Kitabı oku: «Στρες Και Τραύμα Σε Καιρό Πανδημίας»

Στρες και Τραύμα σε Καιρό Πανδημίας

Juan Moisés de la Serna

Paul Valent

Μετάφραση

Athena Mourtidou

Εκδόσεις Tektime

2021

“Στρες και Τραύμα σε Καιρό Πανδημίας”

Από τους Juan Moisés de la Serna & Paul Valent

1η έκδοση: Ιούνιος 2021

Μετάφραση: Athena Mourtidou

© Juan Moisés de la Serna, 2021

© Εκδόσεις Tektime, 2021

Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος

Κεντρική διάθεση Tektime

https://www.traduzionelibri.it/

Απαγορεύεται η ολική ή μερική αναπαραγωγή του παρόντος έργου, είτε η ενσωμάτωση του σε πληροφοριακό σύστημα, είτε η αναμετάδοση του με οποιοδήποτε μέσο ή σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική, μέσω φωτοανατύπωσης, καταγραφής ή άλλου τρόπου) άνευ έγγραφης άδειας του συγγραφέα.

Η παραβίαση των ανωτέρω δικαιωμάτων μπορεί να στοιχειοθετεί έγκλημα κατά της πνευματικής ιδιοκτησίας (σύμφωνα με το Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα).

Απευθυνθείτε στο CEDRO (Ισπανικό Κέντρο Δικαιωμάτων Φωτοναπαραγωγής) σε περίπτωση που χρειάζεστε να φωτοτυπήσετε ή να σαρώσετε κάποιο τμήμα αυτού του έργου. Μπορείτε να έλθετε σε επαφή με το CEDRO διαμέσου της ιστοσελίδας www.conlicencia.com ή μέσω τηλεφώνου στα 917021970/932720447.

Σχετικά με τους συγγραφείς

Paul Valent

O Paul Valent γεννήθηκε στη Μπρατισλάβα της Σλοβακίας το 1938. Οι γονείς του κι εκείνος επέζησαν του Ολοκαυτώματος στην Ουγγαρία. Το 1945, η οικογένεια μετανάστευσε στην Αυστραλία.

Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη γενική ιατρική το 1962 και την ειδικότητα του στην ψυχιατρική το 1967 στο Λονδίνο. Επιστρέφοντας στην Αυστραλία, δούλεψε από το 1970 στα τμήματα επειγόντων περιστατικών των κυριότερων νοσοκομείων και ως ιδιώτης ιατρός μέχρι το 2002, επιδεικνύοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην ψυχοσωματική ιατρική, το στρες και το ψυχολογικό τραύμα.

Ίδρυσε και αργότερα προέδρευσε της Αυστραλασιατικής Εταιρείας για τη Μελέτη του Τραυματικού Στρες (Australasian Society for Traumatic Stress Studies), ενώ επίσης ίδρυσε και υπήρξε πρόεδρος της ομάδας Παιδιά Επιζώντες του Ολοκαυτώματος (Child Survivors of the Holocaust) στη Μελβούρνη. Έχει γράψει πολυάριθμα βιβλία, άρθρα και κεφάλαια σχετικά με την ψυχοθεραπεία και το τραύμα (www.paulvalent.com), με το τελευταίο του δημοσιευμένο έργο να είναι το Ψυχική Υγεία στον Καιρό της Πανδημίας (Mental Health in the Times of the Pandemic), πρόδρομος του παρόντος βιβλίου.

Juan Moisés de la Serna

Ο Juan Moisés de la Serna είναι Δόκτωρ Ψυχολογίας και κατέχει Μάστερ στη Νευροεπιστήμη και Βιολογία της Συμπεριφοράς. Είναι Καθηγητής Πανεπιστημίου.

Σήμερα, η έρευνά του επικεντρώνεται γύρω από τους δυνητικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη νόσο COVID-19 και τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες, επί των ανθρώπων, ψυχολογικές και νευρολογικές επιπλοκές, οι οποίες έπονται της μόλυνσης με τον ιό SARS-CoV-2.

Με βάση το researchgate.net, ήταν ο πιο πολυδιαβασμένος συγγραφέας στην Ισπανία για το 2020.

Συγγραφέας εκλαϊκευμένης επιστήμης, με περισσότερα από τριάντα δημοσιευμένα βιβλία επάνω σε θέματα Ψυχολογίας και Νευροεπιστήμης, συμπεριλαμβανομένων των θεματικών AD; PD; TEA; TDAH; EQ; MSD; HiQ., συνέγραψε το 2020 τα βιβλία Ψυχολογικές Παράμετροι σε καιρό Πανδημίας (De la Serna, 2020a) και Υγειονομικό Προσωπικό σε καιρό Πανδημίας – Μια Ψυχολογική Προοπτική (De la Serna, 2020b).

Πρόλογος

Οι άνθρωποι λένε συχνά πως η πανδημία COVID-19 είναι πρωτοφανής. Εντούτοις, φέρει ομοιότητες με άλλες πανδημίες, ακόμη και με άλλες ασθένειες όσο και με ψυχοπιεστικές ή ψυχοτραυματικές καταστάσεις. Πράγματι, κάθε στρεσογόνος και τραυματική εμπειρία ρίχνει φως σε όλες τις υπόλοιπες, μιας και βρισκόμαστε στην αιχμή της επιστήμης του στρες και του ψυχολογικού τραύματος.

Στο βιβλίο αυτό υποδεικνύουμε με ποιο τρόπο η τρέχουσα πανδημία συνυφαίνεται με αυτήν την επιστήμη, ωφελώντας την και συνεισφέροντας σε αυτή. Με άλλα λόγια, παρότι κάθε άτομο και κάθε κοινότητα νιώθουν να υποφέρουν με το δικό τους μοναδικό τρόπο μέσα στην πανδημία, μπορούν να επωφεληθούν από τη συλλογική σοφία που συγκεντρώνουν άλλα πεδία ανθρωπίνων δεινών.

Δύο επιστήμονες προερχόμενοι από διαφορετικά υπόβαθρα και μέρη του κόσμου συναντώνται σε αυτό εδώ το βιβλίο, συγχωνεύοντας τη γνώση τους πάνω στον εγκέφαλο, το πνεύμα και το σώμα, αναφορικά με την πανδημία.

Αμοιβαία, καθώς υπάρχει αλληλοεπικάλυψη μεταξύ όλων των τραυματικών εμπειριών, τα διδάγματα της πανδημίας πρόκειται να αποβούν ωφέλιμα και για άλλες στρεσογόνες και τραυματικές καταστάσεις. Ως εκ τούτου, το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου δύναται να συσχετιστεί με κάθε τραυματική εμπειρία.

Το βιβλίο παρουσιάζεται με μια συγκεκριμένη σειρά. Το κεφάλαιο 1 μελετά προγενέστερες τραυματικές καταστάσεις, ενώ το κεφάλαιο 2 πραγματοποιεί σύγκριση εκείνων με την τρέχουσα πανδημία. Το κεφάλαιο 3 εισάγει τους όρους του στρες και του τραύματος κι επισημαίνει το ρόλο τους στον καιρό της πανδημίας. Τα κεφάλαια 4 έως 6 διερευνούν το εύρος των διεργασιών κι επιπτώσεων του στρες και του τραύματος από το κυτταρικό μέχρι το κοινωνικό επίπεδο. Το κεφάλαιο 7 εξετάζει τη διαλεκτική μεταξύ θανάτου και ανθεκτικότητας, ενώ το κεφάλαιο 8 κάνει μια επισκόπηση των προηγούμενων κεφαλαίων αποδίδοντας μια σφαιρική εικόνα τους. Τέλος, το κεφάλαιο 9 αποκαλύπτει πώς θα μπορούσε κανείς να ξεπεράσει τις ψυχολογικές συνέπειες της πανδημίας COVID-19 με το βέλτιστο δυνατό τρόπο.

Αφιερωμένο σε όλα τα θύματα της πανδημίας COVID-19

Περιεχόμενα

Κεφάλαιο Ι. Διάφορες στρεσογόνες και τραυματικές καταστάσεις - καταστροφές, πόλεμοι, Ολοκαύτωμα, κ.λπ.

Κεφάλαιο ΙΙ. Η τρέχουσα παγκόσμια υγειονομική κρίση: Είναι η πανδημία μια παγκόσμια στρεσογόνος και τραυματική κατάσταση;

Κεφάλαιο ΙΙΙ. Η γλώσσα του στρες και του τραύματος: Η εφαρμογή της στην πανδημία

Κεφάλαιο IV. Αρχίζοντας να ερμηνεύουμε τις συνέπειες της πανδημίας

Κεφάλαιο V. Διεργασίες που αποσαφηνίζουν τις συνέπειες της πανδημίας

Κεφάλαιο VI. Πανδημικές επιπτώσεις: Από τα κύτταρα στη διεθνή πολιτική

Κεφάλαιο VII. Θάνατος και ανθεκτικότητα

Κεφάλαιο VIII. Γενική αντίληψη του πανδημικού στρες και τραύματος, σύνοψη

Κεφάλαιο ΙΧ. Βελτίωση και αντιμετώπιση των επιπτώσεων της COVID-19

Βιβλιογραφία

Κεφάλαιο Ι. Διάφορες στρεσογόνες και τραυματικές καταστάσεις - καταστροφές, πόλεμοι, Ολοκαύτωμα, κ.λπ.

Paul Valent

Η πανδημία της νόσου COVID-19 έκανε την εμφάνισή της στις αρχές του 2020. «Εντάξει, ακόμη ένας κορωνοϊός, όχι κάτι χειρότερο από άλλα κρυολογήματα και γρίπες», σκεφτήκαμε, ή ελπίζαμε, ώσπου μας κατέκλυσε, και φτάσαμε στο να απαριθμούμε μολυσμένους και νεκρούς. Η πλειονότητα των κρατών δεν ήταν εξοικειωμένη με τις πανδημίες. Ποιος ήταν σε θέση να φανταστεί πως μπορούσε να συμβεί κάτι ανάλογο; Ήταν σαν μια φυσική καταστροφή; Ή απλώς μια ασθένεια από την οποία κάποιοι γλίτωσαν και άλλοι κατέληξαν; Ήταν σαν μια παρείσφρηση ενός αόρατου εχθρού, όπως εξηγούσε ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών; Ποια η σημασία αυτής της θανατηφόρας απειλής; Ήταν σαν μια βιβλική πληγή, μαζί με τις ολοένα συχνότερες πυρκαγιές και πλημμύρες, τιμωρώντας την άπληστη ανθρωπότητα;

Ήταν επόμενο να επιχειρήσουμε να συλλάβουμε αυτόν τον άνευ προηγουμένου κίνδυνο για τη ζωή με βάση ό,τι ήδη γνωρίζαμε από άλλες παρόμοιες συγκυρίες οι οποίες έχουν πλήξει πληθυσμούς ολόκληρους. Ήταν ακόμη φυσικό να αναπληρώσουμε την απουσία επιστημονικών δεδομένων με ανορθολογική σκέψη. Σε αυτό το κεφάλαιο, θα προσεγγίσουμε κάποιες άλλες, ευρείας κλίμακας, απειλητικές για την ανθρώπινη ζωή περιστάσεις και θα δούμε, κάνοντας έναν παραλληλισμό, πού συμπίπτουν και πώς βοηθούν στην αποσαφήνιση της παρούσας κρίσης.

Θάνατοι λόγω τροχαίων δυστυχημάτων

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, γύρω στα 40.000 άτομα ετησίως χάνουν τη ζωή τους εμπλεκόμενα σε τροχαία δυστυχήματα, με 1,25 εκατομμύρια να σκοτώνονται παγκοσμίως. Επιπλέον, 50.000.000 άτομα τραυματίζονται σοβαρά σε ολόκληρο τον κόσμο για τον ίδιο λόγο. Υπό κάποια έννοια, τα θανατηφόρα αυτά περιστατικά αποτελούν μια χρόνια πανδημία χαμηλής βαθμίδας.

Οι θάνατοι που οφείλονται σε τροχαία συνιστούν ένα άριστο παράδειγμα αποφυγής και απαξίωσης της ψυχολογικής σκοπιάς των καταστροφών. Ιστορικά, όσοι επιζώντες προσφεύγουν στη δικαιοσύνη κατηγορούνται για «νεύρωση αποζημίωσης», ενώ παραγκωνίζονται σχεδόν απολύτως οι ψυχολογικοί παράγοντες που ευθύνονται για την πρόκληση των δυστυχημάτων.

Πράγματι, μια ενδελεχής εξέταση τόσο των θυμάτων όσο και των υπαιτίων των τροχαίων δυστυχημάτων αποκαλύπτει ένα ευρύ φάσμα σωματικών, ψυχολογικών και κοινωνικών δυσλειτουργιών (Valent, 2007).

Φυσικές καταστροφές

Οι φυσικές καταστροφές όπως οι πυρκαγιές, οι πλημμύρες και οι σεισμοί είναι συνήθως φαινόμενα τοπικής εμβέλειας τα οποία δεν απειλούν το λοιπό πληθυσμό και όπου συρρέει ταχύτατα εξωγενής βοήθεια προκειμένου να συντρέξει τα θύματα.

Πιθανώς αυτού του είδους οι καταστροφές να αποτελούν τις μαζικές τραυματικές εμπειρίες που έχουν περισσότερο ερευνηθεί επιστημονικά. Έτσι προέκυψε ότι τα τραυματικά γεγονότα εμφανίζουν διάφορα στάδια, την πρόδρομη φάση (προκαταστροφική φάση), τη φάση κρίσης (φάση καταστροφής), τη φάση αντιμετώπισης (μετακαταστροφική φάση) και τέλος, τη φάση ανάκαμψης ή αναδόμησης. Είναι επίσης γνωστό πως η αντιμετώπιση των εκτάκτων αυτών περιστατικών επεκτείνεται φέροντας και δευτερεύοντα θύματα, όπως στην περίπτωση των συνεργείων διάσωσης και των παιδιών, ενώ δύναται να απλώνεται ακόμη και από γενεά σε γενεά.

Σε γενικές γραμμές, η θνησιμότητα και νοσηρότητα κάθε μορφής ασθενείας αυξάνονται κατ’ αναλογία με τη βαρύτητα και τη διάρκεια της εκάστοτε ψυχικής καταπόνησης και τραύματος, έχοντας υπόψη πως η φύση εκείνου που βιώνουν οι επιζώντες, τα δευτερεύοντα θύματα και οι κοινότητες ποικίλει κατά πολύ, βάσει των φυσικών, ψυχολογικών και κοινωνικών προοπτικών.

Οι πρώιμοι ερευνητές συνάντησαν, για παράδειγμα, εγγενή συμπτώματα Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες (PTSD), όπως η αναβίωση της κρίσης, αλλά και σύγχυση, απάθεια, πόνο, κατάθλιψη, «σύνδρομο του επιζώντος», ντροπή, απόγνωση, αποστασιοποίηση και αγώνα αναζήτησης νοήματος.

Έπειτα από τις δασικές πυρκαγιές στην Αυστραλία την πρώτη Τετάρτη της Σαρακοστής, ο Valent (Valent, 1984, 1998b) κατηγοριοποίησε τις ποικίλες αυτές αποκρίσεις με βάση τις βιολογικές, ψυχολογικές και κοινωνικές εκδηλώσεις των ενστικτωδών κινητηρίων μηχανισμών επιβίωσης που διαπερνούν το χρόνο, τον τόπο και τα άτομα και λαμβάνουν έως και πνευματικές διαστάσεις. Λόγου χάρη, ένας άνδρας πίστευε πως μέσα στις φλόγες εμφανιζόταν ένας άγγελος, του οποίου τα φτερά ήταν έτοιμα να τον τυλίξουν. Ένα παιδί νόμιζε πως η θυμωμένη μητέρα του ήταν μια μάγισσα και πήρε ένα μαγικό χάπι προκειμένου να διώξει τη μοχθηρία της μακριά.

Οι φυσικές καταστροφές έχουν αναδείξει το γεγονός πως οι μονάδες επέμβασης επηρεάζονται εν γένει, ιδίως εάν οι προσπάθειες διάσωσής τους αποτύχουν, οπότε και ενδέχεται να συμπάσχουν με τον πόνο των θυμάτων ή να αισθάνονται ενοχή και ντροπή που δεν κατάφεραν να τους βοηθήσουν.

Στην πραγματικότητα, τα τραύματα των θυμάτων επηρεάζουν όχι μόνο τα συνεργεία διάσωσης, αλλά και τα μέλη της οικογένειας και της κοινότητας, και μπορεί να έχουν απήχηση σε βάθος γενεών.

Πόλεμοι

Οι πόλεμοι, περισσότερο από τα τροχαία δυστυχήματα, έχουν καταδείξει, από τη μία πλευρά, την απόκρυψη δεδομένων σχετικών με την υγεία των στρατευμάτων, όσο και την παράλειψη συνεκτίμησης των ψυχολογικών συμπτωμάτων των στρατιωτών, αφού τα παράπονά τους εκλαμβάνονταν ανέκαθεν ως ένδειξη ανανδρίας.

Ωστόσο, εκατοντάδες χιλιάδες, αν όχι εκατομμύρια στρατιωτών, πολλοί εκ των οποίων παρασημοφορημένοι, «έσπασαν», πράγμα που μαρτυρά πως άπαντες υπήρξαν ευάλωτοι σε ακραίες ψυχοπιεστικές και ψυχοτραυματικές καταστάσεις.

Παρότι οι ψυχολογικές επιπτώσεις της μάχης είναι ήδη καταγεγραμμένες από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων, ήταν το 17^ο αιώνα όταν πλέον ο Hofer συγκέντρωσε τα συμπτώματα της νευρικότητας, ψύχωσης, γαστρεντερικών προβλημάτων, νωθρότητας, εξάντλησης και κατάθλιψης των ελβετικών στρατευμάτων, σ’ ένα σύνδρομο το οποίο ονόμασε μελαγχολία.

Η συγκεκριμένη φιλοσοφία διατηρήθηκε για 150 χρόνια, ώσπου κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου προστέθηκαν στα συμπτώματα της μελαγχολίας η νοσταλγία για την πατρίδα από κοινού με την έλλειψη πειθαρχίας.

Στον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, έπειτα από κάποια αντίσταση, αναγνωρίστηκαν αρχικώς τα σωματικά συμπτώματα του στρες, συνδεόμενα κυρίως με το καρδιαγγειακό σύστημα. Κοινές διαγνώσεις ήταν η νευροκυκλοφορική δυστονία, το σύνδρομο «ευερέθιστης καρδιάς» («καρδιά του στρατιώτη») ή σύνδρομο Da Costa. Σε αυτές προστέθηκε το «σοκ οβίδων» ή «σοκ βομβαρδισμού» (shell shock), το οποίο τότε αποδόθηκε στις εκρήξεις και την πρόκληση μικρής βλάβης στον εγκέφαλο εξαιτίας αυτών. Τελικά, στάθηκε απαραίτητο να αναγνωριστούν οι αμιγώς τραυματικές ψυχικές διαταραχές, εξαιτίας του τεράστιου όγκου περιστατικών νευρικού κλονισμού μεταξύ των στρατιωτών.

Το εμβληματικό έργο που αναδύθηκε μέσα από τον 1^ο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν το Οι Τραυματικές Νευρώσεις του Πολέμου (The Traumatic Neuroses of War), το οποίο εκπόνησε ο Abram Kardiner (Kardiner, 1941).

Ο Kardiner περιέγραψε ένα πολύ μεγάλο εύρος συμπτωμάτων που σχετίζονται με τραυματικά συμβάντα και τα οποία μπορούσαν να αναβιώνουν μέσα από εφιάλτες και αναβιώσεις (flashbacks), δυνητικά συγχωνευμένα με άλλες νευρώσεις και σωματικά συμπτώματα. Ομοίως, o Kardiner υπογράμμισε πως όλα τα συμπτώματα είχαν σημασία, αναφορικά με προγενέστερα τραύματα, ακόμη κι αν έχουμε να κάνουμε με τραύματα θαμμένα στο ασυνείδητο.

Αξίζει να σημειωθεί πως στη λεγόμενη πανδημία Ισπανικής γρίπης του 1918, που στέρησε τη ζωή σε 50 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως κι ακόμη αφάνισε τους αντιμαχόμενους του 1^ου Παγκόσμιου Πολέμου, τα θύματα της δεν αναφέρονταν μεταξύ των απωλειών καμίας εκ δύο πλευρών της διαμάχης, ούτως ώστε να μη γίνει φανερή ενδεχόμενη στρατιωτική ευπάθεια. Αυτό ήταν ένα ισχυρό παράδειγμα του πώς οι πολιτικές δυνάμεις έχουν την ευχέρεια να καταστείλουν την αναγνώριση και αντιμετώπιση των πανδημιών. Ο χαρακτηρισμός της ως Ισπανική προέκυψε καθώς η Ισπανία, τηρώντας ουδέτερη στάση στον πόλεμο, παραδέχθηκε την ύπαρξη της γρίπης.

Στο 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα διδάγματα του προηγούμενο πολέμου χρειάστηκε να αφομοιωθούν ξανά. Όπως ακριβώς και το ίδιο το τραύμα, οι τραυματικές νευρώσεις καταπιέστηκαν. Κάτι τέτοιο αποτελεί μια προειδοποίηση του ότι τα διδάγματα της πανδημίας που βιώνουμε δεν πρέπει να ξεχαστούν.

Από τη στιγμή που αναγνωρίστηκαν οι ψυχολογικές επιπτώσεις που υφίσταντο οι στρατιώτες, ακολούθησε περαιτέρω επιστημονική έρευνα, αποκαλύπτοντας νέα χαρακτηριστικά. Κατ’ αρχάς, οι ψυχολογικές συνέπειες συνδέθηκαν με το βαθμό της απειλής του θανάτου, τη διάρκεια της έκθεσης στη μάχη και το πλήθος των νεκρών συντρόφων. Σε μονάδες ιδιαίτερα πιεσμένες, όλοι οι επιζώντες στρατιώτες τελικώς κατέρρευσαν. Έτσι μάθαμε πως, παρά τις εκτενείς διαφορές ανάμεσα στις δυνάμεις και τις αδυναμίες των ανθρώπων, στο τέλος όλοι τους είναι εύθραυστοι.

Κατά δεύτερον, ο 2^ος Παγκόσμιος Πόλεμος φανέρωσε τη σημασία του ηθικού. Το ηθικό λειτούργησε ως το αντίδοτο ενάντια στο άγχος του αφανισμού. Αποτελούσε το κίνητρο για την επιδίωξη σημαντικών στόχων και την εμπιστοσύνη στην ικανότητα επίτευξης τους. Συνίστατο επίσης στην αίσθηση πως ανήκει κανείς σε μια ομάδα, η οποία νοείται ως πιο σημαντική από τον ίδιο του τον εαυτό. Η ομάδα ήταν το σώμα, ο αρχηγός της η κεφαλή, και ο καθένας ένα άκρο, ένα κομμάτι του σώματος.

Με τη ματαίωση των στόχων, της εμπιστοσύνης και των ιδανικών, όσο και το χαμό των συντρόφων και των φίλων, το ηθικό καταρρακωνόταν, επηρεάζοντας μαζί και το πνεύμα της ομάδας. Αυτό με τη σειρά του πυροδοτούσε την απώλεια της πίστης στον αγώνα και στους ηγέτες. Η αίσθηση της εγκατάλειψης σ’ έναν επικίνδυνο κόσμο και η έκθεση στο θάνατο χωρίς βάσιμο λόγο προκάλεσε στους στρατιώτες βαθιά αγανάκτηση. Η πειθαρχία κατέρρευσε, σημειώθηκαν φρικαλεότητες και αξιωματικοί δολοφονήθηκαν από τους άνδρες τους.

Τα ευρήματα του Kardiner πάνω στο εκτενές φάσμα αποκρίσεων των τραυματισμένων στρατιωτών του 1^ου Παγκόσμιου Πολέμου, επικυρώθηκαν και στο 2^ο Παγκόσμιο από τους Grinker και Spiegel (Grinker & Spiegel, 1945). Εκεί έγινε αναφορά στον κλονισμό των στρατιωτών ως μια παρέλαση όλων των ειδών των ψυχολογικών και ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, καθώς και δυσπροσαρμοστικών συμπεριφορών. Αυτά συμπεριλάμβαναν την κατάθλιψη, την υστερία, τις σωματοποιήσεις, τις φοβίες, κ.λπ., όλα δικαιολογημένα συμπτώματα, αποδιδόμενα στα τραυματικά γεγονότα που οι στρατιώτες είχαν υποφέρει.

Οι Βartemeier κ.ά. (Bartemeier et al., 1946), προσθέτοντας στα ευρήματα των Grinker και Spiegel, αποτύπωσαν την τελική, οριστική τραυματική εικόνα του πολέμου, ονομάζοντάς την «κόπωση της μάχης». Τα χαρακτηριστικά αυτής ήταν κούραση, νωθρότητα σκέψης, δυσθυμία, ευερεθιστότητα, απώλεια συγκέντρωσης και ανηδονία, ενώ στην πιο βαριά της έκφραση, οι νέοι στρατιώτες έμοιαζαν ηλικιωμένοι, παντελώς εξαντλημένοι, απαθείς και με βάδισμα βραδύ και μηχανικό.