Kitabı oku: «Hekayələr»

YORĞA MUSTANQ

1

Co Kalon yəhəri tozun içinə tullayaraq atları azadlığa buraxdı və səs-küylə evə girdi.

– Nahar hazırdır? – deyə soruşdu.

– On yeddi dəqiqədən sonra, – aşpaz lap dəmir yolu stansiyası rəisinin əhəmiyyətli görkəmi ilə saata baxıb cavab verdi.

Aşpaz sözdə həmişə çox dəqiq idi, amma əməldə bu dəqiqlikdən əsər-əlamət yox idi.

– Hə, işlər necədir? – deyə yoldaşı Skrat Codan soruşdu.

– Əla, – Co cavab verdi. – Mal-qaranın vəziyyəti, deyəsən, yaxşıdır, xeyli buzov var. Mən bir ilxı mustanq gördüm, su içməyə Antilop bulağına gəlir. Aralarında bir neçə dayça da var. Bir dənəsi – qara rəngdə olanı yaman gözəldir, lap anadangəlmə yorğadır, qaçanda addımının birini eyni zamanda hər iki sol ayağı ilə, o birini isə hər iki sağ ayağı ilə atır. Düz iki mil dalınca qarabaqara düşdüm, bircə dəfə də löhrəm yerişinə haram qatmadı. Məzə üçün atımı da dəhmərlədim, amma yenə bir şey çıxmadı!

– Bəlkə, yolda bir az çox vurmusan?

– Buna bax ey, guya dünən sərxoşluqdan iməkləyən özü deyildi!

– Nahara! – deyə aşpaz qışqırdı və söz-söhbət o dəqiqə kəsildi.

Ertəsi gün kovboylar sürülərini başqa otlağa sürdülər və mustanq ilxısı yaddan çıxdı.

Bir ildən sonra mal-qaranı yenidən Yeni Meksikanın elə həmin yerlərinə sürdülər və kovboylar yenə o mustanq ilxısını gördülər.

Qara dayça artıq nazik, düz ayaqlı, sağrıları parıldayan qara ata dönmüşdü və kovboylar onun qəribə xüsusiyyətini artıq öz gözləri ilə görə bilərdilər: o, həqiqətən də, anadangəlmə yorğa idi.

Co da orada idi və elə o dəqiqə ağlına gəldi ki, bu atı tutmaq heç də pis olmazdı. Şərq ştatlarının sakinini bu fikir təəccüb qoymazdı, lakin qərbdə – atların çox ucuz olduğu yerlərdə vəhşi mustanq tutmaq fikri heç bir kovboya cəlbedici gəlməzdi. Mustanqı tutmaq asan deyil, hətta buna nail olsan belə, o, axıra kimi vəhşi, tamamilə faydasız, ipəyatmaz olaraq qalacaq.

Əksər maldarlar mustanq öldürməyi özlərinə peşə eləyiblər, çünki bu atlar təkcə otlaqları korlamır, həm də bəzən çobanların əhliləşmiş atlarını özləri ilə aparır, həmin heyvanlar da vəhşi həyata tez öyrəşir, həmişəlik itib-batırlar.

Vəhşi Co Kalon atlara, onların bütün xüsusiyyətlərinə əla bələd idi. O belə deyirdi:

– Mən ömrümdə üzüyola olmayan ağ at görməmişəm! Ya da kəhər ola, kəhgir olmaya… Qara at isə həmişə eşşək kimi tərs, iblis kimi kinli olur. Caynağı olsa, şirin də öhdəsindən gələr!

Beləliklə, əgər mustanq tam xeyirsiz heyvandırsa, qara mustanq ikiqat faydasızdır. Skrat Conun biryaşar mustanqa yiyələnmək, onu əhliləşdirmək arzusunda heç bir məna görmürdü.

Lakin Co bu istiqamətdə ikinci il də heç bir addım ata bilmədi.

Co adi çoban idi, ayda iyirmi beş dollar məvacib alır, boş vaxtı, demək olar ki, qalmırdı.

Kovboy yoldaşlarının çoxu kimi o, bir zamanlar ranço sahibi olmaq, özü üçün mal-qara saxlamaq arzusu ilə yaşayırdı. Onun Santa Fe şəhərində lazımi qaydada qeydiyyatdan keçirdiyi şəxsi damğası da vardı. Lakin sürüsündə bu damğanı basa biləcəyi yeganə iribuynuzlu heyvan bir qoca inəkdən doğulmuş buzov idi.

Damğası olmayan hər bir heyvana öz damğasını vurmaq Conun qanuni haqqı idi. Lakin payızda əməkhaqqını alanda o, şəhərdə kef etməyə yaman şirniklənirdi. Odur ki Conun bütün əmlakı elə qabaqkı kimi yəhərdən, yatacaqdan və həmin qoca inəkdən ibarət idi. Amma o heç vaxt haçansa bir oyun çıxarıb varlanacağına ümidini itirmirdi. Bir dəfə necə oldusa, ağlına belə bir fikir yerləşdirdi ki, həmin qara mustanq ona mütləq xoşbəxtlik gətirəcək və atı tutaraq ona yiyələnmək üçün əlverişli fürsət gözləməyə başladı.

Lakin artıq güclü, üçyaşar ata dönmüş, gözəlliyi ilə lap gözə girən qara mustanq barəsində nə qədər eşitsə də, Co özü ona heç vaxt tuş gəlməmişdi.

Antilop bulağı düzənlikdə, hər tərəfdən açıq çöllükdə yerləşirdi. Bulaq çağlayıb daşanda ətrafını qumotu basmış kiçik gölə dönürdü. Suyun səviyyəsi düşəndə isə bulağın ətrafında səthi qara lillə örtülmüş, adda-budda ağ duz ləkələri parlayan, ortasındakı çuxurdan isə bulaq qıjıldayan böyük bir düzənlik qalırdı. Bulağın suyu təmiz, içməli idi. Ətrafdakı neçə millik ərazidə başqa bulaq da yox idi.

Bu çöllük qara ayğırın sevimli oylağına çevrilmişdi, hərçənd ki mal-qara da, ev atları da elə burada otlayırdı.

Burada, əsasən, damğalı sürülər olurdu. Sürü sahiblərindən biri, fermanın işlər müdiri Foster işgüzar adam idi. Hamını inandırmağa çalışırdı ki, bu yerlərdə ev heyvanlarının yaxşılaşdırılmış cinslərini artırsalar, gəlirlər mütləq çoxalacaq. Özünün artıq qarışıq cinsdən olan on dənəyə yaxın qamətli, düzgün bədən quruluşlu, ceyrangöz madyanı da vardı. Onların yanında tük basmış adi atlar lap tör-töküntüyə bənzəyirdi.

Bu gözəl madyanlardan biri həmişə iş üçün tövlədə qalırdı, digər doqquzu isə dayçalara süd verəndən sonra, adətən, sərbəst gəzib-dolaşırdı.

Atlar ən yaxşı otlaqların yolunu həmişə tapır. Doqquz madyan da Antilop bulağına aparan yolu çox asan tapdı. Sonralar, yayda Foster öz yoldaşı ilə onları axtarmağa gedəndə atlarını lap tez tapdı. Amma heyvanların yanında olan kömür kimi zil qara ayğır bu sürünü lap sahibi kimi qoruyurdu. O, sürünün ətrafında çaparaq atları bir yerə toplayırdı və onun parlaq qara rəngi madyanların qızılı dərisindən çox kəskin fərqlənirdi.

Madyanlar yumşaqxasiyyətli idi və təbii ki, əgər qara ayğır olmasaydı, onları qovub evə qaytarmaq çox asan iş olardı. Görünür, heyvan öz vəhşi xisləti ilə bu madyanları da xəstələndirmişdi. Onlar da belində süvarilər olan yöndəmsiz atları lap geridə buraxaraq dördnala qaçıb uzaqlarda gözdən itdilər.

Atların bu hərəkəti hər iki maldarı özündən çıxardı. Onlar tüfənglərinə əl ataraq andıra qalmış ayğırı vurmaq üçün fürsət gəzməyə başladılar. Lakin əgər açılan güllələrin madyanlara dəymək ehtimalı onda doqquzdursa, necə atəş açasan?

Bütün gün atı vurmaq üçün göstərilən faydasız cəhdlərlə keçdi. Ayğır mustanq – bəli, o idi – ailəsini gözündən qoymurdu və elə onlarla bir yerdə də cənubdakı qum təpələrinin o üzündə yoxa çıxdı.

Dilxor maldarlar uğursuzluqlarının baiskarından mütləq intiqam alacaqlarına söz verərək əldən düşmüş atlarının belində evlərinə döndülər.

Qara yallı, yaşılımtıl, parlaq gözlü nəhəng ayğır isə bütün əyalətin çöllərinə sahiblik edir və müxtəlif yerlərdəki madyanları özü ilə apararaq ilxısını durmadan böyüdürdü. Nəhayət ki, onun ilxısı, azı, iyirmi atdan ibarət oldu.

Onun dalınca düşən madyanların əksəriyyəti sakit, arıq atlar idi və onların arasında ayğırın ilk dəfə apardığı doqquz cins madyan boy-buxunu ilə yaman fərqlənirdi.

Bu kiçik ilxı elə cidd-cəhdlə, elə qısqanclıqla qorunurdu ki, ora düşən istənilən madyan maldar üçün birdəfəlik itirilmiş sayılırdı və maldarlar özləri də tezliklə başa düşdülər ki, onların yerində məskunlaşmış mustanq hamıya əməlli-başlı ziyan vurur.

2

Bu hadisə 1893-cü ilin dekabrında baş verdi. Furqonla Pinyavetitosdakı rançodan Kanada çayına tərəf yola düşəndə ölkəyə təzəcə gəlmişdim.

Foster məni yola salanda dedi:

– Bura baxın, əgər o lənətə gəlmiş mustanqı görsəniz, əliniz əsməsin, təpəsinə bir güllə sıxın.

Bu mənim ayğır haqda eşitdiyim ilk sözlər oldu və sonra yolboyu bələdçim Berns həmin atın tarixçəsini mənə danışdı. Maraqdan ölürdüm. O məşhur ayğırı görməyi yaman istəyirdim və ertəsi gün Antilop bulağına gələndə nə ata, nə də onun ilxısına burada rast gəlməyəndə bir az pərt oldum.

Səhərisi gün Alamozo Arroyo çayından keçib yenə dalğalı düzənliyə tərəf qalxanda irəlidə gedən Cek Berne birdən atının boynuna sinib mənə sarı çöndü və dedi:

– Tüfəngini hazırla! Bu da ayğır!

Mən tüfəngi qapıb irəli tələsdim. Aşağıdakı yarğanda at ilxısı otlayırdı. Madyanların arasında iri, qara bir mustanq da vardı.

O, yəqin ki, bizim səsimizi eşidib təhlükəni duymuşdu. Başını, quyruğunu qaldırıb durmuşdu. Burun pərələri geniş açılmışdı.

Bu mustanq mənə vəhşi gözəlliyin idealı kimi, nə vaxtsa bu çöllərdə çapan ən nəcib at kimi gəldi və bu qənirsiz gözəlliyin cansız bir leşə çevriləcəyi barədə fikrin özündən belə məni dəhşət bürüdü.

Cek istəyirdi ki, tez atəş açım, mən isə ləngiyirdim.

Mənim cırtqoz yoldaşım ləng tərpənməyimə görə deyindi. Əsəbi bir tərzdə donquldandı: “Tüfəngi mənə ver!” – və lüləsindən yapışdı, mən isə tüfəngin lüləsini yuxarı yönəltdim deyə güllə qeyri-iradi açıldı.

İlxı diksindi. Qara mustanq kişnəyib fınxırdı və çaparaq ilxının ətrafına dolanmağa başladı. Madyanların hamısı bir-birinə sıxıldı və çaparaq başçılarının dalınca düşdü. Yerdən qalxan toz dumanı atları görünməz etdi.

Ayğır dəstənin gah bu, gah da digər tərəfində çapırdı. Hər madyana ayrılıqda göz qoyurdu. Mustanq atları lap uzaqlara apardı.

İlxı tamam yox olana kimi gözümü onlardan çəkmədim və söyləyim ki, deyəsən, ayğır yorğasına bir dəfə də haram qatmadı.

Cek, təbii ki, mənim ünvanıma atdığı sərt sözlərdə xəsislik etmədi, mən isə bu qara ayğırın gözəlliyi və gücü barədə sevinc içində düşünürdüm. Yox, qaçırdığı madyanlara görə mən onun atlaz dərisini korlaya bilməzdim!

3

Vəhşi atları tutmaq üçün bir neçə üsul mövcuddur. Həmin üsullardan biri bundan ibarətdir ki, gərək gülləni elə atasan, heyvanın peysərini yalayıb keçərək onu bir anlıq huşdan etsin və həmin dəqiqə kəməndi tez boynuna salasan. Bu üsula “atı əzmək” deyirlər.

– Hə, hə! Bunu etmək istəyən adamların öz boynunu sındırmasının, azı, yüz dəfə şahidi olmuşam, amma bir dənə də mustanq görməmişəm ki, belə üsulla əzilsin, – Vəhşi Co kinayə ilə deyirdi.

Hərdən şərait imkan verirsə, ilxını bəndə salırlar. Əlində yaxşı atlar olsa, bəzən ilxıya çatmaq da mümkündür, amma ən sadə üsul, ilk baxışdan nə qədər qəribə görünsə də, mustanqı əldən salmaqdır, yəni yorulanadək qovmaq.

Yorğa qaçışını bircə dəfə də dördnala yürüşə dəyişməmiş məşhur mustanqın şöhrəti getdikcə genişlənirdi. Onun özü, sürəti, addımını atması və inkişaf etmiş duyuqluğundan ən ağlasığmaz əhvalatlar danışırdılar. Üçbucaq rançosundan olan qoca Montqomeri Uelsin Uleytondakı yeməkxanasına gələrək şahidlərin yanında deyəndə ki qıfıllı furqona salınmış bu mustanqa görə min dollar verməyə hazırdır, on nəfərədək cavan çoban iş müqavilələrinin vaxtı bitən təki bəxtlərini sınamaq arzusu ilə alışıb-yandı.

Vəhşi Co onların hamısını qabaqlamaq qərarına gəldi. Daha vaxt itirmək olmazdı. Hərçənd ki hələ xidmət müddəti başa çatmamışdı, o, bütün gecəni ova hazırlıqda keçirdi.

Dostlarından bir qədər borc götürüb iyirmi yaxşı minik atından, mətbəx furqonundan və üç nəfər – özü, yoldaşı Çarli və aşpaz – üçün ikihəftəlik ərzaq ehtiyatı da daxil olmaqla ekspedisiya təşkil etdi.

Hazırlığı başa çatdırıb Kleytonu bu yorğa, ecazkar mustanqı əldən salmaq əzmi ilə tərk etdi. Artıq səfərinin üçüncü günü Antilop bulağına çatdı və günortaya yaxın olduğundan qara mustanqın bütün dəstəsi ilə bir yerdə su içməyə enməsi onu təəccübləndirmədi.

Co gizləndi və atların hamısı sudan içib doyana kimi özünü büruzə vermədi, çünki susuzluq hiss edən heyvanın içdiyi sudan ağırlaşmış heyvana nisbətən daha yaxşı qaçdığını gözəl bilirdi.

Bundan sonra Co pusqudan çıxaraq sakitcə irəlilədi. Mustanq həyəcan siqnalını onun ilxıya çatmasına təxminən yarım mil qalmış verdi və o dəqiqə də dəstəsini cənub-şərq tərəfdəki meşəliyə apardı. Co da atını ilxının dalınca çapdı və onları yenidən görən kimi geri qayıdıb həm də arabaçılıq edən aşpaza tapşırdı ki, cənuba, Alamozo Arroyo çayına tərəf yollansın. Özü isə yenə də cənub-şərqə, mustanqın dalınca getdi.

İki mil gedəndən sonra yenidən yorğanı gördü. Atını addım-addım sürüb ilxıya o qədər yaxınlaşdı ki, atlar qorxub cənuba tərəf qaçdılar. Lakin Co kəsə yolla getdi və bir saatdan sonra təzədən ilxını gördü. Ehtiyatla atlara yaxınlaşdı və hər şey yenidən təkrar olundu: yenidən həyəcan və qaçış. Bütün gün belə keçdi.

Mustanqlar dövrə vura-vura cənuba tərəf hərəkət edirdilər və artıq günəş üfüqə enəndə ilxı yenə də Alamozo Arroyo çayının yaxınlığında idi, elə Co da buna ümid bəsləyirdi. Mustanqlar yenə də əlinin altında idi və Co onları bir də qorxudub furqonun yanına döndü. Həmin vaxta kimi yaxşıca dincələn yoldaşı təqibi başqa atla davam etdirdi.

Şam yeməyindən sonra furqon, əvvəlcədən qərarlaşdırdıqları kimi, Alamozonun üst keçidinə tərəf hərəkət etdi və Co orada gecələməyə qaldı.

Həmin vaxt isə Çarli ilxının dalınca gedirdi. Artıq vəhşi atlar təqib başlayanda olan kimi sürətlə qaçmırdılar, çünki onların dalınca düşmüş atlı hücuma keçmək istədiyini heç büruzə vermirdi və heyvanlar yavaş-yavaş onun yaxınlıqda olmasına öyrəşməyə başladılar. İlxını alaqaranlıqda tapmaq daha asan idi, çünki dəstədəki madyanların birinin rəngi başqalarından xeyli açıq idi, aydın seçilirdi. Təzə çıxmış ay da ilxını təqib etməkdə bir kömək idi və Çarli öz atının duyğusuna əminliklə cilovu buraxdı və heyvan açıqrəngli madyanın bir kabus kimi seçildiyi ilxının dalınca çaparaq getdi. Nəhayət ki, ətrafdakı hər şey gecənin zülmətində qərq oldu. Onda Çarli də atdan endi, yəhərini çıxarıb onu otlamağa buraxdı, özü isə yorğanına bürünərək tezliklə yuxuya getdi.

Dan yeri söküləndə Çarli də artıq ayaqda idi və həmin açıqrəngli madyanın köməyi ilə ilxını tez tapdı; aralarında heç yarım mil də məsafə yoxuydu. Onu görən kimi yorğa ucadan kişnədi və ilxı qaçmağa başladı.

Lakin elə ilk təpədə atlar ayaq saxladılar ki, onları belə israrla təqib edənin kimliyinə baxsınlar. Bir dəqiqədən sonra mustanq artıq özünə lazım olan hər şeyi öyrəndiyini düşünərək yalını yelə verdi və özünün yorulmaz, nizamlı yorğası ilə qara meteor kimi irəli cumub bütün ilxını dalınca apardı.

Atlar qərbə tərəf çöndülər və həmin oyunun – qaçış, təqib, görüş və yenə də qaçış – bir neçə təkrarından sonra günortaya yaxın qədim hindu qülləsinə çatdılar. Co ilxını orada gözləyirdi. Çarli yüksəklərə qalxan nazik tüstüdən bildi ki, yolunu gözləyən var və elə həmin dəqiqə günəş şüalarını əks edən cib aynası ilə cavab siqnalı verdi. Co at belinə qalxıb təqibə başladı, Çarli isə yemək, dincəlmək üçün oturdu.

Bütün ertəsi gün Co mustanqları tən ortasında furqon hərəkət edən böyük bir çevrə ətrafında saxlamağa çalışaraq qovurdu. Gün batana yaxın o artıq Çarlinin təzə at və yeməklə gözlədiyi keçidə yaxınlaşdı. Co təqibi bütün axşam, hətta gecənin bir qismi də davam etdirdi. Vəhşi ilxı, görünür ki, tanımadığı, amma onlara ziyansız gələn adamlara alışırdı. Bundan başqa, yorğunluq da özünü göstərirdi. İlxı artıq yaxşı, sulu otlu çöllərdə deyildi, təqibçilərin atları isə yulaf yeyirdi. Daimi əsəb gərginliyi də özünü büruzə verirdi. Bu gərginlik vəhşi atların iştahasını küsdürür, yanğısını isə artırırdı. Təqibçilər atların tez-tez, uzun-uzadı su içməsinə imkan verirdilər. Bolluca su içmiş at isə çətin qaçır: onun ayaqları sanki ağaca dönür, nəfəsi təngiyir. Elə buna görə də Co öz atına, demək olar ki, su vermirdi. Nəhayət ki, gecələmək üçün dayananda nə özü, nə də atı yorulmuşdu.

Dan yeri söküləndə Co mustanqları asanlıqla tapdı. Onlar əvvəlcə çaparaq, sonra isə addım-addım getdilər. Artıq bu qarşıdurmada qələbə, demək olar ki, lap yaxın idi, çünki belə təqibdə ən çətin iş ilk iki-üç gün ərzində, mustanqlar hələ yorulmamış onları gözdən itirməmək idi.

Bütün səhəri Co ilxını gözdən qaçırmır, demək olar ki, daim atların yaxınlığında olurdu. Saat ona yaxın isə Çarli onu Xoze dağının ətəyində əvəz etdi. Həmin gün mustanqlarla aralarındakı məsafə cəmi dörddəbir mil idi və atlar artıq əvvəlki kimi yüngül getmirdilər.

Axşam Çarli yenə atını dəyişib təqibi davam etdirdi.

Ertəsi gün mustanqlar artıq başlarını aşağı dikib gedirdilər və qara yorğanın bütün səylərinə baxmayaraq, təqibçilərlə aralarındakı məsafə bəzən yüz addımdan artıq olmurdu.

Dördüncü və beşinci gün də eyni qayda ilə keçdi. İlxı artıq yenə Antilop bulağına çatırdı. O zamana kimi hər şey elə nəzərdə tutulduğu qayda ilə davam edirdi: təqib böyük çevrə ətrafında davam edir, furqon isə çevrənin daxilində çox qısa yol gedirdi. Vəhşi ilxı bulağa yaxınlaşanda tamam əldən düşmüşdü, ovçular isə dincəlmişdilər, atları təzə idi.

Bütün gün ərzində, düz axşama kimi mustanqları suya yaxın buraxmadılar, heyvanlar Antilop bulağına çatanda isə doyunca içmək imkanı verdilər. Burada atları yulaf yeyən və güc yığan təcrübəli ovçular üçün belə uzun təqibin gözlənilən kulminasiyası gəlirdi. Çoxlu su içmiş atı tutmaq da, onu cidarlamaq da asandır.

O vaxta kimi hər şey gözəl gedirdi. Lakin qara ayğır sanki poladdan döyülmüşdü. Onun müntəzəm, incə addımları dəyişməmişdi və ovun ilk günündə olduğu kimi idi. O, daim ilxının böyrü ilə irəli-geri çapır, kişnərtisi ilə, öz nümunəsiylə atları qaçmağa həvəsləndirirdi. Lakin qüvvələr artıq tükənirdi. Ovçulara ilxını qaranlıqda tapmağa kömək olan açıqrəngli madyanı dəstə artıq bir neçə saat qabaq tərk etmişdi, onun artıq son nəfəsi idi. Qalan madyanlar, görünür, artıq süvarilərdən heç qorxmurdular da və aydın idi ki, onlar çox tezliklə Conun qənimətinə çevriləcəkdilər.

Bütün bu əziyyətlərin mənası saydıqları ayğır isə elə əvvəlki kimi əlçatmaz olaraq qalırdı.

Conun yoldaşları onun tez qızışan adam olduğunu yaxşı bilirdilər və əgər günlərin birində o, qəflətən qəzəblənib məğlubedilməz qara ayğırı güllə ilə vurmağa cəhd etsəydi, təəccüblənməzdilər. Lakin Co bu fikirdən tamam uzaq idi.

Bir həftə ərzində onu təqib edərkən bir dəfə də görməmişdi ki, qara ayğır dördnala çapsın. Conun içində heyranlıq vardı – yaxşı at sürən adamın belə qeyri-adi heyvan qarşısındakı heyranlığı və bu hiss durmadan artmaqda idi; o, indi ona güllə atmaqdansa, özünün ən yaxşı atını vurmağa hazır idi.

Yorğanın tutulması üçün təyin olunmuş mükafatı almağa heç dəyərdi? Co artıq tərəddüd keçirirdi. Məbləğ az deyildi, lakin bu atın özü də bütöv bir sərvət idi, çünki təzə, yorğa cinsin yaradıcısı ola bilərdi.

Amma başına mükafat təyin olunmuş at hələ də azad idi. Ovu sona çatdırmaq lazım idi.

Co özünün ən yaxşı atını yəhərlədi. Bu, damarlarında Şərq qanı axan, preriyada¹ böyümüş bir madyan idi. Əlbəttə, əgər bu atın çox qəribə bir qeyri-adiliyi olmasaydı, Co heç vaxt belə gözəl heyvana sahiblənə bilməzdi. Buralarda loko adlı zəhərli bir ot bitirdi. Mal-qara həmin otu heç vaxt yemirdi, amma hər hansı bir heyvan təsadüfən onun dadına baxsa, mütləq hər yanda onu axtaracaqdı. Bu otun təsiri bir az morfinin təsirinə bənzəyirdi və onu yeməyə dadanmış at da iki ildən sonra quduzluqdan ölməliydi. Belə heyvana yerli əhali loko düşkünü deyirdi. Conun da ən yaxşı atı gözlərindəki vəhşi parıltı ilə fərqlənirdi və həmin bu parıltı məsələnin nə yerdə olduğunu anlamaq üçün bütün bilicilərə ipucu verirdi. Lakin bu at güclü, zirək heyvan idi və Co da ovun son mərhələsi üçün məhz onu seçmişdi.

Co atını irəli, ilxıya sarı çapdı. Kəməndini yerə atıb bir xeyli sürüdü ki, kəndir düzəlsin, sonra da onu sol əlinin ətrafına səliqə ilə halqa-halqa yığdı və bu günlər ərzində ilk dəfə atını mahmızlayıb birbaş ayğırın üstünə sürdü.

Dəli bir qovhaqov başlandı. Ürkmüş madyanlar yoldan çəkilərək müxtəlif səmtlərə qaçdı. Yaxşıca dincəlmiş at çöllüklə dördnala gedirdi, irəlidə isə aralarındakı məsafəni qısaltmağa imkan verməyən ayğır həmişəki kimi özünün məşhur yorğa yerişi ilə qaçır, qətiyyən çaşmırdı.

Bu, sadəcə, ağlasığmaz idi. Co öz atını həm qışqırıqları ilə, həm də mahmızlarla qovurdu. At lap quş kimi səkir, lakin ayğırla arasında olan məsafə bircə düym belə qısalmırdı.

Qara ayğır düzənliyi, ot basmış təpəni keçdi, marmotların hürüşdüyü qumsal çöldən ötdü. Co ondan əl çəkmirdi. İndi o, gözlərinə inana bilmirdi. Aralarındakı məsafə nəinki azalmamışdı, hətta elə bil bir az artmışdı da. Co taleyinə nifrinlər yağdırır, bədbəxt atını mahmızlayır, onun üstünə çığırırdı. Nəhayət, heyvanı lap dəli olmaq dərəcəsinə çatdırdı. Atın gözləri az qala hədəqəsindən çıxır, başı oyan-buyana yellənirdi, o artıq yerə baxmır, yolunu seçə bilmirdi və birdən qabaq ayağı porsuq yuvasına girdi. At yıxıldı və onunla bir yerdə süvari də yerə sərildi.

Co möhkəm əzilmişdi, amma yenə də ayağa qalxdı, çaşqın atını qaldırmağa da cəhd göstərdi. Yazıq ayağını sındırmışdı.

Co yüngülayaq heyvanın əzablarına revolverdən açılan atəşlə son qoyaraq yəhəri çiyninə alıb geriyə – düşərgəyə apardı. Yorğa isə öz qaçışını tamam gözdən itənə kimi davam etdirdi…

Amma bunu, hər halda, məğlubiyyət saymaq olmazdı, çünki artıq onların əlində madyanlar vardı. Çarli ilə birlikdə atları sahibinin ağılına apararaq ondan yaxşı mükafat istədi.

Amma bu, Coya azlıq edirdi. O, ayğıra yiyələnmək arzusu ilə alışıb-yanırdı, indi bu atın bütün məziyyətlərini görəndən sonra o nəsə təzə bir plan qurmağa çalışırdı.

4

Bu səfərdə aşpaz Bets idi – kimsənin ona yollamadığı məktub və pul dalınca müntəzəm olaraq gəldiyi poçt şöbəsində özünü təqdim etdiyi kimi desək, mister Tomas Bets. Kovboylar ona Hindquşu İzli Tom deyirdilər, çünki damğasında hindquşu izi çəkilmişdi. Bets hamını inandırmağa çalışırdı ki, şimaldakı nəhayətsiz düzənliklərdə otlayan saysız-hesabsız mal-qara sürüləri, at ilxıları yanbızlarında onun damğasını daşıyırlar.

Betsə bu ekspedisiyada şəriklik təklif edəndə o, kinayə ilə söyləmişdi ki, indi atların bir düjününə on iki dollar verirlər. Həqiqətən də, həmin il atın qiyməti yaman düşmüşdü deyə o, az da olsa, bəlli bir maaş almağa üstünlük vermişdi.

Lakin bu yorğa ayğırı bircə dəfə görmüş hər hansı bir şəxs ona biganə qala bilməzdi. Elə Hindquşu İzinin də başına bu gəldi. İndi artıq o özü də mustanqa yiyələnmək istəyirdi, amma bilmirdi ki, bunu necə etsin. Lakin bir dəfə damğası at nalı şəklində olduğundan daha çox Nal Bill ləqəbiylə tanınan Bill Smit adlı birisi ilə rastlaşdı. Çörəklə ət yeyərək üstündən də keyfiyyətsiz qəhvə içərkən Nal Bill dedi:

– Mən bu gün həmin yorğanı görmüşəm, özü də elə yaxından görmüşəm ki, istəsəm, lap quyruğunu da hörə bilərdim!

– Bəs atəş açmadın?

– Az qalmışdı açım.

– Sarsaq! – deyə masanın o biri başında oturmuş “iki H” damğasının sahibi olan çoban söhbətə müdaxilə etdi. – Mən elə fikirləşirəm ki, təzə ay çıxanadək o ayğır mənim damğamı daşıyacaq.

– Bir qədər tələsməli olacaqsan, yoxsa bu dəfə onu görəndə yanbızında nöqtəli üçbucaq tapacaqsan.

– Bəs harada gördün onu?

– Belə oldu da. Antilop bulağının yanındakı çöllüklə gedirdim, birdən gördüm ki, qamışlıqda nəsə uzanıb. Fikirləşdim ki, yəqin, bizim sürüdən olan inəkdir, amma yaxınlaşanda yerə sərilmiş bir at gördüm. Külək üzü mənə əsirdi deyə lap yaxınına gedə bildim. Nə görsəm yaxşıdır? Həmin yorğa idi, özü də elə bil ölmüşdü! Amma bədənində leşə xas şişkinlik-zad gözə dəymirdi, heç yaralı da deyildi. Burnum irin, qan qoxusu hiss eləmədi. Bilmirdim ki nə düşünəm, birdən heyvan milçək qonmuş qulağının birini tərpətdi. Burada anladım ki, ölməyib, yatıb. Onda kəndirimi götürüb əlimə doladım, amma fikir verdim ki, bəzi yerlərdən yaman sürtülüb. Onda tapqırım da bir dənə idi və mən fikirləşdim ki, mənim atımın çəkisi yeddi yüz funta yaxın olar, ayğır isə, azı, min iki yüz gələrdi. Ona görə də öz-özümə dedim: “Sınamağa dəyməz, kovboy! Tapqırı qırarsan, yıxılıb yəhərini də itirərsən”. Yəhərin qaşına qamçının dəstəyi ilə bir dənə ilişdirdim – və… kaş mustanqı görəydiniz! O, yerdən, azı, altı fut hündürlüyə sıçradı, parovoz kimi fınxıra-fınxıra qaçıb getdi. Gözləri az qalırdı hədəqəsindən çıxa və bu minvalla lap Kaliforniyaya kimi qaça bilərdi. Əgər sürətini azaltmayıbsa, indi, yəqin, oradadır. Amma and içirəm ki, bircə dəfə də olsun yenə yorğasına haram qatmadı!

Billi söhbətinə arabir söyüş-zad da qatırdı. Eyni zamanda durmadan yeyir, içirdi, çünki özü də çox sağlam adam idi. Ona hamı inandı, çünki etibarlı bir oğlan kimi bu yerlərdə ad çıxarmışdı. Oradakı adamlardan yalnız qoca Hindquşu İzi dillənmədi, lakin söhbətə hamıdan çox diqqət verdi, çünki beynində tamam təzə bir plan yaranırdı.

Nahardan sonra qəlyanını çəkə-çəkə həmin plan üzərində əməlli-başlı fikirləşdi, amma bu işin öhdəsindən təkbaşına gələ bilməyəcəyini dərk etdiyindən sirrini Nal Billə açdı. Beləliklə, yorğa ayğırı tutmaq, daha doğrusu, vəd edilmiş min dollar mükafatı qazanmaq üçün yeni birlik yarandı.

Antilop bulağı mustanqın hələ də su dalınca gəldiyi yer olaraq qalırdı. Suyun səviyyəsi düşmüşdü və qumotu kolları ilə su hövzəsinin arasında artıq qurumuş qara lildən ibarət enli bir zolaq vardı. Bu zolağı bura su içməyə gələn heyvanların saldığı iki cığır kəsirdi. Atlar və vəhşi heyvanlar, adətən, həmin cığırlarla gedirdilər, iribuynuzlu mal-qara isə birbaşa qumotunun içindən keçirdi.

İki yoldaş bu cığırlardan birini seçib onun düz üstündə bellə uzunluğu on beş, eni altı və dərinliyi yeddi fut olan xəndək qazdı. Bunun üçün iyirmi dörd saat dincəlmək bilmədən işləyəsi oldular, çünki hər şeyi mustanq su dalınca gələnə kimi bitirmək lazım idi. Ağır iş idi. Xəndək qazılandan sonra üstünə şüvüllər düzdülər, çırpı, torpaq tökdülər ki, görmək mümkün olmasın. Bu işlərini bitirəndən sonra özləri üçün bir az aralıda qabaqcadan hazırladıqları xəndəklərdə gizləndilər.

Günortaya yaxın yorğa suya gəldi. O artıq tək idi, çünki bütün ilxısını əsir götürmüşdülər. Bulağın əks tərəfində ikinci cığır vardı, amma izlərdən nəticə çıxarsaq, atlar bu cığırdan çox nadir hallarda istifadə edirdilər. Amma qoca Tom ehtiyat üçün onun üstünə qamış qırıb tökmüşdü ki, at mütləq xəndək qazılan cığırdan istifadə etsin.

Vəhşi heyvanların təhlükəsizliyini hansı dahi zəka qoruyur, görəsən? Yorğa xəndəkdən yox, qamışlıqdan keçdi. Sakitcə suya yaxınlaşıb içməyə başladı.

Ovçuların bir üsulu da qalmışdı. Yorğa ikinci udum suyu almaq üçün başını aşağı salanda Betslə Smit çalalarından çıxaraq mustanqın arxasına keçib revolverdən torpağa atəş açdılar.

Mustanq özünün məşhur yorğası ilə birbaş onun üçün qurulmuş tələnin üstünə yeridi. Bircə saniyədən sonra o, mütləq xəndəyə düşəcəkdi! Budur, o artıq həmin cığırdadır… Ovçular artıq heyvanın ələ keçdiyini güman edirlər. Tezliklə ayğır onların əlinə keçəcək.

Lakin ağlasığmaz bir şey baş verdi. Mustanq bir əzəmətli sıçrayışla xəndəyin üstündən atıldı, torpağı dırnaqları ilə eşib uzaqda gözdən itdi. O, bir də Antilop bulağına dönməmək üçün qaçıb getdi.

5

Vəhşi Co uzaqgörən adam idi. O, başqalarının da bunu etmək istədiyindən xəbər tutanda mustanqı nəyin bahasına olursa olsun ələ keçirmək qərarına gəldi və yeni planın icrasına başladı. Bu dəfə çaqqalın ayaqları iti dovşanı, hindunun isə antilopu tutmaq üçün istifadə etdiyi üsulu işə salmaq fikrinə düşdü. Bu qədim üsul “dəyişmə” adlanır.

Yorğa mustanqın dolaşdığı ərazi altmış kvadratmil sahəsi olan üçbucaq təşkil edir, cənubdan və şimaldan çaylar, qərbdən isə dağlarla məhdudlaşırdı. Belə güman edilirdi ki, mustanq bu ərazidən heç vaxt çıxmır, Antilop bulağı isə onun daimi məskənidir.

Co bu yerləri əla tanıyırdı. Bütün bulaqlarına, bütün dərələrinə bələd idi.

Əgər əlli dənə yaxşı atı olsaydı, onları elə bölərdi ki, bütün mühüm məntəqələr əhatə olunardı. Lakin o yalnız iyirmi yaxşı at və elə o qədər də yaxşı süvari yığa bilərdi. Bundan artığına ümid etməyə dəyməzdi.

Atları ova iki həftə qalmışdan yulafla yemlədilər. Sonra onları yola saldılar və hər süvariyə də nə etməli olduğu barədə müfəssəl göstərişlər verdilər. Onlar təqibə bir sutka qalmış artıq yerlərində idilər.

Təyin olunmuş gün Co furqonla Antilop bulağına yollandı və kənardakı kiçik dərədə yerləşib hadisələrin inkişafını gözləməyə başladı.

Nəhayət ki, kömür kimi qara ayğır gəlib çıxdı. O, cənub tərəfdəki qumsal təpələrin o üzündən tənha gəlib sakitcə bulağa endi. Əvvəlcə bulağın ətrafına dolaşdı, burada düşmən gizlənib-gizlənmədiyini bilmək üçün havanı iylədi. Sonra suya cığır olmayan səmtdən yaxınlaşıb içməyə başladı.

Co ona baxır və istəyirdi ki, çoxlu, lap bir çəllək su içsin. Mustanq ot qırpmaq üçün yan tərəfə çevriləndə Co atını mahmızladı. Ayğır nal səslərini eşidib süvarini görən kimi qaçmağa başladı.

At özünün məşhur ləngərli yorğasıyla düz cənuba istiqamət götürdü. Onunla təqibçilər arasındakı məsafə durmadan artırdı. Qumsal təpələrə çatıb addımlarına haram qatmadan yoluna davam etdi. Conun yorulmuş atı addımbaşı quma batır, getdikcə daha da geri qalırdı.

Buradan o üzə düzənlik idi, Conun atı itirdiyi məsafəni bir qədər azalda bilərdi, amma sonra uzun eniş başlanırdı deyə at tam sürətlə qaçmağa ürək eləmirdi və yenə geriləməyə başladı.

Lakin Co yorğanı təqib etməkdə idi, nə qamçısına, nə də mahmızlarına qızırğalanırdı. Bir mil… ikincisi… üçüncüsü… və budur, artıq uzaqdan Arridanın qayaları görünürdü.

Orada Conu təzə atlar gözləyirdi və o, yeni qüvvə ilə təqibi davam etdirdi. Lakin gecənin zülməti kimi qara yalını havada oynadan heyvan ondan get-gedə daha çox aralanırdı.

Nəhayət ki, budur, Arrida dərəsi yetişdi. Orada pusquda durmuş kovboy gizləndi və mustanq ötüb-keçdi; o, əvvəlcə yel kimi enişaşağı, sonra üzüyoxuşa özünün yorğa yerişiylə yüyürdü.

Co təzə atın yəhərinə qalxıb irəli cumdu. Atı təkrar-təkrar mahmızlayaraq elə hey çapır, çapırdı, amma aralarındakı məsafə bir addım da azalmaq bilmirdi ki, bilmirdi.

«Qa-lump, qa-lump, qa-lump…» – yorğa dırnaqlarını yerə müntəzəm ahənglə döyür, addımlarını yavaşıtmırdı. Bir saat keçdi, sonra biri də, biri də – və artıq yaxınlıqda Alamozo Arroyo göründü; orada Conu əvəzləyici gözləyirdi. O, atının üstünə qışqırır, hər vəchlə daha bərk çapmağa məcbur edirdi. Qara ayğır düz lazım olan yerə gedirdi, amma ona iki mil qalmış sanki qəribə bir duyğuya tabe olaraq sola döndü. Mustanqın aradan çıxdığını hiss edən Co əldən düşmüş atını var gücü ilə çapıb ayğırı nəyin bahasına olursa olsun qabaqlamaq istəyirdi. Bu, həddindən artıq çətin təqib idi. Conun nəfəsi kəsilirdi. Hər sıçrayışda yəhərin dərisi cırıldayırdı. Kəsə yolla çapan Co, deyəsən, yorğa ayğırı haqlamaq üzrəydi. Onda tüfəngini qapıb dalbadal atəş açmağa, toz-duman qaldırmağa başladı və nəhayət ki, yorğanı sağ tərəfə, əvəzləyicinin gözlədiyi yerə dönməyə məcbur etdi.

Budur, onlar çaya tərəf endilər. Mustanq irəli getdi, Co isə yerə tullandı. Onun atı otuz mil çapandan sonra tamam gücdən düşmüşdü, elə özü də çox yaxşı deyildi. Gözləri tozdan qıpqırmızı idi və o, demək olar ki, heç nə görmədən Toma əl elədi və o da Alamozonu keçib təqibi davam etdirdi.

Təzə atlı yaxşı dincəlmiş möhkəm atda düzənliklə irəli-geri çapmağa başladı, qara ayğır isə ondan irəlidə gedirdi. Onun sağrıları ağappaq köpüklə örtülmüşdü, səs-küylü nəfəsi və sürətlə qalxıb-enən böyürləri isə vəziyyətinin o qədər də ürəkaçan olmadığına dəlalət edirdi. Amma yenə də qaçmağında idi…

Əvvəlcə Tom elə bil ki məsafəni qabaqlamağa başladı, sonra isə geri qaldı. Amma bu yerdə onu başqa ata minmiş süvari əvəz etdi. Təqib qərbə tərəf yönəldi, marmotlar yaşayan yerlərdən ötüb sabunotu və atların ayağını tikanları ilə dağım-dağım edən kaktuslar bitən ərazidə davam etdi.