Kitabı oku: «Mustafa Kamal Atatürk», sayfa 6

Onu da qeyd etmək mütləqdir ki, Mustafa Kamal Şam şəhərinə rejimə qarşı münasibətinə görə davamlı olaraq nəzarətdə saxlanıl-ması qeydilə göndərilmişdi²²³.

Beşinci Ordunun əmrindəki 30-cu süvari alayına sürgün edilən Mustafa Kamal öz qismətilə razılaşmışdı. “Olsun”, – demişdi, – “biz səhraya gedər və orada yeni dövlət qurarıq”.

Beləliklə, onlar gəmi ilə yola çıxır, təxminən iki ay sonra Beyrut limanına yetişirlər.

Beləcə, Mustafa Kamal zabitlik peşəsinin ilk mərhələsinə qədəm qoymuş olur. Əslində, bu vəzifə Mustafa Kamala imperatorluğun içində olduğu acınacaqlı vəziyyəti yaxından görməsi üçün böyük fürsət vermişdi. Yüzbaşı kimi başlıca vəzifəsi modern hərbi məktəblərdə gördüyü təhsili bu cür təhsil, təlim almamış zabitlərə öyrətmək, ordunun bölgədəki dürziləri²²⁴ yoxlama prosesinə qatılmaqdı. Mustafa Kamal burada vəzifəsinin ilk qisminə ciddiy-yətlə başlamış, işinin öhdəsindən asanlıqla gəlmişdi.

Mustafa Kamalın II Əbdülhəmid rejiminə qarşı fəaliyyəti Şamda daha aydın şəkildə ortaya çıxıb. Belə ki, bu tarixə qədər o heç bir cəmiyyətə üzv olmayıb. Şama getdikdən sonra isə ordu ko-mandanlarından Lütfi bəyin vasitəçiliyilə Mustafa (Cantəkin) adlı tacirlə tanış olur²²⁵. Bu adam 1900-cü ildə İstanbulda – Hərbi Tibbi məktəbinin tələbəsiykən rejimə qarşı münasibəti və fəaliyyətinə görə həbsə salınıb, üç il kalabentliyə²²⁶ məhkum olunub, sonra da Şama sürgün edilib. Amma doktor Mustafa öz fəaliyyətini burada da davam etdirib.

Bu ərəfədə albay Lütfi, doktor Yusif, əczaçı Rəşid Tahsin, baytar Mehmet, kimyaçı Hüseyn, Kazım bəy və tacirlərdən Mahmud bəylə “Vətən və hürriyyət” adlı cəmiyyət qurub²²⁷. Mustafa Kamal bu cəmiyyətə 1905-ci ilin iyun-oktyabr ayları arasında öz yoldaşı Müfit ilə bərabər qatılıb²²⁸. Cəmiyyətə rəhbərlik edən Lütfi bəy daha sonra fəaliyyətdən geri çəkilərək qrupdan ayrılıb. “Qiyamçı”, gizli “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin liderliyi isə Mustafa Kamala keçib²²⁹.

Mustafa Kamalın qatılmasıyla cəmiyyət aktiv hala gəlib və fəaliyyətini genişləndirib. Burada gizli işə başlayan Mustafa Kamal Paşa təşkilatını digər Suriya vilayətlərində də yaymağa səy göstərib. Lübnan və Fələstinə etdiyi rəsmi ziyarətlər əsnasında Qüds, Yafa və Beyrutda cəmiyyətin şöbələrini təşkil edib²³⁰.

Ancaq o dövrdə Suriya bu cür fəaliyyətlərin asanlıqla aparıla bi-ləcəyi yer deyildi. Bununla müqayisədə Makedoniya (Rumeli) azadlıq fikirlərinin asanlıqla yayıldığı, özünə tərəfdar tapdığı bölgə kimi qəbul edilə bilərdi. Çünki II Əbdülhəmid dövründə hərbi məktəbləri bitirmiş gənc zabitlər arası kəsilmədən məhz bu bölgəyə göndərilirdilər. Burada Avropayla təmas çox asan olduğundan gənc zabitlər hürriyyət, məşrutiyyə, milliyyətçilik kimi fikirlərdən daha çox təsirlənirdilər. Mustafa Kamal da bunun fərqindəydi və təşkila-tını genişləndirmək üçün Rumelinə getmək lazım gəldiyini düşünürdü²³¹.

Həqiqətən, geridə qalmış Suriyanın bu cür siyasi fəaliyyətlərin inkişafına uyğun olmadığı açıq-aşkar görünürdü. Mustafa Kamal Paşanı Selanikə çəkən başqa səbəb də keçmişinin bu bölgəylə bağlılığı və fəaliyyətləri üçün lazım olan dəstəyi Selanikdə tapa biləcəyinə ümid etməsiydi.

Xidmət etdiyi bölgədən uzaqlaşması qadağan edilmiş olsa da, Mustafa Kamal qaçaq yollarla Selanikə getdi. Çox güman, 1906-cı ilin yanvarında İsgəndəriyyə və Pirə üzərindən gizlicə Selanikə keçən Mustafa Kamal burada 1906-cı il fevral-may tarixlərində düz dörd ay qaldı. Sonra Selanikdə dörd aylıq xəstəlik kağızı almağa müyəssər oldu və “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin bir şöbəsini aç-maq üçün müəyyən işlər gördü. Nəhayət, Hərbiyyədən sinif yoldaşı Haqqı Baha (Pars), Hüsrev Sami (Kızıldoğan), Selanikdəki Hərbi məktəbin müdiri Bursalı Mehmed Tahir, Selanikdəki Müəllim mək-təbinin müdiri İsmayıl Mahirlə birlikdə əsas məqsədi 1876-cı il Konstitusiyasını təkrar qüvvəyə mindirilməsi olan cəmiyyətin Sela-nik şöbəsini qurdu²³². Husrev Sami Kızıldoğan “Bülleten”də çıxan məqaləsində Mehmed Tahir və İsmayıl Mahir haqqında heç danış-masa da, onların əvəzinə Mustafa Nəcib haqqında geniş söz açmış-dır.

Mustafa Nəcib Babiali basqını ərəfəsində ölən zabitdir²³³. Afət İnan isə məqaləsində Mustafa Nəcib haqqında heç nə yazmayıb²³⁴. Şübhəsiz, Mustafa Kamal Paşa Selanikdə bu cəmiyyətin qurulmasında öncül şəxsdi. Onun Akabe Hərəkatı səbəbindən Suriyaya dönmək məcburiyyətində qalması Selanik şöbəsinin inkişafdan qalmasına, bütün işlərin başlı-başına buraxılmasına səbəb oldu.

Cəmiyyətin Selanik şöbəsinin açılışında Mustafa Kamal belə nitq söyləyib: “Yoldaşlar! Bu gecə sizi bura toplamaqda məqsədim var. Məmləkətin yaşadığı dəhşətllər haqqında sizə danışmağa ehtiyac görmürəm, buna hamınız şahidsiniz. Bədbəxt məmləkətin qarşısında bizim mühüm vəzifələrimiz var. Onu xilas etmək yeganə məqsədimizdir. Bu gün Makedoniyanı, bütün Rumeli qitəsini vətənimizdən ayırmaq istəyirlər. Həqiqətən də məmləkətə əcnəbi nüfuzu və hakimiyyəti qismən girə bilibişdir. Padşah zövq və səltənətinə uğrunda hər alçaqlığı qəbul edəcək mənfur insandır. Millət zülm, istibdad altında məhv olur. Hürriyyət olmayan məmləkətdə ölüm və çöküş var. Hər tərəqqinin, qurtuluşun anası hürriyyətdir. Tarix bu gün biz övladlarının çiyinlərinə bəzi böyük vəzifələr qoyub. Suriyada cəmiyyət yaratdım. Despotizmlə mübarizəyə başladıq. Buraya da bu cəmiyyətin əsasını qoymağa gəldim. Hələlik gizli çalışmaq, təşkilatı formalaşdırmaq lazımdır. Sizdən fədakarlıq gözləyirəm. Məhvedici istibdada qarşı ancaq qiyamla cavab vermək, köhnəlmiş, çürük üsul-idarəni yıxmaq, milləti hakimiyyətə gətirmək, bir sözlə, vətəni qurtarmaq üçün sizi birlikdə mübarizəyə dəvət edirəm”²³⁵.

Beləliklə, Mustafa Kamal Selanikdə cəmiyyətin şöbəsini yaratmağa müyəssər olmuş, lakin qısa müddət sonra oradan getmək məcburiyyətində qalmışdı. Çünki onun Selanikdə olduğunu İstan-bulda öyrənənlər vardı. Artıq məsələni araşdırmağa başlamışdılar.

Mustafa Kamalın fəaliyyəti haqqında İstanbulun tələb etdiyi xəstəlik kağızında aylardır Akabe bölgəsində olduğu yazılırdı. Selanikdəki Mustafanınsa başqa zabit ola biləcəyi qeyd edilirdi.

Bu hadisələrdən sonra Mustafa Kamal 1906-cı ilin mayında Suriyaya qayıtmış²³⁶, beləcə, başladığı iş yarımçıq qalmışdı. Mustafa Kamal Paşanın Şama qayıtmasından sonra “Vətən və hürriyyət” cəmiyyəti 1907-ci ilin martında Tələt paşa qrupunun hakimiyyətindəki “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti”nə (OHC) qatıldı. Suriyada olan Mustafa Kamalsa bu birləşmədən xəbər tutmamışdı. “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti” isə 1907-ci ilin sentyabrında Əhməd Rızanın liderliyindəki “İttihad və tərəqqi” cəmiyyəti (İTC) ilə birləşmək qərarı verib²³⁷.

“Vətən və hürriyyət” cəmiyyəti Selanikdə qurulmuş bu cür cəmiyyətlərin ilkiydi. Çünki 1906-cı ilin mayında və ya bir az daha əvvəl açılmış olan bu şöbənin fəaliyyətə başladığı ərəfədə, hələ ki, “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti” qurulmamışdı. Cəmiyyətin qurulma tarixi 1906-cı ilin sentyabrıdır²³⁸. Bu cəmiyyətin Selanik şöbəsinin qurucusunun da Mustafa Kamal olduğu dəqiqdir.

Mustafa Kamalın müxtəlif zamanlarda dərc olunmuş xatirələ-rindən başqa, bunu iki mənbə də təsdiqləyir. Birincisi, 1913-cü ildə yazılmış məqalədir. Məqalənin müəllifi Osmanlı ordusunda xidmət etmiş alman generallarından biri – İmhoffdur. Mustafa Kamal tanınmış şəxsiyyət olmazdan xeyli əvvəl yazılmış məqalədə Şamda ilk hərbi təşkilatın Hacı Mustafa adlı biri tərəfindən qurulduğu, daha sonra Mustafa Kamalın Selanikdə onun şöbəsini açdığı qeyd edilir²³⁹.

İkinci mənbə isə 1912-ci ildə dərc olunmuş dərslikdir. Bu kitabı Faiq Rəşid Unat təsadüfən əldə edib. Kitabın adı “Yeni üsul təlimi qiraət”dir. Kitabın beşinci cildində “İttihad və tərəqqi”dən bəhs edilir. 1889-cu ildə qurulan “İttihad və tərəqqi” cəmiyyəti haqqında danışıldıqdan sonra belə qeyd edilir: “… Beşinci Ordudan Üçüncü Orduya nəql edilən bir ali hərbiyyə zabiti tibb məktəbini bitirmiş və Şamda ticarətlə məşğul olan biri ilə görüşərək azadlıq cəmiyyətinin təşkil edilməsinə qərar vermişdi. Sonra Selanikdə bu cəmiyyətə şöbə yaradılmasına çalışdılar. O, sinif yoldaşlarından bəzilərilə, indi yüksək mövqe tutan ali zatlarla görüşdü. Nəhayət, bu cəmiyyətin əsasını qoydular. Nəzərdə tutulan yolun uğur qazanması şübhə doğururdu. Təəssüf ki, bu cəmiyyət uğurlu olmadı, elə rüşeym halında da qaldı. Aradan xeyli müddət keçdi. Makedoniya məsələsi, alovlanmış dövlətlərin müdaxiləsi məmləkətimizi müşkül vəziyyətə saldı. Mürsteg Proqramı (Böyük güclər öz aralarında olan mənfəət mübarizələrinə görə, Makedoniyada Türkiyə əleyhinə sərhəd dəyişilməsinin tərəfdar deyildilər. Ancaq bu vəziyyətə maraq göstərmədən qala bilməyəcəkləri də açıq-aşkar görünürdü. Böyük güclərin ortaya qoya bildikləri ilk ciddi reform layihəsi 1903-cü ilin sentyabrının sonlarında Avstriya-Macarıstan imperatoru Frans Jozef ilə rus çarı II Nikolay arasında Frans Josefin Vyana yaxınlarında Mürztegdəki ov köşkündə baş tutan görüşdən sonra meydana çıxan reform proqramı oldu. Yadelli qüvvələrin İstanbuldakı elçilərinin vasitəçiliyilə 3 oktyabr 1903-cü ildə türk hakimiyyətinə çatdırılan notaya görə, reformun tətbiqinə nəzarət üçün “ümumi müfəttiş” qismində Hüseyn Hilmi paşaya vəzifə verilməsi tələb edilirdi. Onun tabeliyinə Avstriya-Macarıstandan və Rusiyadan bir neçə mülkü məmur veriləcəkdi. “Mürzteg proqramı” kimi tanınan bu layihəyə görə, Makedoniyaya ölkələrarası jandarma qüvvələri yeridiləcək və bu qüvvələri yadelli general idarə edəcəkdi. Qiyam qaldıranların günahlarını araşdırmaq üçün xristian və müsəlmanlardan ibarət qarışıq komissiyalar qurulacaqdı. Türkiyə evlərini məcburi tərk etmiş xristianların geri qayıtmasını, inqilab zamanı uğradıqları zərər və ziyanların təzminatını, əsgərlərin dağıtdığı ev, kilsə, o cümlədən, məktəblərin yenidən inşasını təmin edəcək) vətəni qorumaq istəyənləri ciddiyyətlə çalışmağa sövq etdi. Bundan sonra əvvəlki “Hürriyyət cəmiyyəti” üzvlərindən olan bir neçə adam tanış olaraq, görüşərək əsaslı təşkilat yaratmağa qərar verdilər. Uzun-uzadı müzakirələrdən sonra mərkəzi Selanikdə olmaqla “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti”nin əsasını qoydular”²⁴⁰.

Bu kitabda haqqında danışılan hadisələrlə Mustafa Kamalın Afət İnana haqqında danışdığı və bülletendə dərc olunan xatirələ-rində yer alan hadisələr üst-üstə düşür. Beləliklə, Osmanlı Hürriyyət Cəmiyyətinin ilk təməlini qoyan adamın Mustafa Kamal olduğu də-qiq faktdır. Lakin onun II Məşrutiyyənin hazırlayıcısı olduğunu id-dia etmək bir qədər mübaliğə olardı. Çünki o, “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin Selanik şöbəsini qurub Suriyaya qayıtdıqdan sonra bu şöbə dağılıb.

Daha sonra “İttihad və tərəqqi”yə çevriləcək olan “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti” isə Mustafa Kamal Suriyaya qayıtdıqdan bir neçə ay sonra – 1906-cı ilin sentyabr ayında yaradılıb. Bu cə-miyyətin qurucuları Bursalı Tahir, Naki, Tələt, Mithat Şükrü, Rahmi, Ömər Naci, Kazım Nami, İsmayıl Canpolad, Haqqı Baha, Edip Sər-vətdi²⁴¹. Diqqət edilərsə, Bursalı Tahir, Ömər Naci, Haqqı Baha “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin də üzvləriydilər. Yəni “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti”“Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin atdığı tə-məllər üzərində qurulub.

Fəthi Dəvətoğlu “Ömər Naci” adlı əsərində zamanla bağlı səhvə yol verərək “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti”nin “Vətən və hürriy-yət”in Selanik şöbəsindən daha əvvəl açıldığını söyləyib²⁴². Mustafa Kamal “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinə 1905-ci ilin iyun ayından sonra qatılmış olmalıdır (və ya cəmiyyəti bu tarixdə qurub). Çünki onunla doktor Mustafanı tanış edən Lütfi bəy ilə onlar dürzilərə qarşı hərəkatda qarşılaşmışdılar²⁴³. Atatürkün Hərb Tarixi İdarəsinin Baş qərargahı tərəfindən verilən əsgərlik bioqrafiyasında “11 mart 1905-ci ildə Havran və Kuneytara bölgələrindəki dürzilərin hökumət qanununa qarşı çıxmalarını təcrübə keçdiyi süvari alayı ilə birlikdə bu hərəkata qatıldığı” qeyd edilir²⁴⁴. Dolayısıyla Mustafa Kamalın Doktor Mustafa ilə qarşılaşması, “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinə qatılması 1905-ci ilin mart ayından sonra olmalıdır. 1906-cı ilin oktyabr ayında olması mümkün deyil. Mustafa Kamal cəmiyyətin Selanik şöbəsini qurmaq üçün bu şəhərə, çox güman, 1905-ci ilin sonunda və ya 1906-cı ilin əvvəllərində gedib. Çünki Suriyaya qayıtmaq məcburiyyətində qaldığı zaman Akabe hərəkatına qatılıb. Akabe hərəkatı isə 1905-ci ilin dekabr ayı ilə 1906-cı ilin oktyabr ayı aralarında olub ²⁴⁵. Bundan başqa, onun Selanikdən qayıtdıqdan bir-iki ay sonra çəkdirdiyi fotoşəkil var. Bu da 1906-cı ilin 15 iyul (2 iyul, 1322) tarixinə aiddir²⁴⁶. Bu fotoşəklin Mustafa Kamalın Selanikdən qayıtdıqdan iki ay sonra çəkildiyini düşünsək, dönüşün may ayında olduğunu qəbul etmiş olarıq. Həmçinin, Selanikdə ən çoxu dörd ay qaldığını bilirik. Çünki dörd aylıq xəstəlik kağızı almışdı. Bu da onu göstərir ki, Mustafa Kamal 1906-cı ilin fevral ayında Selanikə gedib. “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin Selanik şöbəsinin açılış tarixi də 1906-cı ilin fevral-may tarixləri arasındadır. Halbuki dəqiq olaraq bilinir ki, “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti” 1906-cı ilin sentyabr ayında qurulub. Bu xronoloji ardıcıllığa görə, “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin Selanik şöbəsi Osmanlı və Hürriyyət Cəmiyyətindən dörd-beş ay əvvəl açılıb.

Mustafa Kamal “Osmanlı hürriyət cəmiyyəti”nin qurucuları arasında yer almamaqla bərabər, yuxarıda da ifadə etdiyimiz kimi, bu cəmiyyətin Selanikdə qurulmasına zəmin hazırlayacaq fəaliyyətlə məşğul olub. Bu səbəbdən cəmiyyətə rəsmən üzv olması çox-çox sonrakı tarixdə gerçəkləşib. O da daxil olmaqla “Vətən və hürriyyət”cəmiyyətinə üzvü olanlar II Məşrutiyyənin elanından sonra yüksək mövqelərə gələ bilməmişdilər.

Əhməd Bedavi Kuran 6 avqust 1906-cı il tarixli məktub ya-yımlayıb. Bu məktub Parisdən Selanikə göndərilib. Kuran məktubun Hatib Naci (Ömər Naci) və ya Husrev bəyə (Hüsrev Sami Kızıldoğan) yazıldığını bildirir. Bu məktubda mərkəzi Parisdə olan “İttihad və tərəqqi”cəmiyyətinin Selanikdə şöbəsinin qurulması istənir²⁴⁷. Dolayısı ilə bu tarixdə, hələ ki, “İttihad də tərəqqi”nin Selanikdə şöbəsi yox idi. Heç “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti” də qurulmamışdı.

Maraqlı olan məsələ məktubun “Vətən və hürriyyət” cəmiy-yətinin üzvlərinə göndərilməsidir. Bu da onu göstərir ki, Parisdəki “İttihad və tərəqqi”nin “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətindən, dola-yısı ilə də Mustafa Kamalın fəaliyyətindən xəbərinin olması mütləq-dir.

Mustafa Kamal Paşanın siyasi və fikri fəaliyyətlərinin nəticə-sində istər Şamda, istərsə də Selanikdə qurulan gizli təşkilat olan “Vətən və hürriyyət” cəmiyyəti daha sonrakı dövrlərdə fəaliyyət göstərməyib. Ancaq bu fəaliyyətlər, xüsusilə, Selanikdə “Jön Türk”²⁴⁸ idealları istiqamətində ortaya çıxan yeni işlər üçün zəmin hazırlayıb.

“Vətən və hürriyyət” cəmiyyətindən sonra Selanikdə 1906-cı ilin sentyabrında qurulan “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti” Mustafa Ka-malın gerçəkləşdirdiyi çıxışın davamı xüsusiyyətində, lakin daha qalıcı və təsirli uzanmasından başqa nəsə deyil. Bu hərəkat 1908-ci il məşrutiyyəsinin elanında əsas təsiri olan qüvvə kimi çıxış edəcək.

“Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti”, xüsusilə, Rumelindəki ordular arasında sürətlə özünə tərəfdar toplamağa başladı. 1907-ci ilin mart-ında Tələt və cəmiyyətin digər irəlidə gedənlərinin istəyilə Hüsrav Sami Bəylə Ömər Naci bəy Parisə getdilər. Onların vəzifəsi ölkədən xaricdəki müxalifətçilərdən Əhməd Rıza və Prens Səbahəddinlə əlaqə qurub “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti”nə yaxın olanlarla bir-ləşmənin yollarını aramaq, buna da müyəssər olmasalar, orada mətbu nəşr dərc etdirməkdi. Əhməd Rızanın “İttihad və tərəqqi” cəmiyyəti ilə yaxınlaşması məhz bu ərəfədə təşkil edildi²⁴⁹. Doktor Nazım Parisdən Selanikə göndərildi. 27 sentyabr 1907-ci ildə iki təşkilat birləşdi. Cəmiyyətin adı “Osmanlı tərəqqi və ittihad cəmiyyəti” oldu²⁵⁰.

Mustafa Kamalın Selanikə gedişi də bu dövrə təsadüf edir. Sürgün cəzasının aradan qaldırılması üçün yetərincə ağıllı, təmkinli hərəkət etməyə başlamışdı. O, 20 iyun 1907-ci ildə “kolağası”²⁵¹ rütbəsinə yüksəldi. 1907-ci ilin payızında, fikirləşdiyi kimi, Rumelindəki Üçüncü Orduya təyin edildi. Müxtəlif yoldaşlarını vasitəçi kimi araya salaraq təyininin Üçüncü Orduya verilməsinə nail ola bildi. Bu təyin 16 sentyabr 1907-ci ildə baş tutdu. Təyin edildiyi Üçüncü Ordunun mərkəzinin Monastırda olmasına baxmayaraq Mustafa Kamal Selanikdə qalmağa çalışdı və buna mü-vəffəq oldu²⁵².

O, Selanikə gəldiyi zaman “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin “Osmanlı hürriyyət cəmiyyəti” vasitəsilə “İttihad və tərəqqi” cə-miyyətinə birləşdiyini gördü. 1908-ci ilin fevral ayında özü də “İtti-had və tərəqqi” cəmiyyətinə üzv yazıldı²⁵³.

Mustafa Kamal həmin ərəfədə Əli Fuad Cebesoya: “Bu gözlə-nilməzliyi qəbul etmək məcburiyyətində qaldım və mən də“İttihad”ın üzvü oldum”, – deyib²⁵⁴.

Mustafa Kamalın bu cəmiyyətə giriş tarixini Kazım Nami Duru 29 oktyabr 1907-ci il kimi göstərsə də²⁵⁵, Kazım Qarabəkir fevral 1908-ci il tarixini qeyd edir²⁵⁶. Bundan başqa, Kazım Qarabəkir Mus-tafa Kamalın Cəmiyyətə Əli Fəthi (Okyar) bəyin vasitəçiliyilə gir-diyini söylədiyi halda, Fethi Okyar özü kimi, Mustafa Kamalın da İs-mayıl Haqqı vasitəsilə cəmiyyətə yazıldığını bildirir²⁵⁷.

Mustafa Kamal Selanikdə xidmətə başladıqdan sonra cəmiy-yətlə əlaqəni öz üzərinə götürərək II Məşrutiyyənin elanına qədər Selanik-Üsküp arasında Makedoniya dəmiryolu müfəttişi kimi ça-lışıb²⁵⁸. Məşrutiyyənin elanından sonra “İttihad və tərəq-qi”cəmiyyəti tərəfindən məşrutiyyənin məqsədini izah etmək və cə-miyyətin əleyhinə olan hərəkatların ²⁵⁹qarşısını ala bilmək, bundan başqa, “İttihad və tərəqqi”cəmiyyəti pərəstişkarlarının fəaliyyətlə-rinə nəzarət etmək üçün Trablusqərbə göndərilib. “İttihadçı”lar Selanikdən kənarda təbliğat aparılması üçün bu vəzifənin yararlı olacağı bəhanəsilə onu öz yanlarından uzaqlaşdırdılar. Uzaqlaş-dırmanın səbəbisə “İttihad və tərəqqi” qurucularının Mustafa Kamalı özbaşına, qürurlu, cürətli hesab etmələrindən qaynaqlanırdı.

Göründüyü kimi, Mustafa Kamal Paşa başlanğıcda “İttihad və tərəqqi” içərisində əhəmiyyətli mövqeyə sahibdi. Zürcher onu hərəkətlərinə görə, “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətinin “mülayim” qa-nadına       mənsub vacib üzvü, düşüncə cəhətdənsə türk milliyyətçiliyini müdafiə edən “radikal” qanada mənsub adam kimi göstərir²⁶⁰.

Mustafa Kamal “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətinin 1909-cu il kon-fransında ordu və siyasətin, din və dövlət işlərinin ayrılmasının va-cib olduğunu söyləyərək cəmiyyətin “cinayət şəbəkələri” ilə müna-sibətlərinə son qoyulmasını tələb edib²⁶¹. Daha sonrakı zamanlarda isə onun fikirləri “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətinin öndə ge-dənlərinin düşüncələrilə uyğun gəlmədi. Bununla belə, Mustafa Kamal fikirlərini söyləməkdən, məsul şəxslərə xəbərdarlıq etməkdən çəkinmədi. Bir müddət orduda ona verilən vəzifələri rədd etdi. Dövlət mənfəəti üçün Osmanlı baş kurmayı haqda hökumətə və padşaha şikayət etdi. Doğruluğuna inandığı məsələlərdə özündən yuxarı mövqedə duranlara davamlı xəbərdarlıq etməkdən ehtiyatlanmadı. Dövrün dövlət-ordu-bürokratiya quruluşuna olduqca zidd, alışılmamış çıxışlarına görə heç zaman cəzalandırılmadı, əksinə, uzun müddət əhəmiyyətli vəzifələrdə ça-lışdı²⁶².

II. İkinci Məşrutiyyənin elan edilməsi və Mustafa Kamal

Mustafa Kamal “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətinin şöbələrini Se-lanik-Üsküp dəmiryolu üzərindəki şəhər və qarnizonlarda açaraq onların inkişaf etməsi üçün çalışırdı. Bu ərəfələrdə “İttihad və tərəq-qi”qısa müddət ərzində 2-ci və 3-cü Orduda yayıldı.

Məşrutiyyə üçün ilk qığılcım 29 may 1908-ci ildə Selanik Mər-kəz Komandanı miralay (polkovnik) Nazim bəyin vurulması idi²⁶³. Serezdə bir minbaşı (mayor) II Əbdülhəmidin əleyhinə danışmış, bu da saraya çatdırılmışdı. Təhqiqatın aparılması Nazim bəyə tapşı-rılmışdı. Cəmiyyət Nazim bəyi aradan götürməyə qərar verdi. Mustafa Nəcibin atdığı güllənin yaraladığı Nazim bəy İstanbula getdi. Bundan sonra təhqiqatın aparılması Mustafa Kamala tapşırıldı. Mustafa Kamal araşdırma nəticəsində minbaşını xilas edə bildi²⁶⁴.

Resneli Niyazi bəy 3 iyul 1908-ci ildə öz əsgərlərilə birlikdə dağlara çəkildi. Onu yaxalamaq əmri alan Şəmsi paşa öldürüldü. Ni-yazi bəydən başqa, Ənvər bəy, Əyyub Səbri kimi zabitlər də dağa çıx-mışdılar. Padşah tərəfindən təhqiqat üçün göndərilən Tatar Osman Paşa da Niyazi və Eyub Səbri tərəfindən qaçırıldı.

II Əbdülhəmidi Məşrutiyyəni elan etməyə məcbur qoyan ən va-cib hadisələrdən biri də Firzovikdə toplaşmış 30 min arnavutun Məşrutiyyənin lehinə çıxaraq padşaha teleqram göndərməsiydi. Nə-ticədə II Əbdülhəmid 23 iyul 1908-ci ildə Məşrutiyyənin elan edil-məsinə qərar verdi, 24 iyulda isə qəzetlərdə rəsmi bildiriş dərc olun-du²⁶⁵.

İcra etdiyi vəzifə səbəbindən baş verən hadisələrin içində olmayan Mustafa Kamal vəziyyəti kənardan diqqətlə müşahidə edirdi. Məşrutiyyənin elanından sonra Niyazi, Ənvər, Əyyub Səbri azadlıq qəhrəmanı kimi qəbul edildilər. Bununla müqayisədə Mustafa Kamalın adı çəkilmir. O, hadisələrin başlanğıcından etibarən cəmiyyəti idarə edən kadrlar və liderlərlə həmfikir olmayıb, dolayısıyla də “İttihad və tərəqqi” cəmiyyəti içərisində daima mərkəzdə olan insanlardan uzaq tutulub²⁶⁶.

Mustafa Kamalın fikrinə görə, İkinci Məşrutiyyə hərəkatının ye-ganə məqsədi II Əbdülhəmidi çokdürməkdi. Onun qənaətincə, hər dərdə dərman hesab edilən məşrutiyyə uğurlu ola bilməzdi. Elan edilməkdən başqa da nəyəsə yararlı olması mümkün deyildi. Çünki ittihadçıların dəqiq siyasi görüşü, hansısa proqramları yox idi. Mustafa Kamal məşrutiyyə elan etməklə işin bitmədiyini soyləyərək məmləkətdə köklü reformalar aparılmasını, bunun üçünsə “İttihad və tərəqqi”nin artıq partiya kimi açıq fəaliyyət göstərməli olduğunu, ordunun qəti şəkildə siyasətdən uzaq saxlanılmasını vacib şərt hesab edirdi. Bundan başqa, Mustafa Kamal Məşrutiyyədən əvvəl cəmiyyətin hazırlıqsız olduğunu, kadrların zəifliyini söyləyirdi²⁶⁷. Onun tənqidi fikirləri Mərkəzdə narahatlıq yaradıb, hətta Rəhmi bəy Əli Fuad bəyə: “Mustafa Kamal həddini aşır”, – deyib²⁶⁸.

1908-ci ilin avqust ayında Mustafa Kamal Tələt bəydən məktub aldı. Tələt bəy Trablusqərbdə Məşrutiyyə hərəkatının baş qal-dırdığını və onun bu hadisələri yatırmaq üçün xüsusi tapşırıq aldı-ğını yazırdı. Bundan sonra Mustafa Kamal 1908-ci ilin sentyabr ayı-nın sonlarında Trablusqərbə göndərildi²⁶⁹. Mustafa Kamal bunun müxalifətçilərdən qorxan cəmiyyət rəhbərlərinin onu Selanikdən uzaqlaşdırmaq üçün hazırladıqları oyun olduğunu düşünürdü²⁷⁰. Amma Zürcher bu fikri qəbul etmir, Mustafa Kamala verilən tapşı-rığın əhəmiyyətli olduğunu, bundan başqa, eyni dövrdə digər qa-baqcıl əsgərlərə də tapşırıqlar verilərək Selanikdən uzaqlaşdırıldı-ğını, ölkədən kənara göndərildiyini söyləyir. Bu əsgərlər Ənvər, Əli Fuad, Əli Fəthi idi²⁷¹.

Mustafa Kamal Trablusqərbdə qarşılaşdığı çətinliklərə baxma-yaraq iğtişaşları qan tökmədən yatıra bildi. Oradakı şərtlər həddindən artıq pis olsada, hərbçi, diplomat kimi rəftar edərək millətlərarası münaqişəyə çevrilə biləcək Trablusqərb üsyanını yoluna qoydu. Xarakterinin təsir altına salan xüsusiyyətlərini, natiqlik bacarığını, qərarlı olduğunu və insanları tanıma istedadını nümayiş etdirdi, eyni zamanda da bu bacarıqlarını inkişaf etdirməyə nail oldu²⁷².

13 yanvar 1909-cu il tarixində, o, geri – Üçüncü Ordu Selanik Redif²⁷³ diviziyasının qərargah rəisi kimi döndü. Trablusqərbdən qayıdandan sonra yenə də Selanikdə öz vəzifəsinə başlayaraq 11-ci Ehtiyat Bölməsinin Ehtiyat hissəsinin qərargah rəisi oldu. Bundan sonra onu 31 mart hadisələrini dəf edən Hərəkat Ordusunun İstanbulun yaxınlığına qədər gələn heyəti içərisində görürük.

II Məşrutiyyəyə baxmayaraq“İttihadçı”lar İstanbulda vəziyyətə tam mənasıyla nəzarət etmirdilər. Gün keçdikcə qüvvətli daxili müxalifət qüvvəsi yayılır, öz təsir dairəsini genişləndirirdi. Bundan başqa, cəmiyyətin daxilində fikir ayrılıqları, anlaşılmazlıqlar yaranmışdı. Vəziyyətdən narazı qruplar hərəkətə keçmək üçün bəhanə axtarırdılar.

Bir gün, gecə saatlarında Qalata körpüsü üzərində Əhməd Sə-mim adlı jurnalistin vurulması 1909-cu il aprelin 13-də buna cavab olaraq qiyamın qalxmasıyla nəticələndi. “31 mart hadisəsi” kimi tarixə keçən bu hərəkatın başında olanlar “İttihad və tərəqqi”nin ləğv edilməsini, hökumətin istefasını, Məclis rəhbərinin uzaqlaşdı-rılmasını istəyirdilər.

Hadisələrin gedişatını səhər tezdən teleqraf başında izləyən Mustafa Kamal İstanbulda qeyri-adi vəziyyət yarandığını anlayan kimi diviziya komandanı Hüseyn Hüsnü Paşanı və Ordu komanda-nı Mahmud Şevkət Paşanı hərəkətə keçmək lazım gəldiyinə inandıra bildi. Belə bir vəziyyətdə atılacaq yeganə addım İstanbula silahlı qüvvə göndərməkdi. Bu silahlı qüvvələrə əvvəlcə “Hürriyyət Or-dusu” adı təklif edildi. Lakin Mustafa Kamal bütün orduların hü-riyyət ordusu olduğunu, göndərdikləri silahlı qüvvələrinsə həmin ordunun, sadəcə, hərəkət halında olan parçası kimi qəbul etdiyini söyləyərək “Hərəkət Ordusu” adını irəli sürdü və qəbul etdirdi. Hə-rəkət Ordusunun İstanbul xalqına apardığı, Hüsnü Paşanın im-zaladığı 19 aprel 1909-cu il tarixli bəyannaməni Mustafa Kamal yaz-mışdı²⁷⁴. Bu bəyyanamədə deyilirdi ki, üsyançılar cəzalandırılacaq, əhalisə qorunacaqdır.

Hərəkət Ordusu İstanbula yaxınlaşdığı zaman ordunun ko-mandanlığı Mahmud Şevkət Paşaya həvalə edildi. Bununla da qə-rargah heyəti dəyişmiş oldu. Yeni qərargah heyətində Berlindən gələn Ənvər bəy və Hafiz Haqqı bəy də vardı. Ş.S.Aydəmir məhz bu faktdan çıxış edərək Ənvər bəyin Mustafa Kamalın önünü kəsdi-yini, ona mane olduğunu söyləyir²⁷⁵.

Sina Akşinsə bu yerdəyişmənin normal olduğunu bildirir. Hüsnü Paşa Redif Firqəsinin komandanı olduğuyçün Mustafa Kamal onun heyətindədir. Lakin Hərəkət Ordusuna II Ordudan mü-əyyən hissələr qatılmışdı. Daha sonra Mahmut Şevkət Paşa bütün ordunun komandanı təyin edilib, bununla əlaqədar heyət yenidən dəyişdirilib²⁷⁶.

Hərəkət Ordusu vəziyyətə nəzarəti öz əlinə alar-almaz “İttihad və tərəqqi”nin rəhbərləri yenidən gizləndikləri yerlərdən meydana çıxdılar, II Əbdülhəmidi taxtdan saldılar. Bütün bu hadisələrdən sonra Mustafa Kamal yenidən Selanikə qayıtdı. Onun eyni ildə “İtti-had və Tərəqqi” cəmiyyətinin Selanikdəki ikinci konfransına qatıl-dığını da görürük.

Kazım Qarabəkir Ədirnədə İkinci Orduda, İsmət bəy (İnönü) Selanikdə, Fəthi bəy (Okyar), Refet (Bele), Əli Fuad, Tevfik Rüştü (Aras) və Hüseyn Rauf kimi gənc zabitlər Mustafa Kamalın ətrafın-da “İttihad və tərəqqi”nin yanlış qərarlarına qarşı kiçik, lakin əhə-miyyətli müxalif zabitlər qrupu yaradıblar. Mustafa Kamal qrupun fikirlərini çəkinmədən baş qərargaha bildirib, lakin bu xəbər-darlıqlar lazım olan kimi reaksiya doğurmayıb.

22 sentyabr 1909-cu ildə Selanikdə “İttihad və tərəqqinin” illik böyük konfransı keçirilir. Mustafa Kamal bu konfransa Trablus nü-mayəndəsi kimi qatılmışdı. İlk andan etibarən müdafiə etdiyi fikir-ləri burada da dilə gətirmişdi. Konfransda yaymağa çalışdığı fikirlər bunlar idi:

1. Cəmiyyətin siyasi partiya kimi fəaliyyət göstərməsi;

2. Ordunun siyasətə qarışdırılmaması;

3. Cəmiyyətlə masonluq arasında heç bir əlaqənin qalmaması;

4. Cəmiyyətin içərisində bərabərliyin qorunması;

5. Hökumət fəaliyyətilə dini fəaliyyətin bir-birindən ayrılma-sı²⁷⁷.

Özünün və qrupunun adından etdiyi çıxışlarda Osmanlı dövlə-tinin və Məşrutiyyənin hərbi partiyaya deyil, bir tərəfdən qüvvətli orduya, digər tərəfdənsə güclü siyasi partiyaya ehtiyacı olduğunü söylədi və ordunun siyasətdən uzaqlaşdırılması lazım gəldiyini qətiyyətlə təkrarlayaraq bütün diqqətləri öz üzərinə çəkdi. Mustafa Kamalın bu fikirlərinə qarşı çıxanlar çox oldu. Xüsusilə də “31 mart hadisəsi” nümunə göstərilərək ordunun siyasətdən uzaq-laşdırılması fikrinə etiraz edənlər üstünlük təşkil etdi. Nəticədə Mustafa Kamalın irəli sürdüyü tezis konfransda qəbul olunmadı. Bununla belə, yenə də konfransda ordu ilə siyasətin ayrılması fikrini dəstəkləyən qərar qəbul edildi²⁷⁸.

Bu hadisələrdən sonra cəmiyyətin liderləri Mustafa Kamalı, sa-dəcə, “müxalif” deyil, təhlükəli düşmən kimi görməyə başladılar. Bu fikir ayrılığına görə, cəmimiyyətin komitacıları²⁷⁹ məsələyə mü-daxilə edərək onu aradan götürmək üçün iki ciddi təşəbbüs gös-tərdilər. Mustafa Kamal hər iki cəhdin qarşısını almağa müyəssər ol-du. Hətta ikinci sui-qəsd təşəbbüsünü etməli olan Yaqib Cəmil təkcə onu öldürməkdən boyun qaçırmadı, təhlükə barədə xəbərdarlıq da etdi.

Mustafa Kamalın “İttihad və tərəqqi” ilə yola getməməsinin bir səbəbi də Ənvər bəylə münasibətləriydi. Ənvər bəylə araları heç vaxt düzəlməyib, bu isə Mustafa Kamalın Ənvər bəyin liderlik etdiyi “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətilə münasibətinə təsirini göstərib. Aydəmir Ənvər bəyin Mustafa Kamaldan çəkindiyini, Mustafa Kamalın da Ənvər bəyə qarşı eyni duyğular bəslədiyini qeyd edir²⁸⁰. Zürcher isə Mustafa Kamalın Ənvər bəydən çəkinməsi üçün yetərli səbəbləri olduğunu, lakin Ənvər bəyin ondan çəkinməsi üçün heç bir səbəb olmadığını bildirib. Yazarın iddiasına görə, o dövrdə Ənvər bəyə rəqib olaraq Mustafa Kamal deyil, Əli Fəthi göstərilirdi²⁸¹.

Bu ərəfələrdə Mustafa Kamal bir müddət siyasi fəaliyyətinə fa-silə verərək daha çox öz işi ilə bağlı məsələlərlə məşğul oldu. Üçün-cü Ordunun təlim korpusunda zabit təlimçilərinə, 38-ci piyada ala-yına komandanlıq etdi. Berlin Hərbi Akademiyasının köhnə müdir-lərindən olan general Litzemanın “Komandanın müharibə təlimi” və “Bölüyün müharibə təlimi” adlı kitablarını türk dilinə tərcümə edə-rək nəşr etdirdi (1909 və 1912). “Cüməli ordugahı və Tabiyə manevr səyahəti” (1911) adlı kitablarını da məhz bu dövrdə çapa hazırladı²⁸².

Mustafa Kamal Mahmud Şevkət Paşa ilə bərabər 2 mart 1910-cu ildə Arnavutluqda yeni üsyan baş qaldırdıqdan sonra Arnavutluq hərəkatına qatıldı.

1910-cu ilin payızında fransız ordusunun Pikardiyedə apardığı manevrlərdə iştirak edəcək türk heyətinə Səlahəddin bəylə birlikdə Mustafa Kamal da nümayəndə seçildi. Bu toplantıda manevr planlarının müzakirəsində hamıdan fərqli plan təklif edərək yenə də hər kəsin diqqətini özünə çəkdi. Verdiyi təklifə fransız və türk heyətləri heyrətlə yanaşsalar da, səhərisi gün reallaşan tətbiqatda Mustafa Kamalın haqlı olduğu öz təsdiqini tapdı²⁸³.

Mustafa Kamal 13 sentyabr 1911-ci il tarixində İstanbulda baş qərərgah daxilində yeni vəzifə icra etməyə başladı. O, 1922-ci ildə “Vakit” qəzetində dərc olunan bir müsahibəsində deyir ki, “İttihad və tərəqqi” mənsubları hərbi birliklərlə birbaşa əlaqəsini qoparmaq üçün İstanbula təyin ediblər²⁸⁴.

Rıza Nur 1911-ci ildə Mustafa Kamalın “Xilaskar zabitan qru-pu”na qatıldığını qeyd edir²⁸⁵. Əgər bu, doğrudursa, o zaman Selanikdən uzaqlaşdırılmasının səbəbi meydana çıxmış olur. Lakin bu məlumat başqa mənbədə yoxdur. Üstəlik, həqiqətən, bu qrupa qatılmış olsaydı, bir müddət sonra Ənvər bəy, Yaqub Cəmil, Sapancalı Haqqı kimi öndə gedən ittihadçılarla birlikdə Trablusqərbə gedə bilməzdi.