Kitabı oku: «İlon Mask: Tesla, SpaceX və möhtəşəm gələcəyin izi ilə», sayfa 2
Mask Diyarını ilk ziyarətimə qədər mən də yuxarıdakı düşüncələrin çoxu ilə razı idim. İlon hədəflərindən çəkinmirdi və onun şirkətlərində çalışanlar xaricində çox az insan zavodları, elmi tədqiqat mərkəzlərini, maşın sexlərini görmüşdü və onun niyyətlərinin miqyasını anlayırdı. Mask çox şeyi, məsələn, sürətlə irəliyə doğru hərəkət etməyi, bürokratik iyerarxiyadan azad olmağı Silikon Vadisindən götürmüşdü. O, bütün bunları real yüksəliş üçün böyük, fantastik avadanlıqların təkmilləşdirilməsinə tətbiq etdi.
Belə baxanda Mask özü də hamı kimi “xəstəliyə’’ yoluxmuşdu. Universitetdən məzun olan kimi “Zip2” adlı şirkətini (“Google Maps’’in daha bəsit variantı) qurub “dotkom maniyası’’na qapıldı. İlk şirkəti böyük uğur qazandı – 1999-da Compaq 307 milyon dollara Zip2-ni satın aldı. Mask bu satışdan 22 milyon dollar qazandı və onun, demək olar, hamısını yeni şirkətinə, sonralar PayPal adlanacaq startapa yatırdı. 2002-ci ildə isə eBay 1,5 milyard dollar ödəyərək PayPal-ı satın aldı. Mask PayPal-ın ən böyük hissədarı kimi fantastik dərəcədə varlandı.
Mask həmkarları kimi depressiyaya düşüb Silikon Vadisində veyillənmədi, onların buraxdığı səhvləri təkrarlamamaq üçün Los-Ancelesə köçdü. Doğru olan şey dərin bir nəfəs alıb növbəti əlverişli vəziyyəti gözləmək idi. Ancaq Mask gözləməyi seçmədi. Əlindəki pulun 100 milyon dollarını SpaceX, 70 milyonunu Tesla, 30 milyonunu isə SolarCity şirkətlərinə yatırdı. Bütün sərvətini itirmək üçün bundan sürətli yol ola bilməzdi. “Va-bank’’ gedərək dünyanın ən bahalı iki yerində – Los-Anceles və Silikon Vadisində supermürəkkəb komplekslər inşa etdi. Maskın şirkətləri hər şeyi başdan yaradaraq aerokosmik sahədə, avtomobil istehsalı və Günəş enerjisində qəbul edilmiş həqiqətləri yenidən dərk etməyə başladı.
Mask ABŞ hərbi-sənaye kompleksinin nəhəngləri olan Lockheed Martin və Boeng ilə mübarizəyə başladı. Rusiya və Çin şirkətlərini də əlavə etsək, görərik ki, söhbət artıq dövlətlərlə təkbaşına mübarizədən gedir. SpaceX öz sahəsində azməsrəfli təchizatçı kimi ad çıxarıb. Amma bunlar uğur üçün kifayət deyil. Kosmik biznesin içində siyasət də var, lazımlı adamlara yaltaqlanmaq və proteksionizm də. Bunlar isə kapitalizmin təməlini oyur. Stiv Cobs iPod və iTunes-u bazara çıxaranda səsyazma industriyasına qarşı getmiş və bəzi əngəllərlə qarşılaşmışdı. Amma musiqi industriyasının şıltaq ludditləri (19-cu əsrdə Böyük Britaniyada maşınların tətbiqinə qarşı fəhlələrin ilk kortəbii çıxışlarının iştirakçıları – İ.N.) Maskın “adamyeyən” əleyhdarları ilə müqayisədə heç nə idilər. SpaceX kosmosa yük daşıyıb Yerdəki start meydançasına qayıdan çoxistifadəli raketləri sınaqdan keçirir. Əgər SpaceX bu texnologiyanı təkmilləşdirsə, rəqiblərinə sarsıdıcı zərbə vuracaq ki, bu da, şübhəsiz, raket sənayesinin bir çox şirkətini biznesdən çıxaracaq. Bununla da Amerika kosmosa insan və yük daşımaqda dünya lideri olacaq. Bu isə Maska çox sayda düşmən qazandıracaq. Onun qeyd etdiyi kimi, “Mənim üçün göz yaşı tökənlərin sayı onsuz da az idi, indi daha da azalacaq. Ruslar məni fiziki olaraq yox edəcəklər deyə ailəm qorxu içində yaşayır’’.
Mask Tesla Motors şirkəti ilə avtomobillərin istehsal və satılma şəklini dəyişdirmək, eyni zamanda bütün dünyada enerjidoldurma stansiyaları şəbəkəsini inşa etmək istəyir. Hibridlərin yerinə (Mask onlara “şərti olaraq optimal kompromis’’ deyir) insanların çox istədiyi tam elektrikli avtomobillər istehsal edəcək. Bununla da texnologiyanın sərhədləri genişlənəcək. Tesla bu avtomobilləri dilerlər vasitəsilə deyil, internetdən və ya Apple mağazalarına bənzəyən elit ticarət mərkəzlərindəki qalereyalarda satır. Tesla həmçinin texniki xidmətdən çox qazanc əldə etməyi gözləmir, çünki elektromobillər üçün adi avtomobillərdə olan yağ dəyişmək kimi prosedurlara ehtiyac yoxdur. Tesla-nın birbaşa satış modeli texniki xidmətdən böyük qazanclar əldə edən avtodilerlərə açıq meydan oxumaqdır. Hazırda Tesla-nın enerjidoldurma stansiyaları Amerika, Avropa və Asiyanın əsas magistral yollarında fəaliyyət göstərir. Onlar maşınlara 20 dəqiqəyə yüzlərlə km mənzil qət etməyə imkan yaradır. Bu enerjidoldurma stansiyaları günəş enerjisi ilə işləyir və Tesla sürücüləri bunun üçün pul ödəmirlər. Amerika infrastrukturunun böyük hissəsi köhnəlir. Mask futuristik nəqliyyat sistemi yaradaraq Amerikanı dünyanın önünə keçirir. Maskın baxışı və son illərdə gördükləri işlər Henri Ford və Con Rokfellerin mirasının ən yaxşı nümunələrini özündə birləşdirib.
Mask məişətdə və sənaye müəssisələrində istifadə edilən günəş batareyaları istehsal edən SolarCity şirkətini qurub. SolarCity-nin əsas konsepsiyası Maska aiddir. Direktorlar Şurasının sədri Mask özüdür, amma biznesi xalası oğulları Lindon və Piter Riv qardaşları idarə edirlər. Qısa zamanda SolarCity onlarla enerji şirkətini geridə buraxaraq böyük bir şirkət halına gəlib. Alternativ energetika ilə məşğul olan şirkətlərin iflas etdiyi bir zamanda Mask ekoloji cəhətdən təmiz iki uğurlu enerji şirkəti qurdu. Zavodları, müxtəlif sahələrdə çalışan on minlərlə fəhlə və mühəndisi ilə Mask 11,7 milyard dollarlıq sərvət4 qazanaraq dünyanın ən zəngin adamlarından birinə çevrilib.
Mask Diyarını ziyarətim Maskın butün bunlara necə nail olduğuna cavab verməyə yardım elədi. “Marsa insan göndərmək’’ deyimi nə qədər çılğın səslənsə də, Maskın şirkətləri üçün bu, bir stimul, hədəf və əsas ilham mənbəyidir. Üç şirkətin də işçiləri həyatlarını imkansız olana verdiklərini dərk edirlər. Mask qarşısına real olmayan hədəflər qoyur. Bunun üçün də işçilərdən “alışıb-yanmağı’’ tələb edir. Onlar da bu tələbi gördükləri işin bir hissəsi kimi qəbul edirlər. Bəzi işçilər Maskı buna görə sevir, bəziləri isə nifrət edirlər. Ancaq Maska səylərinə, ideyalarına görə sadiqdirlər. Silikon Vadisindəki bir çox iş adamında çatışmayan Maskdakı önəmli hədəflər qoyma qabiliyyəti və gördüyü işin fəlsəfəsini dərk etməkdir. Mask işinə mübtəla olması, tükənməyən arzu və səyləri, davamlı axtarışda olması ilə dahidir, həm də macərapərəst bir dahidi. O, pul qazanmağa can atan iş adamından daha çox, əsgərlərini zəfərə aparan generala bənzəyir. Mark Zukerberq (Facebook-un qurucusu və CEO-su – İ.N.) sizin şəkillərinizi paylaşmağa kömək etdiyi bir vaxtda Mask bəşəriyyəti, insan irqini məhv olmaqdan xilas etməyə çalışır.
Həyatındakı hər şey Maskın cəsarətli ideyalarının reallaşmasına yönəlib. Yaşayışı ekssentrik və bəzən də ağlasığmazdır. Onun üçün adi bir iş həftəsi Bel Air-dəki malikanəsində başlayır. Bazar ertəsindən ertəsi gün axşama qədər SpaceX-də çalışır, sonra şəxsi təyyarəsinə minib Silikon Vadisinə uçur. Bir-iki gün Tesla-nın Palo-Alto şəhərindəki (Kaliforniya ştatında əhalisi 70 min olan şəhər, San-Fransiskodan 53 km uzaqda yerləşən Palo-Alto Silikon Vadisinin tarixi mərkəzidir, onun qeyri-rəsmi paytaxtı sayılır – İ.N.) ofislərində və Frimontdakı zavodunda çalışacaq. Şimali Kaliforniyada Maskın öz evi yoxdur, ona görə də ya dəbdəbəli “Rosewood’’ otelində, ya da dostlarıgildə qalır. Dostlarından birinin evində qalması üçün köməkçisi qısa bir e-mail göndərir: “Bir nəfər üçün yeriniz varmı?’’ Müsbət cavab gələrsə, Mask gecənin gec saatlarında qapının zəngini çala bilər. Adətən, ona boş yataq otaqlarından birini ayırırlar, amma Mask çox vaxt kompüterdə oyun oynayarkən kiçik divanda yuxuya qalır. Cümə axşamı isə növbə yenə də Los-Anceles və SpaceX-dədir.
O, keçmiş arvadı Castinlə birgə azyaşlı 5 oğlunu – əkiz və üçəmi böyüdür. Uşaqlar həftədə 4 gün ataları ilə qalırlar. Mask hər il həftədə neçə saat uçduğunu hesablayır və bununla da vəziyyətin nəzarətdən çıxıb-çıxmadığına baxır. Belə bir qrafiklə necə yaşadığını soruşduqda Mask belə cavab verir: “Uşaqlığım çətin olub, bəlkə də, ondandır’’.
Mask Diyarını ziyarətlərimdən birində söhbətimiz çox qısa sürdü. O, ailəsi ilə Oreqon ştatında yerləşən milli parkdakı Kreyter gölünə həftəsonu tətili üçün yola çıxacaqdı. Cümə günü axşam saat səkkizdi, Mask oğlanları ilə dayələrini özəl təyyarəsinə mindirməli, vardıqları hava limanından avtomobillə çadırın qurulduğu yerə hərəkət etməlidirlər. Onları gözləyən dostları çanta və yüklərini boşaltmağa kömək edəndə artıq qaranlıq düşmüş olacaq. Həftəsonuna bir neçə piyada gəzinti planlanıb. Bütün istirahət bundan ibarətdir. Bazar günü günün ikinci yarısında Mask uşaqları ilə Los-Ancelesə geri qayıdacaq. Uşaqları buraxıb həmin axşam da Nyu-Yorka uçmalıdır. Orada yatacaq, səhər tezdən müsahibə verəcək, sonra isə görüşləri var. Elektron poçtunu yoxlayacaq. Yatıb ertəsi gün səhər Los-Ancelesə qayıdacaq. Bütün gün SpaceX-də çalışacaq. Çərşənbə axşamı günorta San-Hoseyə uçub Tesla Motors-un zavoduna gedəcək. Axşam isə Vaşınqtona uçub prezident Obama ilə görüşəcək. Çərşənbə günü axşam yenidən Los-Ancelesə dönəcək. Bir neçə gününü SpaceX-ə ayıracaq. Həftəsonu isə Google Direktorlar Şurasının sədri Erik Şmidtin Yelloustonda təşkil etdiyi konfransda iştirak edəcək. Mask o günlərdə ikinci arvadı, aktrisa Talula Raylini (Talulah Riley) yenicə boşamışdı və özəl həyatına birini daxil edib-etməyəcəyini hesablamağa çalışırdı. Bununla bağlı Mask belə demişdi: “Düşünürəm ki, işimə və uşaqlarıma yetərincə zaman ayırıram. Lakin bir problem var. Münasibətə girmək üçün özümə yeni bir qız tapmalıyam. Bunun üçünsə hardansa zaman oğurlamaq lazımdır. Bu zaman nə qədər olmalıdır? Bəlkə, 5–10 saat ola bilər. Həftədə qadına neçə saat ayırmaq lazımdır? 10 saat yetərmi? Bunun aşağısı nə qədərdir? Mən bilmirəm’’.
Mask istirahətə nadir hallarda vaxt ayırır, ancaq ayıranda da əyləncəsi də həyatı kimi dramatik və qeyri-standart olur. Otuz illiyinə dəvət etdiyi 20 nəfər qonağı üçün İngiltərədə bir qəsr kirayələmişdi. Gecə saat ikidən sabah altıya qədər gizlənpaç oynamışdılar. Ertəsi gün axşam Parisə uçub orada qardaşı və xalası uşaqları ilə gecəyarısından sabah altıya qədər küçələrdə velosiped sürərək əylənmişdilər. Sonra bütün günü yatıb axşam “Şərq ekspressi”nə minib yenə də səhərə yuxusuz qalmışdılar. Qatarda “Lucent Dossier Experience” adlı məşhur avanqard qrupunun akrobatik tryuklarından ibarət şousunu izləmiş, fala baxdırmışdılar. Ertəsi gün qatar Venesiyaya gəldi. Axşam yeməyini verandadan Böyük Kanalı (ital. Canal Grande, Venesiyanın ən məşhur kanalı – İ.N.) dostları ilə seyr edərək yemişdilər. Mask kostyumlaşdırılmış partiləri də sevir; bir kərəsində cəngavər qiyafətində gəlmiş, çətirlə Dart Vader (“Ulduz müharibələri’’ndəki əsas personajlardan biri – İ.N.) qiyafətində bir liliputla duelə çıxmışdı.
Sonuncu ad günlərindən birinə Mask 50 nəfər dəvət etmişdi. Busəfərki qəsr (əgər ona qəsr demək mümkündürsə) NyuYork ştatındakı kiçicik Tarrytown qəsəbəsində idi. Yapon stimpank stilində (elmi fantastikada bir cərəyan, insan inkişafının alternativ variantını araşdırır) elmi-fantastik bir performans olacaqdı. Amma korsetlər, dərilər və maşınlara pərəstiş kimi həftəbecər bir şey alındı. Mask samuray qiyafəti geyinmişdi.
Əyləncə proqramında Gilbert və Sallivanın viktorian dövrünə aid “Mikado’’ adlı komik operası da nümayiş olundu. Hadisələr Yaponiyada bir şəhərin kiçik teatrında baş verir. Talula Rayli amerikalıların bir şey bildiyinə inanmadığını söyləmişdi (Maskın “qadına həftədə 10 saat ayırmaq’’ planı baş tutmadığı üçün Talula ilə münasibətlər yenidən bərpa olunmuşdu). Amma sonrakı nömrəni amerikalılar çox sevdilər. Mask gözlərini bağlatdırdı, hər əlinə bir şar aldı, birini isə ayaqlarının arasında sıxışdırıb divara söykəndi. Səhnəyə bıçaqatan akrobat çıxdı. Mask çox qorxduğunu xatırlayır. Seyr edənlər də Mask üçün əndişələnmişdilər. Maskın ən istəkli dostu Bill Lee o səhnəni belə xatırlayır: “İnanılmaz idi, ancaq İlon hər şeyə filosof kimi baxır’’. Şənlikdə bir sumo güləşçisi də vardı. Qəsrin içində bir rinq quruldu və Mask sumo çempionunun qarşısına çıxdı: “160 kilo idi. Mən adrenalinin verdiyi həvəslə üstünə getdim, yerdən qaldırmağa çalışdım. Birinci raundu udmağıma icazə verdi, amma sonra məni elə günə qoydu ki, indiyə qədər belim ağrıyır’’.
Rayli bu mərasimləri Mask üçün sənət halına gətirdi. Onlar 2008-ci ildə – Maskın şirkətlərinin ən uğursuz dövründə tanış olmuşdular. Maskın sərvətini itirməsi və mətbuatın onu lağa qoyaraq tənqid hədəfinə çevirməsi Talulanın gözü önündə baş verirdi. O vaxt açılan yaraların hələ də sızıldadığını bilirdi. Maskın çətin xasiyyətinin də bu və digər emosional travmalardan – balaca oğlunun faciəvi ölümü, yeniyetməlik yaşlarında Cənubi Afrikadakı çətinliklər və s.-dən qaynaqlandığını anlayırdı. O, Maskın istirahət edib əylənməsi, az da olsa, acılarını unutması üçün əlindən gələni etdi. Bu haqda Rayli belə deyirdi: “Onun ruh rahatlığı üçün müxtəlif əyləncəli şeylər düşünürəm. Ona çocuqluğunda görmədiklərini indi verməyə çalışıram’’.
Raylinin səyləri hər nə qədər çox olsa da, lazımi nəticəni vermirdi. Sumo güləşçisi ilə qarşılaşmadan sonra Mask Tesla-nın Palo-Altodakı mənzil-qərargahına getdi. Şənbə günü olmasına baxmayaraq avtomobil parkı dolu idi. Tesla-da yüzlərlə gənc çalışır – kimi kompüterlərdə avtomobil hissələri dizayn edir, kimi də elektron təcrübələr aparırdı. Maskın qəhqəhələri mərtəbəni başına götürmüşdü. Onu toplantı otağında gözləyirdim. İçəri girəndə insanların şənbə günləri çalışmasından mütəəssir olduğumu dedim. O isə məsələyə daha fərqli tərəfdən baxırdı. Mask getdikcə istirahət günləri daha az adamın çalışmasından şikayət etdi: “Rahatlaşmışıq, tənbəlləşmişik. Elə bu dəqiqə hamıya e-mail atacam. Daha sərt olmaq lazımdır’’.
Xəyal qurub və onu həyata keçirmək istəyən insanlar da ancaq belə olmalıdırlar. Hovard Hyuz və ya Stiv Cobsun da işçilərinə necə olduqlarını təsəvvür etmək çətin deyil. Yeni bir şey yaratmaq asan deyil. Amma əgər yaratdığın əzəmətli bir şeydirsə, onda bu çox çətindir. Şirkətləri qurduğu iyirmi il ərzində Maskın ətrafına çox insan toplanıb. Onlar ya Maska pərəstiş edir, ya da onu sevmirlər. Kitab üzərində çalışarkən mən bu insanlarla qarşılaşdım. Mənə Mask və müəssisələrinin fəaliyyəti haqda xeyli təfərrüatlar danışdılar.
Maskla axşam yeməkləri və mənim periodik olaraq Mask Diyarını ziyarətlərim bu adamı fərqli tərəflərdən tanımağa kömək etdi. Onun elədikləri Hyuz və ya Cobsun elədiklərini geridə buraxır. Mask aerokosmik və avtomobil sənayeləri kimi elə sahələrə baş vurub ki, Amerika artıq o sahələrdən əlinu üzmüşdü. Və o bu sahələrin simasını dəyişərək yeni və fantastik işlər gördü. Bu dəyişmədə Maskın proqram təminatçısı olması və bunu praktikada tətbiq etmək qabiliyyəti əsas rol oynadı. O, atom və baytları kimsənin ağlına gəlməyəcək şəkildə elə birləşdirdi ki, nəticələr göz qamaşdırdı. Doğrudur, o da iPhone və Facebook kimi milyonlara, milyardlara xitab etmək istəyir. Amma hələ ki o, zəngin adamlara oyuncaq düzəldir. Onun çox böyük vədlər verən imperiyası raketinin partlaması və ya maliyyə böhranı nəticəsində Tesla avtomobillərinin bazardan kütləvi şəkildə çəkilməsi ilə çökə bilər.
Digər tərəfdən Maskın şirkətləri onun əleyhdarlarının düşündüyündən daha çox işlər görüb. Hətta tərəddüd edənlərin arasında da nikbin olanların sayı artmağa başlayıb. Tanınmış ixtiraçı və proqram təminatı üzrə ekspert Edvard Yanq belə deyir: “İlon mənim üçün Silikon Vadisini yenidən quran, fəaliyyətini zamana uyğunlaşdıran parlaq bir örnəkdir. Gördüyü işlər önəmlidir, amma kafi deyil. Texnologiyalara inteqrasiyanın fərqli modellərini axtarmalıyıq. Bu inteqrasiya proqram təminatı, elektronika, yeni materiallar və hesablama qüdrətinin harmonik vəhdəti olmalıdır. Maskın güclü tərəfi də elə bundadır. Maskın zəkası ona qəribə maşınların erasına yol çəkməyə, elmi fantastikanın arzularını çin etməyə imkan verir’’.
Bu mənada Mask Hovard Hyuzdan daha çox, Tomas Edisona bənzəyir. O, böyük ideyaları qavrayıb onları böyük məhsullara çevirən ixtiraçı, iş adamı və sənayeçidir. Onun yanındakı minlərlə insan metallik məmulatın istehsalı ilə məşğuldur və onlar Amerika zavodlarında ağlasığmaz işlər görürlər. Cənubi Afrikada doğulmuş Mask bu gün Amerikanın ən innovativ sənayeçisi, ən qeyri-ordinar düşünən insanıdır. Ehtimal ki, o, Silikon Vadisini yeni, daha perspektivli yola çıxaracaq. Maskın sayəsində amerikalılar 10 il sonra dünyanın ən müasir yollarına sahib olacaqlar. Bu yollarda hərəkət edən elektromobillər günəş enerjisi ilə çalışan minlərlə enerjidoldurma stansiyalarından istifadə edəcək. O vaxta qədər SpaceX hər gün raketlərlə kosmosdakı müxtəlif yaşam bölgələrinə insan və yük daşıyaraq bəşəriyyəti Marsa uçuşa hazırlayacaq.
Yenilikləri qavramaq çox çətindir. Əgər işləri sona çatdırmaq üçün Mask yetərli zaman tapa bilsə, bu yeniliklər həm də qaçılmaz olacaq. Onun ilk arvadı Castin Uilson (Justine Wilson) belə demişdi: “O istədiyinə nail olacaq, heç kim ona mane olacaq gücdə deyil. Bu dünya İlona aiddir, biz hamımız isə, sadəcə, buranın sakinləriyik’’.
2. Afrika
İlon Riv Mask (Elon Reeve Musk) adını ilk dəfə 1984-cü ildə eşitdilər. Cənubi Afrikada nəşr olunan “PC və ofis texnologiyaları’’ jurnalı Maskın işləyib-hazırladığı bir kompüter oyununun çıxış kodunu (kompüter proqramının mətni – İ.N.) yayımladı. Oyunun adı Blastar idi, 167 sətir koddan ibarət bu oyun elmi-fantastik hekayələrin əsasında yazılmışdı. Mətn interfeyslərinin olduğu dövr idi. Maskın yazdığı oyun proqramlaşdırma üçün bir şah əsər sayılmazdı, amma 12 yaşında bir uşağın da bacaracağı iş deyildi.
Mask bu oyundan 500 dollar qazandı. Xarakterinin bəzi xüsusları ortaya çıxırdı. Blastar haqqındakı jurnaldakı qeyd göstərdi ki, müəllif fantastik əsərlər yazarları kimi adının “E. R.Musk’’ şəklində yazılmasını istəyir və onun beynində böyük zəfərlər haqda xəyallar dolaşır. Qısa annotasiyada belə deyilirdi: “Bu oyunda siz hidrogen bombaları ilə başqa planetdən gəlmiş şüa aparatı olan kosmik gəmini məhv etməlisiniz. Oyunda sprayt qrafikası ilə animasiyalardan geniş istifadə olunur və buna görə də siz proqramın mətni ilə tanış olmalısınız”. (O zaman üçün internetdə şüa aparatı’’ haqda heç bir məlumat yox idi.)
Bir uşağın kosmos, Xeyir və Şərin mübarizəsi haqda xəyallar qurmasında qeyri-adi heç nə yoxdur. Təəccüblü olan onun bu fantaziyaları ciddiyə almasıdır. Gənc İlonla da məhz belə olmuşdu. On yaşlarında Mask fantaziya ilə reallığı elə qarışdırmışdı ki, onları ayırmaq olmurdu. İnsan oğlunun kainatdakı taleyi onun şəxsi problemi olmuş, ona təsir etmək isə şəxsi vəzifəsi. Əgər bərpa olunan enerji mənbələri axtarmaq və ya insanların həyat arealını genişlətmək üçün kosmik gəmilər yaratmaq lazımdırsa, demək ki, lazımdır və Mask problemin həllini tapmalıdır: “Bəlkə də, uşaqlığımda çox komiks oxumuşam. Orada isə dünyanı xilas etməyə çalışırlar. Hər kəs dünyanı daha yaxşı hala gətirməli idi, başqa cür ola da bilməzdi’’.
14 yaşında İlon tam bir ekzistensial böhran yaşadı. Bir çox istedadlı yeniyetmə kimi o da çıxış yolunu dini və fəlsəfi mətnlərdə aramağa başladı. Müxtəlif ideologiyalarla tanış olandan sonra başlanğıc nöqtəsinə geri döndü – ona ən yaxın olanı elmi fantastika idi. Duqlas Adamsın “Avtostopla qalaktikada’’ kitabı həyatında xüsusi rol oynadı: “Bu kitab mənə sualı necə verməyi öyrətdi. Əgər sualı doğru qoysan, cavab kifayət qədər asan tapılır. Əsas geniş düşünməkdir. Onda hansı sualı verəcəyini bilirsən’’. Gənc Mask bununla da özünün əsas missiyasını dərk etməyə başladı – “Ediləcək tək şey insan oğlunun ümumi maariflənməsinə xidmət etməkdir’’.
Maskın həyatın mənasını aramasının haradan gəldiyini təxmin etmək çətin deyil. 1971-ci ildə dünyaya gəlmiş, Cənubi Afrikanın şimal-şərqində, Yohannesburqdan maşınla bir saatlıq məsafədə yerləşən Pretoriyada böyümüşdü. Zəngin bəyazlar üçün Cənubi Afrikanın ozamankı həyat tərzinin qəribə bir cazibəsi vardı. Maskın bütün istəkləri qaradərili qulluqçular tərəfindən anında yerinə yetirilirdi. Varlılar, adətən, özlərini ciddi məşğuliyyətlərlə yormurdular. Onlar inanılmaz gecə həyatı ilə fərqlənirdilər – fırlanan şişdə bişirilmiş quzular, su yerinə axan şərablar, gec saatlara qədər ağalarını əyləndirən qaradərili rəqqasələr. Uşaqlara isə dayələr baxırdı. Təbiət bənzərsiz dərəcədə gözəl idi, yaşamağa stimul verirdi. Zaman məfhumu da Qərbdən fərqli idi: Cənubi Afrikada zamanın qədrini bilmir, ona barmaqarası baxırdılar. “Bu dəqiqə’’ dedikləri beş dəqiqə də çəkə bilərdi, beş saat da. Qədim mədəniyyətlərdəki kimi hər şeyə azadlıq hissi hakimdi. Hər yerdə Afrika qitəsinin azğın enerjisi hiss olunurdu.
Ancaq bu xoşa gələn şeylərin arxasında aparteid kabusu dolaşırdı. Cənubi Afrika şiddət, amansızlıq və fiziki zorakılığın daşdığı nəhəng qazan kimi qaynayırdı. Qaradərili qəbilələr və xüsusilə də ağlarla qaralar arasında toqquşmalar səngimirdi. Maskın uşaqlığı aparteidin ən qanlı və ən mənfur epizodları ilə eyni vaxtlara düşdü. Yüzlərlə qaradərili tələbənin ölümü ilə nəticələnən Soueto üsyanı zamanı Maskın cəmi 4 yaşı vardı. Cənubi Afrika irqçi siyasətinə görə uzun illər başqa ölkələr tərəfindən sanksiyalara məruz qaldı. Mask uşaq vaxtı xaricə gedəndə oradakı insanların Cənubi Afrikada baş verənlərə münasibətini görürdü. Digər ağdərili uşaqlar kimi o da utanc hissi keçirir, ölkəsindəki vəziyyətin bərbad olduğunu anlayırdı.
Pretoriya və bəyaz afrikalı mədəniyyəti Maskın xarakterinə təsir etdi. O torpaqların kişilərinə xas ifrat dərəcədə sərt davranış müsbət qarşılanır, güclü, əzələli gənclərə hörmət edilirdi. Mask isə fərqli idi: utancaq, sakit halı ilə sanki bir yabançı kimi yaşayırdı. O, zaman keçdikcə insanlığı xilas etmək düşüncəsinin nə qədər doğru olduğunu görürdü. Ancaq Mask Cənubi Afrikanın konkret problemləri üzərində deyil, bəşəriyyətin gələcəyi haqqında düşünməyə başladı. Amerikanı çoxları kimi o da böyük fürsətlər ölkəsi və arzuların həyata keçdiyi arena kimi təsəvvür edirdi. İndi baxın, bu hekayə də səmimi bir şəkildə “bəşəriyyətin maariflənməsi’’ haqda düşünən, Cənubi Afrikadan çıxmış sakit bir oğlan uşağının Amerikanın ən cəsur və işgüzar iş adamı olmasının hekayəsidir.
Mask Amerikaya iyirmi yaşlarında gəlir. Buna onun soykökünə qayıtması kimi də məna verirlər. Genealoji ağacı Maskın ana tərəfdən babalarının İsveçrə almanlarından olub Haldeman soyadı daşıdığını göstərir. Onlar Avropadan Nyu-Yorka Amerikadakı müstəqillik müharibəsi zamanı (ing. American War of Independence – ABŞ-ın müstəqilliyinin 1776-da elanı ilə nəticələnmiş 1775–83-cü illərdəki müharibə – İ.N.) köçüblər, oradan isə İllinoys və Minnesotaya səpələniblər. Maskın dayısı, ailənin qeyri-rəsmi tarixçisi sayılan Skott Haldeman bu haqda belə deyir: “Biz fermer ailəsindən gəlirik, içimizdə vətəndaş müharibəsində barrikadaların fərqli tərəfindən də insanlar olub’’.
Uşaqlığında adı fərqli və qəribə olduğu üçün oğlanlar Maskı cırnadırmışlar. Ona 1872-ci ildə İllinoysda dünyaya gəlmiş ulu babası Con İlon Haldemanın adını veriblər. İlon Haldeman sonralar Minnesota ştatına köçür və orada Almeda Ceyn Norman adlı qadınla evlənir. 1902-ci ildə Minnesotanın Peko şəhərində onların Coşua Norman Haldeman adlı oğulları doğulur.
Con İlon Haldeman oğlunun doğulmasından 2 il sonra şəkər xəstəliyinə tutulur. O zaman bu diaqnoz ölüm cəzasına bərabər sayılırdı. 32 yaşı olanda ona 6 ay ömrü qaldığını deyirlər. Az da olsa tibb bacısı təcrübəsi olan arvadı Almeda onun ömrünü uzatmaq üçün müalicə üsulları axtarır. Kayropraktik üsulunu (yun. chiropractic – Amerikada populyar olan alternativ, manipulyativ tibb – İ.N.) Con İlona tətbiq edir. O bu müalicə ilə beş il daha yaşayır. Bundan sonra onlar kayropraktik ənənəsi olan ailə kimi də tanınırlar. Almeda kayropraktik məktəbini bitirdikdən sonra 1905-ci ildən həkim kimi fəaliyyətə başlayır. Maskın ulu nənəsi daha sonra öz klinikasını açıb Kanadanın ilk kayropraktik həkimi olur.
Ekssentrik və çox fərqli bir insan olan Coşua Norman İlon Maskın babası idi və o hər zaman İlon üçün nümunə olmuşdur. Coşua Norman sağlam və müstəqil uşaq kimi böyüyürdü. 1907-ci ildə ailəsi Saskaçevan düzünə köçür. O, 7 yaşında olarkən atası vəfat edir və erkən yaşda çalışmağa alışır. Yaşadığı yerin çılpaq təbiətini sevir, at minməyi öyrənir, boks və güləşlə məşğul olur. Ata olan həvəsindəndir ki, rodeo (kovboyların idman müsabiqəsi) yarışları təşkil edir. Ailə şəkillərində əynində dəri getr, əlində isə lasso var. Yeniyetməykən Coşua Ayova ştatının Palmera şəhərindəki kayropraktik məktəbində oxumağa gedir. Təhsilini başa vurub Saskaçevana qayıdır, amma fermerliklə məşğul olur.
Depressiya illərində (ing. Great Depression – 1930-cu illərdə Amerikada tüğyan edən Böyük İqtisadi Böhran – İ.N.) Coşua Haldeman maliyyə böhranı keçirir. Fermer təsərrüfatı üçün avadanlıq alarkən istifadə etdiyi bank kreditini qaytara bilmir və nəticədə beş min akr (iki min hektardan çox) torpaqları əlindən alınır. Skott Haldeman atasının o vaxtdan banklara inanmadığını deyir. Skott atasının yolu ilə getmir, kayropraktik təhsili alaraq onurğa sütunu ağrıları üzrə dünyanın ən önəmli ekspertlərindən biri olur.
Fermer təsərrüfatı əldən çıxınca Coşua Haldeman köçəri həyat tərzi sürür. 190 sm-lik boyu ilə inşaat meydançalarında muzdlu fəhlə kimi çalışır. Bir ara Saskaçevanda partiya quraraq siyasətlə də məşğul olur, qəzet buraxır, mühafizəkar və antisosialist yazılar yazır. Nəhayət, o da həyatını manual terapiya ilə bağlayır. O, 1948-ci ildə Kanada vətəndaşı olan rəqs müəlliməsi Uinnifred (Uin) Jozefin Fletçer ilə evlənir. Bu evlilikdən onun bir oğlu və üç qızı olur. Qızların ikisi əkizdilər: Key və Mey. Mey İlon Maskın anasıdır.
Ailə 20 otaqdan ibarət üçmərtəbəli evdə yaşayırdı. Uinnifred burada açdığı rəqs studiyasında dərs verirdi. Hər zaman yenilik və macəra axtarışında olan Coşua Haldeman isə uçmağa meyil salır və özünə təyyarə alır. Haldeman arvadı və uşaqları ilə şəxsi təyyarələrində Şimali Amerikanı gəzdikcə xeyli tanınmağa başladılar. Siyasi tədbirlər və kayropraktiklə bağlı iclaslara təyyarəsi ilə gəlib-gedirdi. Sonralar arvadı ilə birgə “Haldemanlar uçuşda’’ adlı kitab da yazdı.
Haldemanın həyatı öz axarı ilə gedirdi, amma 1950-ci ildə o hər şeyi atdı. Həkim və siyasətçi olan Haldeman dövlətin insanların həyatına müdaxilə etməsinə qarşı çıxır, Kanada bürokratiyasını çox zəhlətökən görürdü. Evində söyüş söyməyi, siqaret çəkməyi, koka-kola içməyi və rafinə edilmiş undan istifadə etməyi qadağan etmişdi. Haldeman Kanadada mənəviyyatın çökdüyünü iddia edirdi. Ən əsası isə Haldeman macərasız yaşaya bilmirdi. Evlərini və rəqs studiyasını satıb Cənubi Afrikaya köçməyə qərar verir. Haldeman o vaxta qədər orada heç olmamışdı. Skott Haldeman atasına 1948-ci il modeli olan Bellanca Cruisaire təyyarəsini sökməyə və onu Afrikaya göndərmək üçün konteynerə yükləməsinə yardım etdiyini xatırlayır. Afrikada təyyarəni yenidən yığıb ondan yaşamaq üçün yer arayışında istifadə etdilər. Nəhayət, Pretoriyaya yerləşməyə qərar verdilər və Haldeman yenidən manual praktikasına başladı.
Ailənin macəra ruhu sərhəd tanımırdı. 1952-ci ildə Coşua və Uin 22 min mil (35 min km) qət edərək Afrikadan Şotlandiya və Norveçə, oradan da geriyə uçdular. Uin şturman idi, bəzən də pilot oturacağına otururdu. 1954-cü ildə ər-arvad Afrikadan Avstraliyaya və geri 48 min km uçaraq öz rekordlarını qırdılar. Qəzetlər onlardan yazdı: ehtimal ki, ilk dəfə idi birmotorlu təyyarədə Afrikadan Avstraliyaya uçulmuşdu.
Bu səyahətdə onlar Afrika sahillərindən qalxıb Ərəbistan yarımadası üzərindən İran, Hindistan və Malayziya, oradan da Timor dənizindən Avstraliyaya çatmışdılar. Viza və lazımi sənədləri toplamağa bir il vaxt sərf edilmişdi. Uçuş müddətində mədə problemi yaşamışdılar. Skott Haldeman Timor dənizi üzərində atasının vəziyyəti xarab olunca Avstraliyaya qədər təyyarəni anasının sürdüyünü və yerə endikdən sonra halının düzəldiyini deyir.
Təyyarə səyahəti ilə yanaşı, ailə piyada səfərləri də sevirdi. Afrikanın cənubunda, Kalahari səhrasında tərk edildiyi ehtimal olunan İtirilmiş Şəhəri tapmaq üçün yola çıxmışdılar. Ailə albomunda bu səfər zamanı çəkilmiş fotoda Afrika savannasının ortasında 5 uşaq var. Onlar ocaq üstündəki böyük metal qazanın ətrafına yığışıblar, qayğısız görünürlər, açılıb-qapanan stulda ayaqlarını ayaq üstünə atıb kitab oxuyurlar. Arxa planda isə yaqut qırmızısı rəngindəki Bellanca təyyarəsi, çadır və avtomobil var. Zahiri sakitliyin xaricində çox sayda təhlükə gizlənib. Bir dəfə yük maşınları kötüyə çırpıldı, bamper və radiator sıradan çıxdı. Maşın səhranın ortasında ilişib qaldı, ətrafla rabitə quracaq heç bir alət yoxdu. Coşua maşınla 3 gün boyunca əlləşdi, ailə isə qıraqda yeməyə bir şey axtarırdı. Gecə ocağın ətrafında giyena və leopardlar dolaşırdılar, bir səhər isə oyanıb qarşılarında aslan gördülər. Coşua əlinə keçən ilk şeyi – gecə lampasını alıb aslanın qabağında sallamağa və bağırmağa başladı. Aslan çıxıb getdi.
Coşua ilə Uin atıcılıqda da usta idilər, bir sıra yarışlarda iştirak edib qalib olmuşdular. 1950-ci illərdə “Ford” avtomobillərində 8 min km-lik Keyptaun–Əlcəzair rallisində iştirak edərək birinci yeri tutmuşdular.
Haldemanlar uşaqlarını liberal ruhda böyüdür, hər şeyə icazə verirdilər. Bu tərbiyə metodu İlon Mask da daxil sonrakı nəsillərə qədər davam etdi. Uşaqları əsla cəzalandırmırdılar: Coşua hesab edirdi ki, düzgün davranışı özləri tapmalıdırlar. Uzun səyahətlərə çıxanda uşaqlar evdə təkbaşına qalırdılar. Skott Haldeman atasının bir dəfə də olsun məktəbə gəldiyini xatırlamır. Baxmayaraq ki Skott yaxşı şagird idi, “sinifkom’’ və reqbi komandasının kapitanıydı. Skott xatirələrində belə yazır: “Atam hər şeyi olduğu kimi qəbul edirdi. Biz hər şeyə qadir olduğumuzu düşünürdük, sadəcə olaraq qərar qəbul edib onu həll etmək lazımdı. Bu mənada atam həyatda olsa, İlonla qürur duyardı’’.
Coşua Haldeman 1974-cü ildə 72 yaşında həlak oldu. Təyyarəsinin enişini təkmilləşdirmək üçün məşq edirdi. İki dirək arasındakı kabeli görmədi, təyyarənin təkərləri ona ilişdi. Təyyarə döndü və onun boynu qırıldı. Babası həlak olanda İlon yenicə yeriməyə başlamışdı. Hələ kiçik yaşlarından babasının qəhrəmanlıqları haqda çox sayda hekayələr eşidir, saysız-hesabsız slayd-şoularda babasının səyahətlərinə, savannadakı macəralarına baxırdı: “Nənəm danışırdı ki, bir neçə dəfə babamla ölümün iki addımlığında olmuşduq. Onlar heç bir naviqasiya aləti, hətta radioları belə olmadan uçur, uçuş xəritələri yerinə hər zaman dəqiq olmayan avtomobil yolları xəritəsindən istifadə edirdilər. Babam ağlasığmaz hərəkətlər edərkən macəra, kəşf etmək və tədqiqat ruhu ilə alışıb-yanırdı’’. İlon deyir ki, onun riskə olan meyli birbaşa babasından gəlir. İllər sonra İlon yaqut qırmızısı Bellanca təyyarəsini tapıb almaq istədi. Amma təyyarə tapılmadı.
