Kitabı oku: «Mənim anam – Marina Svetayeva », sayfa 3

– O ayağına yox, o birinə geyin.

Ayaqqabılarımı dəyişsəm də, yenə “o ayağa yox” eşidirdim. Hansı ayaq o ayaqdı?! Hansı əl o əldi?! Hansı tərəf o tərəfdi?!

Sağ və sol tərəflər haqqında heç nə eşitməyənə qədər hər şey yaxşı idi. İndi hər şey qarışıb, çətinləşib. Və bu qarmaqarışıqlıqda səhv etməməkdən ötrü heç bir işarə, heç bir əlamət yoxdu.

Qonağımız gəlmişdi – adətən, Volodeçka Alekseyev gəlirdi. O, həmişə mənə hədiyyə gətirirdi. Salamlaşır, əlini mənə uzadırdı. Aha, deməli, sağ əli bu tərəfindədir! Onda mənim də sağ əlim həmin tərəfdə olmalıdır. Əlimi uzadırdım, amma sən demə, bu, mənim sol əlimmiş. Axı niyə də, niyə? Marina bunu mənə izah edə bilməyəcəyini fikirləşib atama dedi:

– Bax, görərsən, Seryojenka, o da eynən mənim kimi qətiyyən dəqiq elmlərdən baş çıxarmayacaq!

Marinayla İsa məbədinə getdiyimiz gəzintilər həmişə pilləkənlərə görə zəhərə dönürdü. Üzüyuxarı çıxmaq əyləncəli və rahatdı, amma axı əvvəldən həmin pilləkənlərlə düşməyin də lazım olacağını bilirdim. Mənsə pilləkənlərdən bütün uşaqlar kimi adi qaydada düşə bilmirdim. Və Marina yenə məni öyrədəcək, yenə də əsəbiləşəcəkdi. Bilirdim, belə də olacaqdı. Məbədin nəhəng, təntənəli, qızılı rəngdə dərinlikləri və hündürlükləri geridə qalmışdı. O, elə böyükdü ki, içində kilsə vardı. Altarın yanında qoyulan, adamlarla arasına qızılı kəndir bağlanmış qırmızı məxmər kürsülər geridə qalırdı. Bu, çar kürsüləriydi, onlarda dua zamanı ürəyi hansında istəsə, çarın özü otururmuş.

Bütün xoş anlar və gözəlliklər keçmişdə qaldı. Qarşıdasa sonsuz aşağı enən bomboz pilləkənlər görünürdü. Və mən hamı kimi bu pilləkənləri pillə-pillə düşməliydim…

MARİNA SVETAYEVA HAQQINDA

QIZININ XATİRƏLƏRİ

O NECƏ İDİ?

Mənim anam – Marina İvanovna Svetayeva bəstəboy – 163 sm, “misirli oğlan” bədən quruluşunda – enlikürək, dar ombalı, incəbelli bir xanım idi. Gənclik illərindəki köklüyü tezliklə və həmişəlik arıq bədən forması ilə əvəz olunmuşdu; quru, dar topuq və biləkləri, cəld və xəfif yerişi, sərt və kobud olmayan, zərif hərəkətləri vardı. İnsanların onu seyr etdiyini, hətta süzdüyünü hiss edəndə hərəkətlərini daha da ləngidirdi. Həmin an çox ehtiyatlı jestlər etsə də, kənardan tam sərbəst görünürdü.

Ciddi, qamətli boy-buxunu vardı: hətta yazı masasına əyilən zaman belə bel sütununu dik saxlayırdı.

Gəncliyində yumşaq və bir-birinə dolaşan qızılı-şabalıdı saçları çox erkən ağarmağa başladı. Və bu onun qarabuğdayı-solğun bənizindən şəfəqlənən işığı artırdı; yaşıl, üzüm rəngli, qəhvəyi kirpiklərlə haşiyələnmiş gözləri aydın və parlaq idi.

Üzünün cizgiləri düz və dəqiqdi; heç bir yayğınlıq yox idi. Sanki Yaradan hər şeyi əvvəlcədən ölçüb-biçərək cilalayıb yaratmışdı onu. Burnunun üst yerindən kiçik donqarı olsa da, ucu iti yox, qısa, hamar idi. Ağzı sanki görünməyən xətlə çərçivələnmişdi.

Alnında üfüqi xətlə uzanan iki qırış xurmayı qaşlarını ayırırdı.

Susqun və solğun üzü səma və su kimi dəyişkən, zəngin, daimi daxili hərəkətlə doluydu.

Amma çox az adam onu oxuya bilirdi.

Əlləri möhkəm, işgüzar və zəhmətkeş idi. Heç vaxt barmaqlarından çıxartmadığı iki gümüş (gəmi təsvirli möhür-üzük, hamar çərçivədə Hermesli əqiq gemma, atasının hədiyyəsi idi) və nişan üzüyü əllərini diqqət mərkəzinə çəkmirdi, ona nə bəzək verirdi, nə də bir-birinə bağlayırdı, sadəcə əllərinin bir hissəsinə çevrilmişdi.

Səsi qız səsi kimi yüksək tonlu, cingiltili, elastikdi. Nitqi qısa, replikaları formal idi.

Dinləməyi bacarardı; heç vaxt həmsöhbətinin sözünü kəsməzdi, lakin mübahisə zamanı təhlükəli olurdu: disputlarda, diskussiya və müzakirələrdə buz kimi nəzakət çərçivəsindən kənara çıxmamaq şərtilə rəqibini ildırımtək vururdu.

Bənzərsiz bir hekayəçi idi.

Şeirlərini sanki bir neçə adam üçün yox, hər zaman böyük bir auditoriya üçün səsləndirirdi.

Temperamentli, mənalı, poetik göndərişlərsiz, misraların sonunu ötürmədən oxuyurdu; ən mürəkkəb ifadələr onun ifasında aydınlanırdı.

Həvəslə oxuyurdu, sadiqcəsinə, bəzən heç təklif gözləmədən özü deyirdi:

– İstəyirsiniz, sizin üçün şeir oxuyum?

Həyatı boyu böyük adam oldu. Onun oxucuya, dinləyiciyə, yazılana tez və bilavasitə cavab verilməsinə olan tələbatı ödənmədi.

Yenicə ilk addımlarını atan gənc şairlərə qarşı xeyirxah və hədsiz səbirli idi. Bircə onlarda “ilahi qığılcımları” hiss, ya da təsvir edəydi; hər bir belə adamda həmkarını, varisini görürdü, amma özünün yox, məhz Poeziyanın varisini!

Həqiqətən də, xeyirxah və səxavətliydi: yardım, xilas etməyə, əldən tutmağa – heç olmasa, arxa-dayaq olmağa həmişə tələsirdi; əlində olan son tikəsini də paylaşırdı, artıq heç nəyi yox idi.

Əyilmədən verməyi də, almağı da bilirdi; uzun müddət yaxşılığın qarşılıqlı olmasına, insanların yardımsevərliyinə inanırdı.

Heç vaxt çarəsiz olmazdı, lakin həmişə müdafiəsiz idi.

Özgələrə qarşı iltifatlı idi. Yaxınlarına, dostlarına, uşaqlara qarşı özünə olduğu kimi tələbkar idi.

Bəzi dayaz düşüncəli çağdaşları kimi  heç vaxt dəbi inkar etmirdi. Saxta geyimlər altında gizlənən yoxsul adamlardan iyrənirdi. Mühacirətlik illərində köhnəlmiş paltarlarını məğrurluqla geyinirdi.

Əşyalarda hər şeydən çox zamanla sınanmış dözümlülüyə dəyər verərdi: kövrək, əzilən, cırılan, ovulan, qırılan, bir sözlə – “zərif” olan heç nəyi sevmirdi.

Gec saatlarda yatırdı. Yatmazdan əvvəl mütləq mütaliə edirdi. Səhər tezdən oyanırdı.

Adətlərində mütəvazi idi. Yeməyi aramla, tələsmədən yeyirdi.

Rusiyada özü doldurduğu papirosları, xaricdə tünd kişi siqaretlərini, albalı müştüyündə sadə yarımsiqaret çəkirdi.

Qara qəhvə içərdi: açıq rəngli dənələrini qəhvəyi rəngə çalanacan qızardardı, səbirlə misdən olan dairəvi sütuncuq formalı, üstü şərq üslubunda hörmə naxışlı qədim türk dəyirmanında üyüdərdi.

Təbiətlə, həqiqətən də, sanki qan qohumluğu vardı. Sözlə ifadə olunan, həmçinin sevgiylə gəzib dolaşmaq mümkün olan dağları, qayaları, meşələri sevirdi. Lakin nə piyada, nə üzməklə keçmək olmayan dənizlə necə münasibət quracağını bilmirdi. Çünki onu sadəcə seyr etməyi bacarmırdı.

Sükutda qalan düzəngahlı mənzərələr onu dəli edirdi. Bataqlıqlı, daşlı yerlər, həmçinin ilin ayaq basanda yerin boş, nəmişli aylarını, üfüqün yayıldığı vaxtlarını sevmirdi.

Doğmalarıyla birgə həmişə xatirində uşaqlığından Tarusa və gənclik illərindən Koktebeli saxlayırdı. Onları hər zaman axtarırdı. Və çox nadir hallarda Medon meşəliyinin keçmiş “kralın ov yerlərindəki” dərə-təpəliklərində, Aralıq dənizi sahillərinin rəng və ətrində tapırdı.

İstini yaxşı keçirir, soyuğa heç davamı yox idi.

Kəsilmiş güllərə, çələnglərə, güldanda və ya pəncərə qırağına düzülmüş dibçəklərdə bitən hər şeyə qarşı etinasız idi. Bağlarda bitən güllərisə – daşsarmaşığı, yabanı üzüm kollarına qüvvətli və uzunmüddətli olduğuna görə üstünlük verirdi.

İnsanın təbiətə ağıllı, müdrikanə müdaxiləsini, birgə yaradıcılıqlarını – parklar, bəndlər, yollar və s. yüksək dəyərləndirirdi.  Dəyişilməz zərifliklə, sadiqlik və anlayışla (hətta hörmətlə) itlərə, pişiklərə yanaşırdı. Onlar da ona qarşı o cürdülər.  Gəzintiyə çıxan zaman çox vaxt məqsəd qoyurdu: filan yerə çatanacan, filan yerə çıxanacan; alınma şeylərdən daha çox “qənimətə” – toplanılan göbələklərə, giləmeyvələrə fərəhlənirdi. Və bədheybət uzaq kəndlərdə yaşadığımız çətin “çex dövrlərində” sobanı qalamaq üçün yığdığımız oduna görə çox sevinirdi.

Şəhərdə və şəhərdənkənar yerlərdə səmti, cəhəti yaxşı bilsə də, şəhər hüdudlarından qıraqda istiqaməti itirir, hətta tanıdığı yerlərdə belə azırdı.

Hündürlükdən, yüksək mərtəbələrdən, kütlədən, avtomobillərdən, eskalatorlardan, liftlərdən qorxurdu. Bütün növ şəhər nəqliyyatlarından (tək olanda) yalnız tramvay və metrodan istifadə edirdi. Onlardan heç biri olmayanda piyada gedirdi.

Riyaziyyatı çox zəif bilir, texnikadan başı çıxmırdı.

Məişəti işlərini dözülməzliyinə görə daha əsas və vacib şeylər üçün lazım olan vaxtın çoxunu apardığına görə gündəlik qayğıların mənasız yerə təkrarlandığını sevmirdi. Bütün həyatı boyu səbirlə tək-tənha bir qərib kimi bunun öhdəsindən gəldi.

Ünsiyyətcil, qonaqpərvərdi. Həvəslə yeni tanışlıqlar yaradırdı, lakin daha çox maraqsız tanışlıqları bitirərdi. “Düzgün insanlar” cəmiyyətində əcaib adamlara üstünlük verirdi. Elə özü də əcaib, qəribə bir qadın idi.

Dostluqda və düşmənçilikdə tərəfgir idi və heç də həmişə sistematik deyildi. “Heç kimə pərəstiş etmə” ehkamını hər zaman pozurdu.

Gəncliklə hesablaşır, yaşlı nəslə ehtiram edirdi. Nəfis yumor hissinə malik idi. Açıq-aydın və ya kobudcasına gülməli olan şeylərə gülmürdü.

Uşaqlığında məruz qaldığı iki şeyi – təsviri incəsənət (atasının sahəsi) və musiqini (anasının sahəsi) seçmişdi. Forma və kolorit – gerçəkdən hiss olunan (toxunula bilən), gözlə görünə bilənlər onunçün yad olaraq qaldı. Ancaq təsvir olunanın süjeti ilə maraqlanardı – uşaqların “şəkillərə baxması” kimi. Buna görə də kitab qrafikası və qismən qravyur (Dyureri, Doreni sevirdi) onun ruhuna rəssamlıqdan daha yaxın idi.

Teatra erkən marağı, qismən gənc ərinin və dostlarının yaratdığı maraq kimi də izah olunur, lakin bu maraq elə gənclik illərindəcə nə yetkinlik sərhədini, nə də ölkənin sərhədlərini aşmadan Rusdiyada qaldı.

Bütün tamaşa olunanlardan tamaşaçıya daha çox yaradıcılıq, hiss, duyğu, təsvir ötürə bildiyi üçün kinonu sevirdi.

Zəhmətkeşlərə daim dərin hörmətlə yanaşırdı; intizamsızlıq, tənbəlik, axmaqlıq kimi avaralıq, bekarçılıq, parazitizm də ona yad idi.

Məsuliyyətli, sözünün arxasında duran insan idi.  Nə qədər təvazökar olsa da, öz dəyərini bilirdi.

O, NECƏ YAZIRDI?

Bütün təxirəsalınmaz işlərini səhər tezdən ac qarnına, açıq beyinlə yazırdı.

Özü üçün bir fincan qaynar qəhvə süzüb yazı masasının üstünə qoyurdu. O, ömrünün hər gününü yaxınlaşdığı yazı masasına fəhlə dəzgah arxasına keçən kimi yaxınlaşırdı. Həmin məsuliyyət və labüdlük hissiylə. Sanki bu masadan ayrılmaq mümkünsüz idi onunçün.

Həmin anda gözünə artıq nə görünsə, kənara çəkirdi. Mexaniki hərəkətlərlə dəftər və dirsəyini qoymaq üçün yer açırdı.

Alnını ovucunun içinə dirəyir, barmaqlarını saçlarının arasına daraqlayır, elə bir andaca fikrini cəmləşdirirdi.

Fikrinin və qələminin itiliyi ilə əlyazmaya çevriləndən başqa hər şeyə lal və kar olurdu.

Ayrı-ayrı vərəqlərdə heç vaxt yazmazdı. Ancaq dəftərdə – istənilən cür məktəbli dəftərindən tutmuş baş dəftərəcən. Təki kağızda mürəkkəb yayılmasın. İnqilab illərində hətta özü dəftər tikirdi.

Adi nazik ucluqlu (məktəb) taxta qələmlə yazırdı. Özüyazan (diyircəkli) qələmlərdən heç vaxt istifadə etməzdi.

Arabir siqaret çəkir, bir qurtum qəhvə içirdi. Sözün necə səslənəcəyini yoxlamaq üçün özü özlüyündə mızıldanırdı. Oturduğu yerdən sıçramır, otaq boyu var-gəl etmirdi. Masanın arxasında gördüyü işə ona məhkum olunmuş kimi baxırdı.

Əgər ilhamlanırdısa, çox zaman qeyri-adi cəldliklə əsas olanı yazır, ideyanı önə çəkirdi; əgər təkcə fikrini cəmləşdirirdisə, onda ancaq poeziya qaralaması yazırdı. Hazır mətndən sözün mənasını, təyinini, qafiyəni axtarır, artıq və uzun-uzadı hesab etdiklərini çıxarırdı.

Məna və səslənmənin vahidlik dəqiqliyinə nail olandan sonra səhifələrcə sütun-sütun qafiyələr, onlarla misra variantı yazırdı. Adətən, inkar etdiklərini silmirdi, yenidən axtarışlar etmək üçün altından xətt çəkirdi.

Böyük bir işə girişməzdən əvvəl, onun ideyasını başdan-başa konkretləşdirirdi, plan cızırdı, nəsnə onu öz axınının ardınca aparıb idarəolunmaz nəyəsə çevirməsin deyə planından kənara çıxmırdı.

Özünəməxsus yumru, xırda, dəqiq və aydın xətlə yazırdı. Ömrünün son üçdə birində qısa şəkildə yazdığına görə əlyazmaları çətin oxunulurdu: bir çox sözlər təkcə bir hərflə işarə olunurdu; getdikcə qaralamalarını ancaq özü oxuya bilirdi.

Xətti çox erkən – hələ uşaq ikən formalaşmışdı.

Ümumiyyətlə, səliqəsiz xətlə yazan adamın həmin yazını oxuyacaq adama – istənilən ünvana, redaktora, mürəttibə qarşı hörmətsizliyi kimi qəbul edirdi. Ona görə də məktubları, xüsusilə, aydın və diqqətli yazırdı. Mətbəəyə göndərəcəyi əlyazmaları isə yenidən çap hərfləriylə ağlamaya köçürərdi.

Məktublara dərhal cavab verirdi. Əgər məktubu səhər gələn poçtla alırdısa, adətən, ləngitmədən cavabının qaralamasını həmin günün yaradıcılıq axını kimi dəftərinə yazırdı. Əlyazmalarına olduğu kimi məktublarına qarşı da tələbkar idi. Və buna da yaradıcı yanaşırdı.

Bəzən dəftərdəki qeydlərinə gün ərzində yenidən qayıdırdı. Gecələrsə yazdıqları üzərində ancaq cavanlığında  işləyərdi.

İstənilən şəraiti işə tabe edə bilirdi, yenə də təkrar edirəm: istənilən şəraiti.

Onun zəhmətkeşlik istedadı və daxili mütəşəkkilliyi ilahi vergiyə bərabərdi.

Dəftərini örtən kimi otağının qapısını açırdı – günün bütün qayğılarına və ağırlıqlarına.

AİLƏSİ

Marina İvanovna Svetayeva sanki tənhalar ittifaqı olan bir ailədə doğulmuşdu. Atası İvan Vladimiroviç Svetayev dahi və qərəzsiz, zəhmətkeş və maarifçi, indi dünyəvi mədəniyyət mərkəzi sayılan, inqilabaqədərki Rusiyada ilk Dövlət Təsviri İncəsənət muzeyini yaradıcısı olub. Onun çox sevdiyi, gözəl-göyçək xanımı Varvara Dmitriyevna İlovayskaya erkən – ərinə oğul hədiyyə edərək dünyasını dəyişmişdi. İvan Vladimiroviç ikinci dəfə nikaha gənc Mariya Aleksandrovna Meynlə girir. Onun qarşısında İvan Vladimiroviçin böyük qızı Valeriya və kiçik oğlu Andreyə anasını əvəz etmək vəzifəsi dururdu. Qəlbində mərhum yoldaşına sevgisini dəfn etmədən Mariya Aleksandrovlayla həm zahiri oxşarlığına, həm də daxili zənginliyi, fədakarlığı, ciddiliyinə vurularaq evlənmişdi.

Mariya Aleksandrovna isə kimisə əvəz etməyi bacarmaq üçün zahiri gözəlliyi deyil, yalnız xarakterlərində olan fərqi hiss elətdirirdi: ikinci xanımın birinci xanım kimi nəcibliyi, zərifliyi, incəliyi yox idi. Bu cür xanıma xas keyfiyyətlər Mariya Aleksandrovna kimi kişi şəxsiyyətli, möhkəm xarakterli qadınlarda az-az rast gəlinir. Üstəlik o, anasız böyüyüb boya-başa çatmışdı. Onu tərbiyə edən böyük ürəyə sahib isveçrəli mürəbbiyəsi elə də ağıllı xanım deyildi. Qızcığazın beyninə ancaq rəngsiz, çalarsız “ciddi qaydalar” doldura bilmişdi. Qalan hər nə vardısa, Mariya Aleksandrovna özü özünə təlqin etmişdi.

İvan Vlamiroviçə ərə gələrkən başqasını sevirdi. Sevdiyi adamla nikahı mümkünsüz olduğundan, bütün  çətinliklərə son qoymaq, sonsuz hörmət etdiyi insana və onun yetim qalmış iki uşağına gündəlik xidmət etməklə həyatını məqsədli yaşamaq, mənalandırmaq üçün ailə qurmuşdu.

Evdə Varvara Dmitriyevnanın hələ yoxluğundan soyumamış cehizlərini gənc evdar xanım özünə uyğun rahatlıqda, qulluqçunun, birinci xanımın qohumlarının və ən başlıcası doqquzyaşlı ögey qızının fikirlərini nəzərə almadan yerbəyer etmişdi. Bu sahmanı öz ağlına, daxili səsinə görə yaratmışdı. Çünki bunun üçün heç bir təcrübəsi yox idi.

Valeriya Mariya Aleksandrovnanı elə uşaq yaşlarından həmişəlik sevmədi. Bəlkə də, onda bəzi şeyləri dərk etdisə də, qəlbində onu qəbul etmədi və heç vaxt bağışlamadı: ən başlıcası, təbiətin özünün onun öz daxili təbiətinə, insani mahiyyətinə yad olması; üsyan və mütəşəkkilliyin, mübtəlalıq və təmkinin, istibdad və azadlıqsevərliyin qeyri-adi birliyi, bu cür özünə, ətrafındakılara qarşı tələbkarlıq, Varvara Dmirtiyevna sağlığında olan sevginin tam əksi olan asketizm ruhunun analığın evə yükləməsini bağışlaya bilməmişdi. Bütün bunlar o zamanlar qəbul edilmiş çərçivələrin kənarındaydı. Bəlkə də, Valeriya anası Varvara Dmitriyevnanın bülbül kimi oxumaq istedadına əvəz kimi dahi pianoçu Marina Aleksandrovnaya verilmiş istedadın bu cür qüdrətini qəbul edə bilməmişdi.

Xarakterlərinin uyğunsuzluğu, axır, o həddə çatdırdı ki, Valeriya babası tarixçi İlovayskinin başçılığı altında “ailə şurası”nın məsləhətilə Yekaterina “nəcib qızlar” institutuna yerləşdirildi. Orada onun çoxlu dostları oldu. Andrey isə evdə tərbiyə alırdı. Mariya Aleksandrovna ilə münasibəti yaxşı olsa da, aralarında cani-dildən yaxınlıq heç vaxt yaranmadı. Onun bu cür doğmalığa ehtiyacı yox idi. Heç Mariya Aleksnadrovna da buna meyilli deyildi.

Ailənin sevimlisi, yaraşıqlı, istedadlı, müəyyən qədər ünsiyyətcil olan Andrey, bütün həyatı boyu bir azca özünəqapalı yaşadı. Ömrünün sonuna qədər nə insanlara, nə həyata açıla bilmiş, nə də bütün bacarıqları və istedadı ilə özünü göstərə bilmişdi.

İvan Vladimiroviçin ikinci nikahından dünyaya gəlmiş iki qızından valideynlərinə daha çox ikinci qız Anastasiya yaxın idi; uşaq yaşlarında o, sadə, üzüyola, Marinadan mehriban idi. Kiçikliyi və müdafiəsizliyinə görə anasına daha çox yaxın olan və daxilən onunla birgə rahatlıq tapan qız idi. Asyanı ancaq sevmək olardı. Böyük qızı Marinada isə Mariya Aleksandrovna elə erkən yaşlarındaca özünü, romantizmini, çatışmazlıqlarını, istedadın işartılarını, özünün və üstəlik, Marinanın zirvələrini, uçurumlarını görürdü. Görürdü və bu kələ-kötürlükləri hamarlamağa çalışırdı. Əlbəttə ki, bu, ən gözəl səviyyədə ana sevgisinin özü idi. Lakin bu mübarizə həm də onun özündə artıq oturuşmuş, uşaqdasa hələ tam özünü tapmamış nələrləsə gələcəklə apardığı çox ümidsiz bir mübarizə idi. Bu mübarizə məhz gələcək naminə idi… Marinayla mübarizə aparmaqla, həm də Marina üçün mübarizə aparırdı. Və qəlbinin ən gizlin bir guşəsində qələbə çala bilmədiyi üçün hətta sevinirdi də!

Marina Aleksandrovnanın qızlarının uşaq çağlarında bir-birlərilə yola getməməsinin, sonralar – artıq yeniyətməlik dövrlərində yaxınlaşmalarının bir çox səbəbi vardı: bu, bir tərəfdən Marinanın Asyaya duyduğu uşaq qısqanclığından doğurdu. Çünki anaları Asyaya daha çox sevgi və qayğı göstərirdi. Həm də Marina özündən böyüklərlə ünsiyyətdə olmağı sevirdi. Öz ağlı, dərrakəsiylə onlardan heç də dala qalmır və kamilliyini daha da artırırdı. Onun həm öz səviyyəsindəkilərdən, həm də özündən güclülərdən üstün olmaq iddiası vardı. Amma heç vaxt özündən zəiflərə gücünü göstərməzdi. Nəticədə, onun kimi inkişaf etmiş qıza uşaq kimi müstəqil olmayan Asya çox maraqsız idi. Ancaq öz daxilindəki “məni” üstələyəndən sonra aralarındakı iki illik fərqi dəf edərək artıq yeniyetməlik və gənclik illərindən başlayaraq Asya Marinanın dostu ola bildi. Analarının erkən vəfatı da yetim qalmış qızları bir-birinə daha da yaxınlaşdırdı.

Ömürlərinin bahar çağında bacıların müəyyən oxşarlıqları vardı – zahiri görünüşləri və xarakterləri. Əsas fərqlərisə bu oldu ki, Marina hərtərəfli olmasıyla erkən yaşlarından və həmişəlik istedadının yeganə, dərin axarına düşdü. Asyanın istedadı və məqsədləri bir çox şaxələrə ayrıldı. Və onun daxili yanğısı bir çox səbəbdə yatırdı. Sonralarsa bacıların həyat yolları tamamilə ayrıldı.

Atasına əbədi sevgiylə bağlı olan Valeriya onun kiçik qızları – ögey bacılarına qarşı eyni cür münasibətlə – dostcasına, mehribancasına davranırdı. İnstitut tətilləri zamanı və oranı bitirdikdən sonra evə gələndə hər ikisini əzizləyir, sanki Mariya Aleksandrovnanın tələbkarlığını, ciddiliyini “neytrallaşdırmağa” çalışırdı. Onun da, qardaşı Andreyin də analıqlarından asılılıqları yox idi. Lakin Valeriyanın münasibətinə qarşı Asya səmimi və ona xüsusi bir bağlılıqla cavab verirdi. Marinasa bunda bir hiylə, fırıldaq duymuşdu: Valeriyanın əzizləmələrini rədd etmədən gizli himayəsindən istifadə edərək sanki anasına – onun qoyduğu qaydalara, həm də özü-özünə xəyanət edirdi. O, heç cürə konfet və Balerina kitabxanasından kitabların qiraətinə yox deyə bilmirdi.

Marina üçün böyük bacının mehribanlığı sadəcə bir hiyləgərlikdi. Bu, Valeriyanın analığına qarşı silahı idi, anasının qızlarına təsirini zəiflədirdi. Marina sədaqət və xəyanət, tamah və borc arasındakı dərin uçurumu anlayınca Valeriya ilə münasibətləri pozulmağa başladı. Onun bacısına qısamüddətli və görünür, heç də dərin olmayan sevgisi tezliklə qərəzli ədavətə, daha sonralarsa düşmənçiliyə çevrildi.

(Valeriya çox məntiqli bir xanım idi. Və gənclik illərində Marinayla ayrılandan sonra bir də heç vaxt onunla görüşmək niyyətinə düşmədi. Yaradıcılığıylasa ətrafdakılar onun haqda danışandan sonra ölümünə lap az vaxt qalmış maraqlandı. Marina isə hələ bir neçə onilliklər də yaşadı. Asya, Andrey və onun ailəsiylə müəyyən distansiya saxlamaqla ünsiyyətdə idi.)

İvan Andreyeviç bütün uşaqlarını eyni məhəbbətlə sevirdi. Hamısı onun üçün dəyərli idi. O, ailənin xoşbəxtliyi uğrunda əlindən gələn hər bir şeyi etsə də, mübahisələr onu kədərləndirirdi. Mariya Aleksandrovna ilə münasibətləri qarşılıqlı hörmət və xeyirxahlıq üzərində qurulmuşdu. Mariya Aleksandrovna ərinin muzey işlərində köməkçisi, həyatında çox zəhmətlər sayəsində çatdığı məqsədinə olan bağlılığını və bu səbəbdən də ev işlərindən uzaq qalmağını anlayışla qarşılayırdı. Musiqiyə yad qalan İvan Vladimoviçsə qadınının musiqiyə olan faciəvi bağlılığını başa düşürdü. Çünki o dövrün yazılmamış qanunlarına görə necə istedada malik olmasından asılı olmayaraq pianoçu qadın öz otağının divarları arasında yaşamağa məcbur idi. Fortepiano musiqisinin çoxlu sayda insanlar üçün ifa olunduğu konsert zallarında qadın yalnız dinləyici qismində iştirak edə bilərdi. Dərin və güclü istedadlı Mariya Aleksandrovna bu istedadda qapalı, susqun qalmağa və ancaq özü üçün ifa etməyə məhkum idi.

Mariya Aleksandrovna övladlarını dar dünyagörüşlü böyütmürdü: onların gözünü insana hər zaman sadiq olan əbədi təbiət möcüzələrinə açdı, uşaqlıq sevincləri, ailə bayramlarının sehriylə, yeni il yolkaları ilə sevindirir, dünyanın ən yaxşı kitablarını hədiyyə edirdi.

Dünyasını dəyişəndə qızlarının böyüməsini görə bilmədiyi üçün təəssüflənirdi. Lakin son nəfəsində dediyi sözlər bu olub: “Mənim bircə musiqiyə və günəşə heyfim gəlir”.

ONUN ƏRİ VƏ AİLƏSİ

Marinayla eyni gündə, lakin bir il sonra – 26 sentyabr 1893-cü ildə həyat yoldaşı Sergey Yakovleviç Efron dünyaya göz açmışdı. O, doqquz uşaqlı ailədə altıncı övlad idi.

Anası Yelezaveta Petrovna Durnova (1855-1910) qədim zadəgan ailəsindən, erkən yaşlarında istefaya çıxmış zabit, I Nikolaya yaxın adamlardan birinin yeganə qızı idi. O və gələcək əri – Moskva Texniki Məktəbinin dinləyicisi olan Yakov Konstantinoviç Efron (1854-1909) “Torpaq və İradə” partiyasının üzvləri idilər. 1879-cu ildə “Qara bölüşdürmə” qrupuna qoşuldular. Onlar Petrovsk-Razumovsk toplantısında tanış olmuşdular. Zadəgan cəmiyyətindən gizlin gəlmiş qarasaçlı, yaraşıqlı, gözəl qız Yakov Konstantinoviçə “başqa planetdən gələn məxluq” təəssüratı yaratdı. Lakin sən demə, onların “İnqilab” adlı yeganə planeti varmış.

Yelezaveta Petrovnanın dövrünün inqilabi-demokratik hərəkatında vacib rol oynayan siyasi baxışları, P.A.Kropotkinin təsiri altında yaranmışdı. Onun sayəsində hələ gənc yaşlarında I Beynəlxalqın üzvü olmuş və öz həyat yolunu təyin etmişdir. Kropotkin şagirdi ilə qürur duyur, həyatındakı hadisələrdə yaxından iştirak edirdi.

Aralarındakı dostluq bağlarını ancaq ölüm qıra bilmişdi. Yakov Konstantinoviç və Yelezaveta Petrovna təşkilatın onlara tapşırdığı bütün ən təhlükəli və müşkül tapşırıqları yerinə yetirirdilər. Yakov Konstantinoviçə iki yoldaşı ilə birlikdə “Torpaq və İradə” İnqilabi Komitəsinin provakator Reynşteynçün verdiyi hökmü yerinə yetirmək tapşırılmışdı. O, 26 fevral 1879-cu ildə edam olunmuşdu. Polis günahkarları heç cürə müəyyənləşdirə bilməmişdi.

1880-ci ilin iyulunda Yelezaveta Petrovna Moskvadan Peterburqa qeyri-leqal ədəbiyyatın və gizli mətbəə üçün dəzgahın daşınması zamanı həbs olunaraq Peropavlovsk qalasında saxlanılmışdı. Heç nədən xəbərsiz olan ata üçün qızının həbsi valideyn hisslərinə və monarxial inamına vurulan dəhşətli zərbə oldu. Geniş əlaqələrinin köməkliyi ilə qızını zaminə buraxdıra bildi. O, xaricə qaçdı. Yakov Konstantinoviç onun dalınca getdi. Onlar oradaca nikah oxutdurub, birlikdə uzun və xoşbəxt yeddi il yaşadılar. İlk övladları Anna, Pyotr və Yelezaveta mühacirətdə doğuldu.

Rusiyaya geri dönəndən sonra Efronovun həyatı ağır keçdi: xalq hərəkatı darmadağın edilmiş, dostları həbsxanalara, yad vilayətlərə sürgünə göndərilmişdi. Polisin nəzarəti altında Yakov Konstantinoviçin ancaq sığorta agenti vəzifəsində işləməyə haqqı vardı. İşi maraqsız və perspektivsiz idi. Maaşının azlığı isə ailə saxlamağa – yedizdirmək, geyindirmək, oxutdurmaq, dava-dərmana güclə yetirdi. Yelezaveta Petrovnanın yaşlı valideynləri ayrı yaşayırdı. Və onların bu cür ehtiyac içində ömür sürməklərindən bixəbər idilər. Heç qızları da onlardan yardım istəmirdi.

Bütün gündəlik məişət çətinliklərinə, bütün ağır faciələrinə (üç kiçik övladları – Alyoşa və Tanya meningitdən, hamının sevimlisi yeddi yaşlı Qleb anadangəlmə ürək qüsurundan dünyasını dəyişmişdi) baxmayaraq Efronovlar ailəsində böyüklər və kiçiklər arasında qeyri-adi harmoniya vardı. Ailədə məcburiyyətə, qışqır-bağıra, cəzalandırmalara yer yox idi. Hər kəs, hətta ən kiçik nümayəndə belə azad böyüyür və inkişaf edirdi. Onlar ancaq intizama – vicdan və sevgiyə tabe olaraq yaşayırdılar.

Bu ailədə hər kəs çox nadir bir qabiliyyətə – bir-birlərini qarşılıqlı və layiqincə sevmək qabiliyyətinə malik idi. Aralarındakı münasibətlərdən valideyn və övladlarda fədakarlıq, təmənnasız səxavət, etinalı nəzakət, birlikdə görüləcək hər bir işə qarşı canıyananlıq, məsuliyyət hissi yaranmışdı. Bu keyfiyyət və qabiliyyətlər mənəvi borc deyildi. Hamı – böyüklü-kiçikli temperamentli, ehtiraslı və buna görə da şövqlü insanlar idilər. Sevməyi bacardıqları üçün nifrət etməyi də bacarırdılar… Lakin özlərinə hakim də ola bilirdilər.