоий таъминот дастурларига қараганда анча яхшироқ рағбатларни яратади. Мисол учун, ижтимоий дастурларнинг аксарияти ишсиз одамларга ёрдам таклиф қилади. EITC эса мутлақо тескарисини қилади: у иш ҳақи кам бўлган ишчиларни субсидия билан таъминлаш учун даромад солиғи тизимидан фойдаланади, шунда ишчиларнинг умумий даромади камбағаллик чегарасидан юқорига кўтарилади. Масалан, 11 000 доллар ишлаб топадиган ҳамда тўрт кишилик оиланинг боқувчиси бўлган ходим EITC ва тегишли давлат дастурлари орқали қўшимча 8000 доллар олиши мумкин. Мақсад ишдан етарлича пул ишлаб топишга кўмаклашишдир. Ҳақиқатан ҳам, бу тизим одамларга ишчи кучининг бир қисми бўлишга кучли туртки бериб, янги кўникмаларни ўрганиш ва натижада юқори маошли ишларга ўтиш умидини уйғотади. Албатта, бу дастур камчиликлардан ҳам холи эмас. Ижтимоий нафақалар ва субсидиялардан фарқли ўлароқ, EITC умуман иш топа олмайдиган одамларга ёрдам кўрсатмайди. Ваҳоланки, айни шу тоифадаги одамлар ҳақиқий ёрдамга муҳтождир.

Кўп йиллар аввал магистратурага топшираётганимда, иншо ёзгандим. Иншода одамзодни Ойга юборишга қодир мамлакатда қандай қилиб ҳали ҳам кўчада тунайдиган одамлар борлигини тушунмаслигим ҳақида ёзганман. Қисман бу сиёсий ирода билан боғлиқ муаммо: агар биз буни миллатимиз учун устувор масалага айлантирганимизда, эртагаёқ кўчадаги уйсизлар сони анча камайган бўларди. Бироқ мен NASAнинг иши бундан анча осонлигини тушуниб етдим. Ахир ракеталар азалий физика қонунларига бўйсунади. Биз Ойнинг маълум бир дақиқада қаерда бўлишини аниқ биламиз ва космик кеманинг Ер орбитасига қанчалик тез чиқиши ёки уни тарк этишини ҳисоблай оламиз. Барча тенгламалар тўғри бўлса, ракета биз хоҳлаган жойга бориб тушади ‒ ҳар доим. Одамларнинг табиати эса анча мураккаброқ. Масалан, гиёҳванднинг кейинги хаттиҳаракатларини орбитадаги ракета ҳаракатлари каби олдиндан аниқ айтиб бўлмайди. Бизда ўн олти ёшли болани мактабни ташламасликка кўндириш учун аниқ бир формула йўқ. Аммо битта кучли қурол бор: инсон доимо ўзи учун энг яхшисига интилишини биламиз, бунда киши ўзи учун айнан нимани яхши деб белгилаганининг аҳамияти йўқ. Ҳаётимизни яхшилашнинг энг ишончли усули – хатти-ҳаракатларимизнинг сабабларини тушуниб етиш ва кейинги ишларимизни шунга қараб режалаштириш. Дастур, ташкилот ва тизимлар инсонни тўғри рағбатлантирсагина, самаралироқ ишлайди. Бу оқим бўйлаб сузишга ўхшайди: одам эшкак эшади, дарё эса унга ёрдам беради.

3 БОБ
Ҳукумат ва иқтисодиёт: Ҳукумат дўстдир одамга (ва барча юристлар шарафига гулдурос қарсаклар)

Биринчи машинам “Honda Civic” эди. Уни яхши кў рардим. Гарчи уни яна анча ҳайдашим мумкин бўлса да, сотиб юбордим. Нима учун? Икки сабабга кўра: 1) унда чашка ушлагич йўқ эди; 2) рафиқам оғироёқ эди ва мен бир кун йўлда машинамизни баҳайбат “Chevy Suburban” босиб янчиб ўтиб кетишидан қўрқа бошладим. Чашка ушлагич муаммоси ҳал этилиши мумкин эди, аммо оғирлиги ўртача йўлтанламаснинг тўртдан бир қисмича келадиган автомобилимга болалар ўриндиғини ўрнатишни хавфсиз деб бўлмас эди. Шундай қилиб, биз “Ford Explorer” сотиб олдик ва энди ўзимиз “Honda Civic” ҳайдайдиганларда хавотир уйғотувчилар тоифасига кирдик.⁵²

Айтмоқчиманки, катта машина ҳайдаш қарорим йўлдаги бошқа барча ҳаракат қатнашчиларига таъсир қилади, аммо уларнинг ҳеч бири танловимга таъсир ўтказа олмайди. Йирик автомобиль олганим сабабли эндиликда “Honda Civic” эгаларининг ҳаёти бироз кўпроқ хавф остида, аммо уларнинг барчасига компенсация тўлашга мажбур эмасман. Каттакон машинамда шаҳарни кезиб, ўн беш километр масофани босиб ўтсам, машинамдан чиққан чиқинди газлар дастидан астма касаллиги бор болаларнинг нафас олиши бироз қийинлашади, лекин бу учун ҳам ҳеч қандай жавобгарликка тортилмайман. Шунингдек, бутун умрим мобайнида ҳеч қачон Тинч океандаги кичик оролларда яшовчи одамларга пул жўнатмаганман. Ваҳоланки, бир кун келиб машинамдан чиққан карбонат ангидрид қутбдаги муз қояларни эритиши, натижада уларнинг мамлакатлари бутунлай сув остида қолиб кетиши мумкин. Шу билан бирга, буларнинг барчаси кўп ёнилғи сарфлайдиган транспорт воситаларининг ишлаш тарзи билан боғлиқ муаммолар.

“Ford Explorer”ни сотиб олиш ҳақидаги қарорим иқтисодчилар “ташқи таъсир” деб атайдиган ҳолатга ишора қилади, бу эса хатти-ҳаракатларим келтириб чиқарадиган шахсий харажатлар ижтимоий харажатлардан фарқ қилишини англатади. Хотиним билан “Bert Weinman Ford Dealership” дўконига борганимизда, Эйнжел исмли сотувчи: “Сизни ушбу машинани сотиб олишга кўндириш учун нима қилишим керак?” ‒ деб сўради. Биз “Civic”нинг ўрнига “Explorer” ҳайдаш қанчага тушишини ҳисоблаб чиқдик. Ҳисоб-китобларимизга кўра, кўпроқ бензин, қимматроқ суғурта ва қимматроқ техник хизмат ҳақи талаб этилар экан. Эътибор беринг, ҳисоб-китобларимиз ичида астма билан касалланган болалар, қутбдаги музларнинг эриши ёки ҳомиладор аёллар кичик “Mini Cooper”ларни ҳайдашлари ҳақидаги мулоҳазаларни учратмайсиз. “Explorer” машинасини ҳайдаш буларнинг барчаси билан боғлиқми? Ҳа. Булар учун ҳам пул тўлашимиз керакми? Йўқ. Шунинг учун ҳам бу автоуловни сотиб олиш тўғрисида қарор қилаётганимизда, юқоридаги омилларни ҳисобга олмаймиз (Колорадо штати Боулдер шаҳрида яшайдиган ва табиатни асрашга жуда эътиборли бўлгани учун сувни тежаш мақсадида ҳожатхона сувини кунига бир мартагина оқизадиган қариндошларимизга ушбу машинани сотиб олганимизни қандай қилиб айтишни ўйлаганимизда, ўзимизни қандайдир айбдор ҳис қилишимиз бундан мустасно).

Ташқи таъсир, яъни ҳаракатларимизнинг хусусий ва ижтимоий чиқимлари ўртасидаги фарқ катта бўлса, одамлар ўзлари учун фойдали бўлган ишларни бошқаларнинг зарари ҳисобига қилишга мойил бўлади. Бозор ўз-ўзидан бу муаммони ҳал қилиб қўймайди. Аслини олганда, у, аксинча, одамларни ва компанияларни бутун жамият фаровонлигига зарар етказадиган йўлларда ҳаракат қилишга ундайди. Агар бозор ҳақиқатан ҳам аксарият иқтисодиёт дарсликларида ифодалангани каби содда ишлаганида, “Майкл Клейтон” фильми ҳеч қачон ўз ижодкорларига миллионлаб пул келтирмаган бўларди. Аслида, бу фильм ташқи таъсирнинг оддий намунаси ҳақида: унда йирик қишлоқ хўжалиги компанияси ичимлик сувига қўшилиб кетиб, маҳаллий аҳолини заҳарловчи пестицид ишлаб чиқаришда айбланмоқда. Бундай ҳолатга бозорда ечим йўқ, чунки муаммони бозорнинг ўзи яратмоқда. Атроф-муҳитни заҳарловчи компания бегуноҳ қурбонларда саратон касаллигини келтириб чиқарадиган маҳсулотни сотиш орқали ўз даромадларини максимал даражада оширади. Бу ҳақда билмаган (ёки шунчаки бефарқ бўлган) фермерлар эса компания маҳсулотларини кўпроқ сотиб олиш орқали уни янада рағбатлантиришади. Фермерлар ушбу компания маҳсулотларини сотиб олишига сабаб заҳарли бўлмаган ўғитларни ишлаб чиқарадиган бошқа компаниянинг маҳсулотлари қимматроқ ёки самарасизроқ эканида. Етказилган зарарни қоплашнинг фильмда муҳокама қилинган ягона йўли (“Эрин Броккович” ва “Фуқаролик даъвоси”⁵³ фильмларида бўлгани каби) бозор механизми таркибига кирмайди, бу йўл – давлат томонидан қўллабқувватланадиган судларга мурожаат қилиш. Ва, албатта, Жорж Клуни адолат қарор топишига эришади (ундан олдин Жулия Робертс ва Жон Траволталар эришгани каби).

Келинг, оддийроқ мисолни кўриб чиқайлик, аммо бу мисол аксарият шаҳар аҳолисининг жаҳлини чиқаради. Гап итлари ўтирган жойларни тозаламасдан кетадиган одамлар ҳақида бормоқда. Идеал дунёда яшаганимизда эди, барчамиз уй ҳайвонларимиз билан сайрга чиққанимизда, ўзимиз билан бирга хокандоз ҳам олиб чиқардик, чунки масъулиятли бўлиш ўзимизга ҳам фойдали. Афсуски, биз идеал дунёда яшамаймиз. Баъзи ит эгаларининг тор нуқтаи назарига кўра, ити қолдирган ёқимсиз қолдиқларга эътибор бермасдан ўтиб кетиш осонроқ (иқтисодчилар тилида айтсак, “арзонроқ”). Кимлардир буни жуда аҳамиятсиз мисол деб ҳисоблаши мумкин, аммо “New York Times” ёзишича, Парижда ҳар йили ўртача 650 кишининг кўчада итдан қолган ахлатга сирпаниб кетгани туфайли ё суяги синади, ё жароҳат билан касалхонага ётишига тўғри келади.⁵⁴ Ит эгаларининг кўчада хокандоз олиб юриш‐юрмаслик қарори барча иқтисодий қарорлар сингари моделлаштирилиши мумкин: ҳайвон эгаси бу масъулиятли хатти-ҳаракат унга қанча фойда ёки зарар олиб келишини ҳисоблаб, шу қарорга келади. Аммо эртаси куни эрталаб бир аёл автобусга улгуриш учун шошилиб нотўғри қадам қўйгани туфайли итнинг ахлатига сирпаниб йиқилганига ким жавобгар бўлади? Ҳеч ким. Шунинг учун ҳам аксарият йирик шаҳарларда фуқаролардан ўз уй ҳайвонларининг ахлатларини тозалашни талаб қиладиган махсус қонунлар қабул қилинган.

Бахтимизга, бозор иқтисодиёти шароитида ҳукуматнинг энг муҳим ролларидан бири ташқи таъсир (асосан шахслар ёки компанияларнинг хатти-ҳаракатлари кенгроқ кўламдаги ижтимоий оқибатларга олиб келадиган ҳолатлар)га оид муаммоларни ҳал қилиш билан боғлиқ. Биринчи бобда айтганимдек, барча бозор битимлари иштирок этаётган ҳар бир томоннинг фойдасига хизмат қиладиган ихтиёрий айирбошлашлардир. Бу, албатта, ҳақиқат, лекин “иштирокчи” сўзига алоҳида эътибор беринг. Афсуски, бозор битимининг таъсир доирасидаги инсонларнинг барчаси ҳам битим тузилишида бевосита қатнашмайди. Масалан, Стюарт исмли собиқ қўшним (бир девор ҳамсоям) бонго барабанини мароқ билан чалар эди. Стюарт янги барабан тўпламини сотиб олганида, ўзи ҳам, дўкон эгаси ҳам хурсанд бўлганига аминман (барабаннинг гумбурлашидан келиб чиқиб айтсам, Стюарт замонавий овоз кучайтиргич ҳам сотиб олган бўлса ажабмас). Аммо бу битимдан мен хурсанд бўлмадим.

Ташқи таъсирлар энг оддий нарсалардан тортиб сайёрамизга чин маънода таҳдид соладиган муаммоларга қадар турли хил сиёсий масалаларнинг илдизидир.

• Бир пайтлар “The Economist” журнали самолётда кичик ёшли болалари билан учаётган оилаларни салоннинг орқа қисмига ўтирғизишни таклиф қилганди, шунда қолган йўловчилар “болаларсиз ҳудуд”да парвоздан баҳраманд бўлишлари мумкин экан. Журнал муҳаррирининг мақоласида шундай дейилган: “Болалар, худди сигарета ёки уяли телефон каби ёнида ўтирган одамларга нисбатан салбий ташқи таъсирга эга. Ўн икки соатлик парвоз давомида олдингиздаги ўриндиқда йиғлаётган гўдак бўлса, бунга чидайсиз. Ёки ўриндиғингизни орқадаги зериккан бир кичкинтой тинмай тепиб турса, унинг ёқасидан олгингиз келади. Бу бозор муваффақиятсизликка учраганининг ёрқин намунасидир: ота-оналар болалари келтириб чиқарадиган ноқулайликлар учун ҳеч нима тўламайди (дарҳақиқат, ёш болалар учун саёҳат бепул) ва шу сабабли ҳам улар шовқин-сурон солишдан тинмайдиган тирмизакларини бемалол ўзлари билан саёҳатга олиб чиқаверади. Яхшигина шапалоқ билан вазиятни ўнглаши керак бўлган иқтисодиётнинг “кўринмас қўли” қани?”⁵⁵

• Одамларнинг асабига тегадиган жойлар (ресторан ва поездлар каби жамоат жойлари)да ҳам, йўл-транспорт ҳодисасига олиб келадиган жойлар (транспорт воситалари)да ҳам телефондан фойдаланиш қатъий назорат қилинади. Автомобиль ҳайдаш пайтида телефонда матнли хабарлар териш хавфлилиги бўйича маст ҳолда автомобиль ҳайдашдан кейин иккинчи ўринда туради.

• Айрим мамлакатлар ва Американинг бир нечта шаҳрида газланган ҳамда энергетик ичимликларга солиқ белгиланган. Одамларни носоғлом овқатланишдан қайтариш учун Жаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилоти бундай “газли ичимлик солиғи”ни тарғиб қилмоқда. Ҳозирги кунда семиришдан даволаниш чиқимлари чекиш оқибатларидан даволаниш харажатлари билан деярли тенг. Жамият бу сарф-харажатларнинг бир қисминигина соғлиқни сақлаш бўйича ҳукумат дастурлари ва суғурта учун юқорироқ тўловлар орқали ўз бўйнига олади. Шунинг учун мен тушликка “Big Mac” ейишингиздан хавотирдаман.

• Иқлим ўзгариши муаммосини бозор оқилона ҳал қилолмайди, чунки Ернинг қизишига сабаб бўладиган газларни кўп миқдорда чиқарувчи корхоналар келтирилган зарар учун фақат қисман тўлайди. Аслида ҳатто бундай корхоналар жойлашган давлатлар ҳам атрофмуҳит ифлосланишини тўлиқ компенсация қилмайди. Пенсильвания штатидаги пўлат заводи атмосферага карбонат ангидрид чиқармоқда, бу эса бир кун келиб Бангладешда сув тошқинини юзага келтириши мумкин (айни пайтда эса Америка корхоналар чиқарган газлар дастидан кислотали ёмғирлари Канададаги ўрмонларни йўқ қилмоқда). Дунёдаги бошқа ҳар турли заводларда ҳам шу аҳвол. Глобал исиш муаммосининг ҳар қандай ечимида иссиқхона газларини⁵⁶ чиқаришни ҳамма учун қимматлаштириш шарт бўлади. Бу эса осон иш эмас.

Ташқи таъсирлар фойдали бўлиши ҳам мумкин: баъзи ҳолларда одамларнинг хулқ-атвори жамиятга ижобий таъсир кўрсатади, лекин жамият бу ижобий таъсири учун кишини етарлича мукофотламайди. Масалан, эски офисимнинг деразасидан ўз архитектураси билан машҳур бўлган шаҳарнинг энг чиройли иккита биноси – Чикаго дарёсининг қарама-қарши қирғоғида қад ростлаган Wrigley Building ва Tribune Tower кўринарди. Булутсиз, қуёшли кунларда уфқни кузатиш ва, айниқса, бу икки бинони томоша қилиш мени илҳомлантирарди. Бироқ ўша офисда беш йил ишлаган бўлсам, бу меъморчилик намуналаридаги гўзалликдан баҳраманд бўлганим учун бировга бир тийин тўламадим. Ёки ҳар сафар деразадан туриб Tribune Tower гўзаллигига боққанимда, “Tribune” компаниясига пул ўтказмаганман. Иқтисодий ривожланиш шароитларида бирон-бир компания камбағал маҳаллага сармоя киритиши ва шу билан бирга у ерга бошқа турдаги инвестицияларни жалб этиши мумкин. Бироқ компания иқтисодий тикланишга қўшган ҳиссаси учун мукофотланмайди. Шунинг учун ҳам маҳаллий ҳокимиятлар кўпинча бу каби сармоялар учун субсидияларни таклиф қилади.

Баъзи ҳаракатлар эса ҳам ижобий, ҳам салбий ташқи таъсирларни келтириб чиқаради. Сигарет чекиш инсонни адо қилади, бу ҳеч кимга сир эмас. Вояга етганлар чекиш ёки чекмасликни ўзлари ҳал қилишади. Аммо сигарета тутуни чекувчиларга яқин турганлар учун ҳам зарарлидир ва шу сабабли бугунги кунда аксарият офис биноларида чекиш коридор бўйлаб яланғоч югуришдан ҳам ёмонроқ иш ҳисобланиб тақиқланган. Шу билан бирга, АҚШнинг элликта штати ҳам тамаки ишлаб чиқарувчиларини судга берган (ва катта компенсациялар олган), чунки чекувчиларга сарфланиши мумкин бўлган қўшимча тиббий ёрдам харажатлари маҳаллий ҳокимият томонидан қопланишига тўғри келади. Бошқача айт ганда, мен тўлайдиган солиқларнинг бир қисми қайсидир чекувчининг яроқсиз аҳволга келган ўпкасини олиб ташлаш учун сарфланади (хусусий суғурта компаниялари эса бундай муаммога дуч келмайди ‒ улар шунчаки чекувчи мижозларнинг суғуртаси учун юқорироқ нарх белгилаб, ўзлари учун молиявий зарарнинг олдини олишади).