Kitabı oku: «Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti: Dil məsələləri», sayfa 2

Əsası və təməli XX əsrin əvvəlində ‒ 1918-20-ci illərin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin nümunəsində qoyulan böyük azərbaycançılıq ideyası öz tarixi, qanunauyğun varisini çağdaş, suveren, demokratik Azərbaycan Respublikasının timsalında tapmışdır. 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini bərpa edən xalqımız Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qısamüddətli fəaliyyətinin zəngin ənənələrindən istifadə etmiş və bu tarixi varislik üzərində müstəqil Azərbaycan dövlətini yaratmışdır. Müstəqil Azərbaycan Respublikası özünü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi hesab edir və cümhuriyyətin sağlam təməllər üzərində yaratdığı azərbaycançılıq ideyası özünü bu gün əməli fəaliyyətində və Azərbaycan dövlətinin siyasi kursunda prioritet istiqamət olaraq saxlamaqdadır.

1.1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dil siyasəti və əlifba məsələləri

Dil və əlifba məsələsi hər bir dövrün mədəni inkişafı və tərəqqisi üçün zəruri sayılmışdır. Bununla belə, tarixdə Azərbaycanın mədəni inkişafına, tərəqqisinə, eləcə də ədəbi dilin inkişafına maneçilik törədən əlifbalar da olmuşdur. Məhz bu baxımdan da, haqlı olaraq, Azərbaycanın tərəqqi-pərvər ziyalıları dilimizin fonetik xüsusiyyətlərini əks etdirmək iqtidarında olmayan bu əlifbaların (əsasən ərəb əlifbası) islah edilməsi və ya digər daha mükəmməl yazı sis-temi ilə əvəz olunması uğrunda illərlə və müntəzəm mü-barizə aparmışlar.

Azərbaycanda dil və əlifba islahatları islam dininin qə-bul edilməsindən sonrakı dövrlərdə ərəb əlifbasından istifa-də olunan dövrə qədər uzanır. Ərəb əlifbası Azərbaycan türkləri tərəfindən rəsmi olaraq 1922-ci ilə qədər, qeyri-rəsmi olaraq isə 1929-cu ilə qədər istifadə edilmişdir.

Türklərin ərəb əlifbasına keçməsində əsas səbəb din dəyişikliyidir. Bu əlifba çox geniş bir coğrafiyada uzun müd-dət istifadə edilmişdir. Ancaq tədricən türk dünyasında böyük elm adamları ərəb əlifbasının türk dilinin fonetik qaydalarına uyğun olmadığını qeyd edərək, bu əlifbanı tərk etmək və ya onu fərqli şəkillərdə islah edərək istifadə etmək kimi fikirlər irəli sürmüşlər.

Ərəb əlifbasının nöqsan və çətinlikləri göz qabağında idi. “Azərbaycan dili saitlərindən çoxunun ayrıca hərf şək-linə malik olması, eyni hərfin bir neçə saiti bildirməsi, eyni samit üçün bir neçə hərf şəklinin varlığı, samitlərdə oxşar hərflərin və nöqtələrin çoxluğu, sağdan sola və çulğaşıq yazı sistemi ərəb əlifbasının görünən əsas nöqsanları idi”¹.

Məhz bu səbəblərə görə ərəb əlifbasını islah etməyi və ya yeni əlifba yaratmağı ilkin şərt sayan ziyalılar, alimlər geniş və məqsədyönlü fəaliyyətə başlayırlar.

Türk dünyasında və həmçinin Azərbaycanda bu işi başladan və əlifbanın dəyişdirilməsi ilə bağlı ilk təşəbbüs göstərən Mirzə Fətəli Axundzadə olmuşdur.

M.F.Axundzadənin ərəb əlifbasının islahatı haqqında düşündüyünü onun 1854-cü ildə yazdığı bəzi məktubla-rında görmək olar. Bu yolda planlı, sistemli fəaliyyətə isə o, 1857-ci ildən başlayır. M.F.Axundzadə tərcümeyi-halında yazırdı: “1857-ci il miladidə islam əlifbasını dəyişdirmək üçün fars dilində bir kitabça yazıb, əlifbanı dəyişdirməyin vacib məsələ olduğunu həmin kitabçada göstərdim”².

Maarifpərvər M.F.Axundzadə kiril və ərəb əlifbaları ilə paralel şəkildə işlədiyinə görə ərəb əlifbasının qüsurunu görür və XIX əsr Şərqindəki, daha doğrusu, Azərbaycandakı elmi geriliyi və savadsızlığı bununla əlaqələndirirdi.

M.F.Axundzadəyə görə, ərəb əlifbasının nöqsanları aşağıdakılardan ibarət idi:

– hər bir danışıq səsi üçün xüsusi əlamət tələb olun-duğu halda, ərəb dilindəki səslərin hamısının ifadəsi üçün lazım olan hərflər bu əlifbada çatışmır;

– bir çox sait səslər samitlərin yanında yazılmır və bu-nun nəticəsində oxucu sözü müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkir və bu da əlavə vaxt itkisinə səbəb olur;

– bəzi hərflər eyni şəkildə yazılır və bir-birindən yalnız nöqtələrlə fərqlənir: nöqtə düşdükdə hərflərin fərqləndiril-məsi oxucunun ehtimalına verilir, bunun nəticəsində müta-liə zamanı qarışıqlıq və çətinlik törənir;

– bu əlifba ilə hər hərf sözün başında, ortasında, axı-rında və təklikdə ayrı-ayrı şəkillərdə yazılır, hərf yerinə görə də dəyişir ki, bu da yazıb-oxumaq işini çətinləşdirir.

Məhz bu şərtlər daxilində M.F.Axundzadə ərəb əlifba-sının islahı yolunda 10 ildən çox ciddi mübarizə aparmışdır.

Uzunmüddətli səylərinə baxmayaraq, M.F.Axundza-də nəinki əlifbanın dəyişdirilməsinə, hətta onun islah olun-masına da nail ola bilmədi.

Azərbaycanda ərəb əlifbası yerinə latın əlifbası əsasın-da yeni bir sistemin qəbul edilməsinə dair Mirzə Kazımbə-yin də fikirləri mövcuddur. Mirzə Kazımbəy 1870-ci illərdə M.F.Axundzadənin əlifba islahatı fəaliyyətini dəstəkləyən-lərin önündə gedənlərdəndir.

XIX-XX əsrlərin ayrıcında əlifba sahəsində M.F. Axundzadənin təşəbbüsünə yenidən qayıdış oldu. Bir sıra ziyalıların məqalələrində əlifba məsələsinə Ümumşərq kon-tekstində baxılır, həlli vacib işlər, mədəni tərəqqi üçün vacib olan ünsürlərdən sayılırdı. Əlifbaya dərin maraq göstərənlər sırasında M.Şahtaxtlı. C.Məmmədquluzadə, M.T.Sidqi, A.Yadigarov, Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə, Y.V.Çəmənzəminli və b. vardı.

Əlifba məsələsi, onun yeniləşdirilməsi sahəsində “Şər-qi-rus” qəzetinın naşiri və redaktoru M.Şahtaxtlının fəaliy-yətini qeyd etmək vacibdir. Fransa ‒ Azərbaycan ədəbi əlaqələrinə bir neçə tədqiqat əsəri həsr edən R.İsmayılov “Dostluq telləri” əsərində yazırdı: “M.F.Axundzadə ənənə-lərinə sadiq olan M.Şahtaxtlı Parisdə olarkən fransız və rus dillərində “Sövti Şərq əlifbasına dair izahlı vərəqə” adlı dərs-lik yazmışdır. Həmin dərslik 1901-ci ildə Parisdə çap edil-mişdir”.³

M.F.Axundzadədən sonra Azərbaycan əlifbasının isla-hatı sahəsində ən böyük rol Məhəmməd ağa Şahtaxtlıya məxsusdur. Görkəmli ədib 1879-cu ildən başlayaraq rus, fransız və Azərbaycan dillərində bir neçə kitab və 10-a yaxın məqalə çap etdirmişdir⁴.

1902-ci ildə M.Şahtaxtlının “Sövti Şərq əlifbası” kitabı çap olundu. Poliqlot olaraq bir çox Qərb və Şərq dillərini bilən müəllif öz səylərini Azərbaycan ərəb əlifbasının qüsur-larının aradan qaldırılmasına yönəltmişdi. M.Şahtaxtlı irsi-nin tədqiqatçısı Ş.Novruzovun fikrincə, Şahtaxtlıya məxsus yeni əlifbanın əsas üstünlüyü “ərəb əlifbasında mövcud olmayan sait səslərin xüsusi hərflərlə göstərilməsi və yerinə görə hər samitin öz şəklini dəyişməyən xüsusi işarə ilə əvəz edilməsi idi”.⁵

Lakin Şahtaxtlının layihəsi təqdir olunmadı. Əksinə, İ.Qaspıralı, F.Köçərli və b. tərəfindən tənqidlərə məruz qal-dı. Məsələn, F.Köçərli yazırdı ki, “cənab Şahtaxtinskinin əlif-bası heç bir xüsusi məziyyəti ilə fərqlənmir…⁶ Onu qeyd edək ki, bu əlifba layihəsində 49 hərf var idi.

Yusif Talıbzadə özünün “Kitabi-təhsili-əlqaid” kita-bında (1902) ərəb əlifbasının türk dilinə uyuşmadığından bəhs edir, misal və nümunələr gətirir, həmçinin özünün “Hürufi-müsəffa” adlı əlifbalayihəsini təklif edir. Bu “saf” layihənin əsas göstəricisi nöqtələrin olmaması və hərflərin ayrı-ayrı yazılması idi. B.Çobanzadənin və F.Ağazadənin fıkrincə, bu layihə “M.F.Axundovun məlum, qəti və açıq fıkirlərindən sonra müvəffəqiyyətsiz bir islahatçı addımın-dan başqa bir şey deyildi”⁷.

Görkəmli pedaqoq və ədəbiyyat tarixçisi Firidun bəy Köçərli də yeri gəldikcə əlifba məsələlərinə toxunmuşdur. F.Köçərlinin hələ 1898-ci ildə “Qafqaz” qəzetində çap etdir-miş olduğu “Ərəb əlifbası və onun nöqsanları” silsilə yazıla-rı buna misaldır. O, A.O.Çernyayevskinin “Vətən dili” adla-nan ilk əlifba kitabını sövti üsulla yazılmış ilk dərslik kimi qiymətləndirmiş, bunu və həmin müəllifin S.Vəlibəyovla birgə tərtib etdiyi dərsliyin əlifba məsələsində “Azərbaycan məktəblərində tamamilə yeni bir islahat əmələ gətirdiyini” qeyd etmişdi. Ədib M.A.Şahtaxtlının fonetik Şərq əlifba layi-həsi ilə əlaqədar “Tiflisskiy listok” qəzetində (1902) öz tən-qidi mülahizələrini bildirmişdi.⁸

“Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” kitabında F.Kö-çərli 1903-cü ildə çap etdirdiyi əsərində əlifba məsələlərini işıqlandırmışdı. Əsərinin sonunda müəllif Azərbaycan ədə-biyyatı haqqında yazır:

“…Bu ədəbiyyatın inkişafına müsəlman aləmində işlə-nən ərəb əlifbasının mükəmməl olmaması çox maneçilik göstərir; öz xalqının fikirlərini, dühasının gücünü ifadə et-mək üçün bir silah olmaq etibarilə bu əlifba öz qarşısında duran vəzifəni yerinə yetirmir. Vaxtilə mərhum Mirzə Fətəli Axundov tərəfındən qaldırılmış bu məsələ müsəlman cə-miyyətinin ziyalı təbəqəsi tərəfindən hal-hazırda qızğın mü-zakirə olunur və onların bəziləri ərəb əlifbasını əvəz etmək üçün özlərinin yeni tərtib etdikləri mükəmməl əlifba təklif edirlər”.⁹

Əlifba çətinliyi və yeni əlifbanın zəruriliyi bir çox top-lantıların, xüsusilə Ivə II müəllimlər qurultaylarının (1906, 1907), Rusiya müsəlmanları konfranslarının və s. gedişində qaldırılmış, dönə-dönə yeni əlifbanın aktuallığı vurğulan-mışdı. Əlifba problemləri “Tərcüman”, “Şərqi-rus”, “Kaspi”, “Tərəqqi” və s. qəzetlərin, “Molla Nəsrəddin” jurnalının diq-qətindən qaçmayıb. “Şərqi-rus”da əlifba islahatına dair silsilə məqalələr çap edilmişdi. Qəzetin 1-ci sayında (30 mart 1903) “Məhəmməd ağa xətti” yazısında müəllif (M.A.Şah-taxtlı) yazırdı: “İstemal eyləməkdə olduğumuz ərəb əlifba-sıyla nəinki özgə dillərin və bəlkə öz türk dilimizin sözləri-nin həqiqi tələffüzünü göstərmək mümkün deyil”.¹⁰

İmla çətinlikləri ilə bağlı mübahisələr olmuşdu. Bu əs-nada F.Ağazadə ilə Əlibəy Hüseynzadə arasında baş vermiş mübahisə böyük rezonans doğurmuşdu. F.Ağazadənin M.Mahmudbəyov, S.Əbdülrəhmanzadə, S.Axundzadə, A.Talıbzadə, A.Əfəndizadə ilə birgə yazdığı “İkinci il” dərs-liyi Azərbaycan dilinin əlifbadan sonra öyrənilməsinə işıq salırdı. Lakin dərslik Ə.Hüseynzadə tərəfindən kəskin tən-qid olunmuşdu.

Ə.Hüseynzadə tərəqqiyə əsas maneəni əlifbada gör-mədiyindən ingilis və yaponların tərəqqisinə yazının əngəl olmadığını xatırladır, M.F.Axundzadənin, M.A.Şahtaxtlının və başqalarının əlifba layihələrini uğursuz təşəbbüslər kimi tənqid edir, türk dilində şəkilçilərin əhəmiyyəti məsələsinə, imla və unifikasiya problemlərinə toxunurdu. Ə.Hüseynza-dənin bu fikirləri C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, M.Mahmudbəyov və başqalarının kəskin müqaviməti ilə qarşılaşmışdı. Ö.F.Nemanzadə “Yazımız, dilimiz, ikinci ilimiz” adlı silsilə məqalələrində (1909) Ə.Hüseynzadə ilə polemikaya girərək mədəniyyətdə əlifbanın roluna toxunar-kən öz qənaətini belə bildirirdi: “Tərəqqinin maneələrini əlifbada görənyalnız türklər olmamışdır. Avropalı qoca pe-daqoq Leybnits “Mənə mükəmməl bir əlifba verin, mü-kəmməl bir dil verim, mükəmməl bir din verin, mükəmməl bir mədəniyyət verim” sözləriylə tərəqqinin maneələrini, bir növ, əlifbada görür. Biz də qanırıq ki, tərəqqimizin əsl maneəsi yalnız əlifbamız deyil, amma əlifbamız hərhalda tə-rəqqimizin maneələrindən biridir”.¹¹

Daha sonra ərəb əlifbasının islah edilməsi məsələsində yeni canlanma Rusiyada Oktyabr inqilabından sonrakı döv-rə təsadüf edir.

1917-ci ildə Rusiyada baş verən iki inqilab Çar Rusiya-sının devrilməsi və Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə nəti-cələndi. Həmin illərdə Azərbaycanda Məhəmməd Əmin Rə-sulzadə, Həsən bəy Ağayev, Fətəli xan Xoyski, Əlimərdan bəy Topçubaşov və başqalarının rəhbərliyi altında aparılan siyasi iş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasına gətirib çıxartdı.

Azərbaycanda dil siyasəti Azərbaycan Xalq Cümhu-riyyəti dövründən başlayır; həmin dövrə qədər (istər XIX əsrdə, istərsə də xüsusilə XX əsrin əvvəllərində) görkəmli Azərbaycan ziyalıları ana dili, eləcə də Azərbaycanda gedən dil prosesləri barədə müəyyən mülahizələr söyləmiş, təkliflər vermişdilər. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriy-yətinin yarandıqdan cəmisi bir ay sonra 27 iyun 1918-ci ildə türk dilini rəsmən dövlət dili elan etməsi XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində müəyyənləşmiş milli ideologiyanın bir-başa təsirinin nəticəsi idi. Əlbəttə, Mirzə Fətəli Axundzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Əhməd bəy Ağayev, Cəlil Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Firidun bəy Köçərli, Mirzə Ələkbər Sabir, Üzeyir Hacıbəyli kimi ziyalıların ana dilinin ədəbi, ictimai-siyasi, ideoloji mövqeyi uğrunda illər boyu apardıqları məqsədyönlü mü-barizə olmasaydı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti bu məsələyə dərhal diqqət yetirməzdi. Hökumətin 27 iyun 1918-ci il tarixli qərarı mövcud vəziyyət nəzərə alınaraq verilmişdi; belə ki, həmin qərara əsasən ölkədə məhkəmə, inzibati idarəçilik və digər vəzifələrdə çalışanlar dövlət dilini lazımi səviyyədə öyrənənədək hökumət ınüəssisələrində rus dilinin işlənməsinə də icazə (müsaidə) verilirdi.¹²

Azərbaycan (türk) dilini dövlət dili elan edən ilk rəsmi sənəd çox böyük tarixi rol oynamaqla yanaşı, Azərbaycanda milli dil siyasətinin formalaşmasının, millətin mənafeyinə uyğun düzgün ideoloji mövqeyin əsasını qoydu. Qeyd et-mək lazımdır ki, Azərbaycan hökumətinin qərarı sadəcə deklarativ bir sənəd deyildi; qərarın qəbulundan irəli gələn məsələlər vaxtaşırı parlamentin iclaslarında müzakirə olu-nur, Azərbaycan (türk) dilini bilməyənlərin bu dili öy-rənməsi üçün kurslar təşkil edilirdi. Bundan başqa, AXC hökuməti həmin məqsədlə dövlət büdcəsindən 351 min manat vəsait də ayırmışdı.

Azərbaycan (türk) dilinin dövlət dili elan olunduğu qərardan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Daxili İşlər naziri Behbud xan Cavanşir “Azərbaycan” qəzetinə verdiyi müsahibədə dövlətin dil siyasətinin əsaslarını bu cür şərh etmişdi: “Azərbaycan müəssisələrində rus dilinin işlə-dilməsi hazırkı dövrün zərurətindən irəli gəlir. Əlbəttə, bu, çox davam etməyəcəkdir. Yüksək vəzifədə işləyən və türk dilini bilməyən məmurlar uzun müddət işləyə bilməyəcək-lər. İki ildən sonra Azərbaycanın bütün müəssisələri milliləşdiriləcəkdir. Türk dilini bilməyən məmurlar isə vəzifələrini itirməməkdən ötrü bizim dili öyrənməli olacaqlar”.¹³

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz dil siyasətini həya-ta keçirmək üçün təhsilin çox mühüm sahə olduğunu ön plana çəkdi, belə ki, bunun davamı kimi 28 avqust 1918-ci ildə hökumət ibtidai və orta təhsil müəssisələrində təhsilin ana dilində aparılması haqqında qərar verdi. Həmin qərarda göstərilirdi ki;

l. Bütün ibtidai təhsil müəssisələrində tədris ana di-lində aparılır.

2. Dövlət dili icbari qaydada tədris olunur.

Cümhuriyyətin dil siyasəti yuxarıda qeyd olunan qə-rarlarla yekunlaşmırdı. Yeni tətbiq olunan dil artıq bütün dairələrdə rəsmi şəkildə istifadə olunmağa başlanmışdı. Aparılan islahatların məntiqi davamı kimi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərbi naziri Səməd bəy Mehmandarov 11 fevral 1919-cu ildə ordunun dilinin Azərbaycan-türk dili ol-duğu barədə əmr verdi. Nazir orduda xidmət edən, lakin dövlət dilini bilməyən zabitlərə onu öyrənmək üçün bir ay vaxt müəyyənləşdirdi. Və qərara alındı ki, həmin müddət ərzində heç olmasa hərbi əmrləri azərbaycanca (türkcə) verə bilməyən hərbi qulluqçular ordu sıralarından xaric ediləcək-lər.

Yuxarıda da qeyd olunan qərarlara nəzər saldıqda qısa zaman ərzində dillə bağlı görülən işlər göz qabağındadır. Bu qərarların məntiqi davamı özünü bütün kəskinliyi və ölkədə mövcud dil situasiyasından irəli gələn problemləri ilə məhz Azərbaycanda ilk darülfünunun ‒ universitetin yaradılması məsələsi ortaya çıxanda göstərdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ömrü zamanca az olsa da, xalqımızın çoxəsrlik tarixində bütöv bir dövr təşkil edir. İki ilin xüsusi bir dövr kimi qeyd olunması, əsrlərdən ibarət olan dövrlər silsiləsində ona ayrıca yer verilməsi za-hirən qeyri-adi görünsə də, təsadüfi deyil; xalqımızın icti-mai, siyasi, mənəvi həyatındakı bu bənzərsiz dövrün oyna-dığı rol, gördüyü və görmək istədiyi işlərin yüzillərin görə bilmədiyi işlərə bərabər olması ilə bağlıdır. O, nəinki xal-qımızın, ümumən qoca Şərqin tarixinə daxil olmuş ilk de-mokratik Azərbaycan Milli Şurasının elan etdiyi ilk parla-mentli respublika olmuşdur. 23 aylıq müddət ərzində görü-lən işlər hökumətin hansı şəkildə və necə həssaslıqla çalış-masından xəbər verir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 27 iyun 1918-ci ildə “Dövləti lisan türk dili qəbul edilərək iləridə bütün məhkə-mə, idareyi-daxiliyyə və sair dəvair vəzifələri başında du-ranlar bu lisanı bilənlər olana qədər hökuməti müəssisə-lərdə rus dili istemalına da müsaidə edilsin”.¹⁴

Qərarın adından da göründüyü kimi, hökumət o vaxtlar türk dili adlanan Azərbaycan dilini dövlət dili kimi qəbul edərək ölkənin məhkəmə, daxili işlər idarələrində və digər sahələrdə çalışanların dövlət dilini bilmələrinə qədər olan müddətdə hökumət müəssisələrində rus dilinin işlənməsinə də icazə vermişdir. Qərarın mətnindən göründüyü kimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rus dilinin istifadəsinə icazə verməsi müvəqqəti tədbir olmuş və yalnız idarəçilikdə milli kadrların yetişməsinə qədər olan müddət üçün nəzər-də tutulmuşdur.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, həmin qərar dilimizin dövlət dili kimi işlədilməsinə aid ilk sənəddir. Başqa sözlə, həmin qərarın verildiyi gündən Azərbaycan və Azərbaycan dili tarixində Azərbaycan dili ilk dəfə dövlət dili elan olun-muşdur.

Əlbəttə, bu məqama etiraz edilə bilər ki, hələ XVI əsrdə Azərbaycan dilinin dövlət dilikimi işlədildiyi məlumdur. Bununla bağlı böyük dilçi alimimiz Ə.Dəmirçizadənin yaz-dığı kimi, “XVI əsrdə Şah İsmayıl Xətainin başçılıq etdiyi Səfəvilər dövləti zamanından başlayaraq Azərbaycan dili-nin mövqeyi, nüfuz dairəsi daha da genişlənməyə başladı və Azərbaycan ədəbi dili dövlət idarələrində, sarayda, hərbi hissələrdə işlənilən rəsmi dillər sırasında yer tutdu, o zaman islamiyyətin dini dili sayılan ərəb dili və bədii ifadə vasitəsi kimi modalaşmış fars dili ilə yanaşı işlənən bir dil hüququ qazanmış oldu” ¹⁵.

Lakin yenə də Ə.Dəmirçizadənin çox doğru olaraq gös-tərdiyi kimi, “bütün bunlara baxmayaraq, demək lazımdır ki, bu dövr Azərbaycan dilinin rəsmi dövlət dili hüququ tam olmamışdır. Çünki tam rəsmi dövlət dili hüququ yeganə rəsmi dövlət dili olmaq deməkdir. Madam ki Səfəvilər döv-ləti sarayında, idarələrində, rəsmi yazışma işlərində ərəb və fars dilləri də eyni dərəcədəişlənilmişdir, deməli, burada tamhüquqlu Azərbaycan dövlət dilindən danışmaq olmaz. Bundan başqa, belə bir əlaməti nəzərə almalıyıq ki, hər hansı bir dilin rəsmi dövlət dili hüququnda olması həmin dilin əsas təlim-təhsil vasitəsi və tədris fənni olması deməkdir. Məlum olduğu üzrə, XVI əsrdə Azərbaycan dili hələ belə bir dil hüququna malik deyildi.

Azərbaycan dili (Azərbaycan türkcəsi) xüsusən XIX əsrdə dövlət dili statuslu bir dil olmaq səviyyəsinə daha çox yüksəlir. Milli təşəkkül mərhələsində Azərbaycan ədəbi di-linin, demək olar ki, bütün üslubları fəaliyyət göstərir. Hə-min dövrdə “ictimai-siyasi üslubun müxtəlif qolları, xüsu-sən sənədat üslub şaxəsi”¹⁶ çox inkişaf edir, şərtnamə, intizam-namə, təməssüknamə, vəkalətnamə, icarənamə, qəbalənamə, habe-lə çeşidli elannamə, qərardadnamə və nizamnamələr də Azər-baycan dilində yazılır. Bunlar hamısı dövlət dili üçün, şüb-həsiz ki, əsas sayıla bilər.

Bununla belə, nəinki XIX əsrdə, heç XX əsrin əvvəllərin-də də Azərbaycan dövlət dili rəsmi olaraq mövcud deyildi.

Azərbaycan dilinin rəsmi dövlət dili olması məhz ilk Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin 1918-ci ilin 27 iyununda verdiyi qərardan başlayır.

Cümhuriyyət hökuməti və parlamenti dövlət dili ilə bağlı əvvəldə göstərilən qərardan başqa bir neçə qərar (6 qərar) və ya fərman qəbul etmişdir. Biz qeyd olunan bu mə-sələlərlə bağlı araşdırmamızın “Azərbaycan Xalq Cümhuriy-yəti dövründə qəbul edilmiş qərarlar və cəmiyyətdə əks-sədası” bölməsində ətraflı danışacağıq. Ancaq burada xüsusilə bir məsələni qeyd etməyi özümüzə borc bilirik.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dil və tədris-lə bağlı altı qərar qəbul edilmişdi. Bu qərarlardan Azərbay-can dili haqqında xüsusi qərar və fərmanın əhəmiyyəti çox böyük idi. O zamanlar türk dili adlanan ana dilimizə məclis məbusları, başqa sözlə, parlament üzvləri vaxtaşırı münasi-bət bildirirdilər. Xüsusən parlamentin 21 avqust 1919-cu ildə keçirilən iclasında Bakı Universitetinin açılması məsələ-si ilə bağlı deputatların çıxışlarında dil məsələsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Çıxış edənlərin, demək olar ki, hamısı universitetdə, ölkəmizin bu ilk ali məktəbində tədris işləri ilə bərabər, onun hansı dildə aparılması məsələsinə də xüsusi diqqət yetirmişlər.

Parlamentin 21 avqust 1919-cu ildə keçirilən 67-ci icla-sında sol müstəqil fraksiyadan olan Abdulla bəy Əfən-dizadə deyirdi: “Darülfünunun açılması məsələsi “Əhrar” fir-qəsində iki cərəyana səbəb oldu. Bir neçəsi əleyhində, bir neçəci lehində. Hər ikitərəfin gətirdiyi məvadları mülahizə edəndə, müqa-yisə edəndə aşkar olur ki, əleyhinə olanların fikri bir qədər doğru-dur və əqlə batır. Nəzəriyyələrdən bəhs etmək istəmirəm, bir neçə-sini göstərmək istəyirəm ki, o da bu dərəcədədir. Məlumunuzdur ki, büdcə get-gedə artır, cəmaətin boynuna ağır gəlir, əyi bir yük tutulur. Əgər darülfünun büdcəsini də əlavə edərsək, büsbütün artacaqdır. Və büdcə çoxalacaqdır. Demək, bir sənəlik büdcəmiz bir milyard isə, gələcək sənə bir neçə milyonluq üzərinə əlavə oluna-caqdır. Hazırda tələbələrimiz də yoxdur ki, açılan darülfünunda yer tutsunlar. Və istiqbal üçün xəyali gənclər yetişsin və dəlillərin biri də budur, qabili-əfkar deyildir. Fəqət bunun lehinə gedən ki, əz on cümlə, biri də mən özüm, həm lehinə gedən cərəyan deyir ki, darülfünun hər hanki dildə olursa-olsun, o, elm mənbəyidir. Vətən üçün, demək, yaxşı işçilər, siyasi adamlar, elmli adamlar hazırla-yacaq. Bunu, bu elm mənbəyini indidən güşad eyləmək lazım və bəlkə vacibdir. Söz yox ki, darülfünun güşadi sözü meydana gəl-dikdə, demirik ki, əvvəlinci gündən türk dilində olacaq. Bu, mümkün olan şey deyildir. Bizim hazırlığımız rus darülfünunun-da oxumaq üçündür. İstəsək də, o qədər qüvvə və professor tap-marıq ki, öz dilimizdə elm və fünun keçək. Hərçənd ki, lehinə olanların motivləri əleyhinə olanlardan güclü deyildir, lakin hər iki tərəfi barışdırmaq, bir neçə illərdən sonra da olursa, türkcə keçə bilərsən, o da türk lisanına məxsus vəziyyətdir ki, əsaslıdır. O vəziyyəti alarsa, narazı olanlar da rəy verə bilər. O vəziyyət hansı-dır? O da odur ki, edadi məktəblər üçün müəllimlər yetişdirmək və milləti tərbiyələndirmək. O müəllimlər ki rus darülfünunu qurta-rıb rus dilində dərs deyəcəklərsə, lazım deyildir. Biz gərək hamı məktəbləri milliləşdirək, sonra az müddət içərisində edadiləri də milliləşdirin. İndiki darülfünunun yetişdirən müəllimlər gərək türk dilinə aşina olsunlar. Ona görə də lazımdır ki, darülfünuna öylə müəllimlər dəvət edək ki, türk dilini yaxşı bilsin. Türk ədəbiyyatına dara olsun. Böylə professoru çox aramalıdır. Hər şöbədə, necə ki qeyd olunubdur, türk dili məcburi olsun. Bir məcburi deməklə olmaz. Gərək bunun proqramı olsun. Bir şəxs ki darülfünun icmal etdi, edadi də tədris edəndə darülfünundan özülə götürdüyü elmləri, lazımdır ki, gözəl, ədəbi türk dilində tədrisə müqtədir olsun, islahati-fənniyəyə aşina olsun” ¹⁷.

Tədrisin ana dilində aparılması məsələsinə böyük əhə-miyyət verən məclis üzvü universitet məzunlarını nəzərdə tutaraq bir məsələnin vacibliyindən danışaraq xüsusilə vur-ğulayır: “Bir şəxs ki darülfünunu ikmal etdi… edadidə tədris edəndə də darülfünundan özünə götürdüyü elmləri, lazımdır ki, gözəl ədəbi türk dilində tədrisə müqtədir olsun” ¹⁸.

Parlamentdə həm Abdulla Əfəndizadə, həm də bitərəf-lər fraksiyasınm üzvü Yusif Əhmədov da tədris işində döv-lət dilinin zəruriliyinin tam tələbkarı kimi çıxış edirdilər. “Möhtərəm məbuslar! Güman edirəm ki, məbuslardan biri bu mənbərə çıxıb darülfünun əksinə danışmış olsa, bu ona bənzər ki, bir şəxs elmə bərəks ola, ancaq böylə deyil. Darülfünun açılmasını, təkrar edirəm, heç kəs deməz ki, olmasın. Lakin hanki vaxtda və nə şəraitilə açılsın. Söz bunun üstündədir. Burada keçən natiqin dediyi düzdür, lakin gələcəyə aiddir. Bizim fraksiyamızın rəyincə, darülfünun hökmən lazımdır, lakin indi mümkün deyildir. Əgər bizə bir elm mənbəi lazım isə, o da ibtidai məktəblərdir. Çünki darüfünun ki biz açmaq istəyirik, onun ibtidai işlərini düzəltməyə möhtacıq. Məlumdur ki, millətimizin yüzdədoxsanı əvamdır. On-lar onsuz da elmə möhtacdırlar. Bunlar üçün bir də tərəqqi edib, elmin ən yuxarı pilləsinə çıxmaq çətindir. Bir çox şeylər də var ki, indi darülfünunun açılmasına müsaidə vermiyir. Maddi cəhətdən çox şeylər və ləvazimat düzəltmək lazımdır. Bizim rəyimizcə, o da mümkün deyil ikən bizə lazım olan şeylərdən də bir çoxları müm-kün deyil. Deyə bilərəm ki, bizə bu saat bir tramvay olsun, müm-kün deyil, çünki texnika cəhətindən bir çox ləvazimat tapmaq çə-tindir. cəmi kəndlərdə məktəb açmaq lazımdır ki, əhali əqlən elmin əvvəlinci mərhələsində olsun. Bir də, deyə bilərəm ki, darülfünu-nun Bakıda olması münasib deyildir, çünki, məncə, bilirsiniz ki, darülfünun olan yerlərdə həmişə böyük inqilablara bais olmuşdur. O biri tərəfə baxanda, bu cərəyanlar üçün cürbəcür rəylər olacaq. Əlbəttə, bu, yaxşıdır, lakin indi münasib deyil. Mən istəyirəm ki, burada rus adı gələndə düşmənlərimiz onu dəstavüz edib müfət-tinlik edərlər. Lakin bizim Rusiya ilə heç bir düşmənçiliyimiz yox-dur. Biz ruslar ilə həmişə bir yerdə yaşamışıq və bundan sonra da qonşuluq cəhətcə yaşayacağıq. Biz istərdik ki, hər bir təsisat ki yapırıq, onu öz dilimizdə yapa idik. Lazımdır ki, hər bir millət çalı-şıb yoldaşa elmdə bərabər olsun. Güman edirəm ki, hər bir təsisat öz dilimizdə ola. Maddi cəhətdən o şeylər ki nəzərdə tutulub, bu-nun meydana gəlməsi üçün, bizim üçün qırx-əlli milyon paraya ehtiyac vardır. İstənilir ki, bir bina qurulsun, möhkəm olsun. Fəqət şu bulunduğumuz zamanda bu, mümkün deyildir. Çünki görürük ki, zəmanəmizdə cərəyan edən vüquatın bir saatı digər bir saata ol-mayır. Bu məsələ üçün bir az ehtiyat lazımdır. Durəndiş olmaq, zamanı gözləmək icab edər. Əgər bizim elmə pək çox həvəsimiz var-sa, o da təbiidir. Bir darülfünundan ziyadə şimdiki zaman üçün ibtidai məktəblərə əhəmiyyət verilməlidir. Çünki cəmaətimizin yüzdədoxsanı cahildir. Təkrar edirəm, nəticəni gözləmək, bir müd-dət də tofiq etmək lazımdır. Fraksiyamızın fikri budur ki, bu məsələ şimdilik verilsin fraksiyalara, orada baxılsın və sonra məclisin mü-zakirəsindən keçsin¹⁹”.