Kitabı oku: «Qoca qartalın ölümü», sayfa 3

Səhər tezdən düşərgəyə gəldi. Nadir şah namaz qılırdı. Namaz bitəndən sonra qəlyanaltı eləyəndə onun yanına getdi. Şahın qarşısında baş əyib dedi:

– Mənim başımı vurdur, şahım məni asdır. Məni gülləynən vursunlar.

Nadir şah təəccüblə ona baxdı. İşarə elədi ki, süfrəyə otursun. Onunla zarafat da elədi, çünki səhər-səhər onun kefi kök idi.

– Hindistandan sonra Pənah bəydən başqa hamınız o cəzalara layiqsiniz.

Yenə də Pənah bəy. Yenə də bu qarabağlı balası.

Nadir şah tikəsini çeynəyib uddu və soruşdu:

– Nə eləmisən? Adam öldürmüsən?

– Yox.

– Bəs nə olub?

– Sənə sədaqətli kimi gətirdiyim Pənah bəy qaçıb.

– Niyə? Necə qaçıb?

– Bilmirəm. Dünəndən yoxdur. Gündüz mənə dedi ki, kimsə ona deyib ki, bəs sən Nadir şahın qəzəbinə gəlmisən. Çünki Hindistanda əli təmiz olmamısan. Mən də dedim get şahın özünün yanına. O vaxtdan yoxa çıxıb.

Nadir şah hirsləndi:

– Onu sənin kimi avaralar, böhtançılar qaçırdı. Gördünüz ki, hamınızdan fərasətli, hamınızdan təmiz, hamınızdan da sədaqətlidir. Gözünüz götürmədi. Gözünüz götürmədi ki, Nadir şahın yanında belə bir adam olsun. Onu tapıb gətirməsən, bilirsən sənə nə cəza verəcəyəm? Əvvəl dar ağacından asıb yarımcan olanda çıxartdıracam. Tüfənglə yaralatdırıb, qılıncla başını vurduracam. Sonra da meyitini yandırıb topa qoydurub atdıracam.

– Şah sağ olsun, haqlısan. Bir də axı onun barəsində demişdim. Onun ürəyi xain olmasa qaçmazdı.

Nadir şah süfrədən məcməyini götürüb Göygözün başına çırpdı.

– Mən dedim izləyin. O təmiz, düz adam olmasa, pisliyini eləməmiş getməzdi. Onun görünür heç bir günahı yoxdur. Hamısını düzəldən sənin o keçəl başındır. Get, axtar tap gətir. Lazım gəlsə cəzasını özüm verəcəyəm.

* * *

Arazı Bəhrəmtəpədə keçdilər. Buradan Qarabağ, Mil düzü başlayırdı. Yay idi, qanqallar qurumuş, yovşan ətri düzü başına götürmüşdü. Pənah bəy atdan düşdü. Cilovu əlinə alıb xeyli piyada yeridi. Yovşan iyini acgözlüklə sinəsinə çəkdi. Aslan kişinin dindirməsən dinməyən oğlu da onun kimi elədi. Xeyli yeridilər.

– Xudaverdi, yovşan iyindən xoşun gəlir?

Xudaverdi dinmədi. O da atası kimi tacir idi və düzlərdə az olmuşdu. Elə beləcə yol gedib, yol gəlmişdi. Onun xoşuna baramanın iyi gəlirdi. Həm də Pənah bəy kimi qəriblikdən gəlmirdi.

– Vətən iyi gəlir. Qarabağın yovşanının iyi mənə vətəni yada saldı.

Sonra onlar təzədən atlanıb Arazboyu yuxarıya çatdılar. Əvvəl Bəhmənliyə dəyib, oradan yaylağa qalxacaqdılar. Bəhmənliyə az qalmışdı.

Pənah bəy bilirdi ki, Nadir şahdan qaçıb qurtarmaq çətin iş idi. Onu mütləq axtaracaqdılar. Lap xeyirxahlıqla da axtarsalar, o üzə çıxmaq fikrində deyildi. Başa düşmüşdü ki, şahın sarayı onun üçün baş daşında yazısı olmayan məzardır. Oradan salamat çıxa bilməyəcək. Nadir şaha sədaqətlə qulluq etdiyinə görə artıq o, azadlığını da itirmişdi. Öz vətənində hazırda azad təkcə bu yovşan iyidir. Kaş elə yovşan iyinə çevriləydi. Küləklər onu Qarabağın bu başından o başına aparaydı. Atlarını bir xeyli sürdükdən sonra qalın meşəliyə girdilər. Palıd ağacları göylərə baş çəkmişdi. Aran istisində bu meşələrin kölgəsində yaylaq sərinliyi vardı. Bu meşələr Araz kənarından başlayıb Qarqar çayının üstünə qədər uzanırdı. Onlar bir palıdın dibindən qaynayan bulağın başında atdan düşdülər. Pənah bəy də, Xudaverdi də sərin su ilə əl-üzlərini yudular. Atlar da su içdi. Bərk yorulmuşdular. Pənah bəy xurcunu başının altına qoydu. Xudaverdiyə dedi:

– Mən bir çimir alım, sonra sən yatarsan, mən oturaram.

– Burada qaçaq-quldur olur?

– Yox. Qurd-quşa görə deyirəm. Bulaq başıdı da.

Xudaverdi atları cidarladı, həm də cilovun qayışını atların qabaq qollarına bənd elədi.

Xeyli sonra Pənah bəy hiss elədi ki, Xudaverdi onu dümsükləyir. Qalxdı.

– Nədi?

– Şıqqıltı gəlir.

Pənah bəy qalxıb şıqqıltı gələn tərəfə baxdı. Sonra üstü sədəf və gümüşlə işlənmiş uzun lüləli tapançasını aşağı saldı.

– Ay Xudaverdi, günün günorta vaxtı günah sahibi olduq.

– Nə günah?

– Şıqqıltı salan maraldı. Su içməyə gəlirmiş. İnsan iyi duyub qayıdıb. Buynuzlarını gördüm.

– Gərək vuraydıq.

– Yox, səhv eləyirsən. Belə meşədə elə marala qıymazlar. Burda, Dünyamallar obasında, Araz kənarında Xələc, Şahsevər obalarıdı. Hamısı da dost adamlardı. Bəhmənliyə də əl uzatsaq çatar. Ac qalmarıq.

Xudaverdi qalxıb atların cidarını açmağa başladı.

– Sən də yat, gözünün yuxusunu al.

– Yox, mənzilə çatanda yataram. Yoldan qalmayaq.

Onlar atlara minib meşə arası yolla sürüb gündoğana tərəf getdilər.

Pənah bəy buradan gedəndə bəy deyildi. Gördüyü yer də Qarabağ, Gəncə, bir də Bazarçay yaylaqlarıydı. İndi isə Xorasanı, Heratı, Əfqanıstanı, Hindistanı görüb qayıdırdı. Şahın qulluğunu, sarayın iç üzünü görmüşdü.

Hindistan ona qəribə təsir göstərmişdi. O qədər var-dövlətin içində kasıblıq, dilənçilik cavabı olmayan bir suala çevrilmişdi. Pənah bəy o sualın cavabını tapmaq qabiliyyətində deyildi.

Amma onun qəlbini yandıran Nadir şah idi. Onun ölkəni kasıblıqdan qurtarmaq üçün əlindən gələni etməyinin şahidi olmuşdu.

"Yazıq təkdi. Od olsa da özünü yandıracaq. Heç bir iş görə bilməyəcək. Biz axı niyə beləyik? Axı niyə biz öz günümüzə ağlayan gözləri kor eləmək istəyirik? Özümüz seçmişik, özümüz də sözünə baxmırıq, boyunduruğu əyirik. Hərə közü öz tərəfinə çəkir".

Axşama yaxın Bəhmənli qışlağına çatdılar… Taxıl biçini təzəcə qurtarmışdı. Pənah bəy atını xırmanın birinin yanında saxladı.

– Bərəkətli olsun!

– Sağ ol, xoş gəldiniz.

– Qonaq istəyirsiniz, allah qonağı?

– Allaha da qurban olum, qonağına da.

Sovuruq atan kürəyi yerə qoyub tanış səsə döndü. Diqqətlə baxdı.

– Olmaya Pənahsan?

Xudaverdi dilləndi:

– Pənah yox, Pənah bəy.

– Ədə, tısbağa qınından çıxdı, qınını bəyənmədi? – o yetirib Pənah bəyi qucaqladı. – Xoş gəlmisən, a qardaş!

Sovuruq atan Pənah bəyin böyük qardaşı idi.

– Qardaş, qonağımızla görüş. Xorasandan bura mənə yoldaşlıq eləyib. Çox etibarlı adamdı. Özü də ləmbəranlıdı.

Qardaşı Xudaverdi ilə də görüşdü.

– O da mənim bir qardaşım. Ay uşaq, bəri gəlin, Pənah gəlib.

Xırmanlarda sovuruq atanlar hamısı kürəkləri yerə qoyub, Pənahın görüşünə gəldilər.

El yaylağa köçəndə kişilərin bir hissəsi arana qayıdır, yazda əkdikləri taxılı biçir, döyür, qışa tədarük eləyirdilər. Ona görə də elə atını buraya sürmüşdü. Araz kənarında qamışdan kümələr vardı. Qışda qoyunları bu kümələrə doldurur, özləri alaçıqda yaşayırdılar. Orada-burada çovustanlar gözə dəyirdi. Çovustanı qamışdan hörür, üstünü palçıqla suvayır, qapı, pəncərə qoyurdular. Çovustanın üstünə dirək atıb, çovustanın hər iki başında iki haçanın üstündə bənd edib, dama da qamış döşəyirdilər. Çovustanı da içəridən suvayırdılar. Bu eldə təkcə Qarğabazar və Qoçəhmədlidə daşdan evlər, karvansaralar tikilmişdi. Əksər əhali yayda yaylağa, qışda arana köçdüklərindən nə daş evlər, nə məscid, nə də mədrəsə, hamam tikirdilər.

Pənah bəy indi fikirləşdi ki, Qarabağın əməlli-başlı bir şəhəri də yoxdu. Tərəkəmələr öz məhsullarını satmağa yer tapmırdılar. Bəlkə də heç satmaq barəsində fikirləşmirdilər. Arada bir Gəncədən, Bərdədən çodarlar gəlib sürü-sürü qoyun alıb aparırdılar. Təkcə Bərdə şəhərə bənzəyirdi. Bir də Ləmbəranda ticarət vardı. Kəndləri çərçilər gəzərdi. İynə, sap, düymə satardılar. Onları da yağa, pendirə dəyişərdilər.

Danışardılar ki, Mil düzünün ortasında Beyləqan adlı bir gözəl şəhər varmış, onu da Çingiz xanın qoşunları xaraba qoyub. İndi tərəkəmələr oraya Örənqala deyirlər. “Örən qalmaq”, “viran qalmaq” mənasını verirdi.

Pənah bəyin nənəsi bir bayatı oxuyardı. Pənah da balaca vaxtı cəhrə əyirən nənəsinin yanında oturub əlini çənəsinə qoyub baxar, cəhrənin cırıltısına və onun şirin, qəmli səsinə qulaq asardı.

 
Əzizim Beyləqana,
Yol gedir Beyləqana,
Elə oğul istərəm,
Son qoya böylə qana.
 

Nənə elə qəmli oxuyardı ki, Pənah tez böyümək, atına minib o Beyləqan deyilən yerə çapmaq, orada dara düşənləri xilas etmək arzusuna düşərdi. Nənə isə davam eləyərdi:

 
Apardı tatar məni,
Qul edib satar məni.
Yarım vəfalı olsa,
Axtarıb tapar məni.
 

– Satırmışlar, a bala. Lap qoyun kimi. Keçi qiymətinə.

– Sonra neynirmişlər? Qoyun kimi kəsirmişlər?

– Yox, a bala. Qoyun kimi alıb eşşək kimi işlədirmişlər.

Nənənin bu söhbətindən sonra Pənahın o adamları qoyun kimi satıb-alanlara nifrəti artardı.

– Nənə, indi də elələri var?

– Var oğlum, var. İndi satıb-almırlar. İndi varlı var, kasıb var. Məşədi Orucun beş min qoyunu var, ancaq Həsən kişinin iki qoyunu. Həsən kişi də məcburdu ki, Məşədi Orucun qoyunlarını otarsın.

– Bəs Həsən kişinin oğlu Hüseyn deyir ki, dədəsinin otardığı qoyunların hamısı onlarındı. Demək, onun qoyunu yoxdur.

Pənah bəy səfərdən sonra doğma Qarabağa ayrı gözlə baxmağa başladı. Elə bil elini-obasını göz açıb indicə görürdü. Başa düşürdü ki, o indi Qarabağda ən varlı adamdır. Onun gətirdikləri ilə şəhər də tikmək olar, məscid də. Nə istəsə.

Sovruqçular tez əl-ayağa düşdülər. Qardaşı bir toğlunu yerə yıxıb kəsdi, ağac olmadığına görə çatma düzəltdi, heyvanı soydu. O, işini qurtarana qədər o birisilər ocaq qaladılar, sac asdılar. Təzə buğdadan qovurub gətirdilər.

– Pənah, bərəkət üstünə çıxmısan. Sütül buğdanın qovurğası dadlı olur.

Pənah bəy uşaqlıqdakı kimi qovurğanı ağzına atıb ləzzətlə yedi:

– Uşaqlığım yadıma düşdü.

Toğlunu doğrayan qardaşı əlini saxladı.

– Pənah, qoy süfrəyə yığılaq, sonra söhbət eləyərsən.

– Danışmıram.

Xudaverdi də isti buğdadan götürüb, qovurğadan iki bir-üç bir ağzına atdı. Qovurğadan sonra sac yenə də ocağın üstündəydi. O sacdan birini də gətirdilər, toğlunun ətini duzlayıb saca yığdılar, o biri sacı da üstünə çevirdilər. Ət sacın içində cızıldayanda hamı Pənah bəyin başına cormalandı, palazın üstündən döşəkçə, mütəkkə atdılar. Ortalığa süfrə saldılar. Balacaboy kişi keçi buynuzundan sapı olan cib bıçağı ilə hərəyə bir kol biyan kəsib gətirdi.

– Bir azdan ağcaqanad gələcək.

– Eh, ağcaqanad görməmisiniz. Hindistanda ağcaqanadlar, böcəklər var ki, az qalır adamı dirigözlü yesin.

– A qardaş, Hindistanda da olmusan?

– Bəs hardan gəlirəm?

– Oralar necə yerdi?

– Çox varlı, gözəl şəhərləri…

– Sən mənə de görüm, onlar sünnüdü, ya şiyədi?

– Bütpərəstdilər, bütpərəst.

Qardaşı təəccüblə ona baxdı.

– Yəni Məhəmməd peyğəmbərdən sonra yer üzündə bütpərəst də qalıb?

– İslam dini o vaxt o ölkəyə gedib çıxmayıb.

Böyük qardaşı Pənahın cavabından əsəbiləşdi.

– Nağıl danışma, qardaş, Məhəmməd peyğəmbərin cənabı Əli kimi əmisi oğlu vardı. Zülfüqarı endirəndə yerin yeddi damarını kəsirdi. Əlini uzadanda altı aylıq yoldan istədiyini gətirirdi. Onun Hindistana əli çatmadı?

Pənah bəy hərdənbir molla yanında oturan qardaşını necə inandıraydı.

– İstəyirsən gördüklərimi danışım, istəmirsən yox.

– Danış, amma elə danış ki, adına gopçu Pənah deməsinlər.

Xudaverdiyə bu sözlər toxundu.

– A qardaş, mən Xorasanda Hindistandan gələn qoşunu gördüm. Pənah bəy də Nadir şahın sağ əli kimi Hindistandan qayıtmışdı. Pənah bəy cibindən çıxarıb hərəyə bir hind qızıl pulu bağışladı.

Qardaşı bunu görüb cırnadı.

– Sən yəni belə varlısan ki, hamıya qızıl paylayırsan?

– Onlar bütpərəst qızıllarıdı.

Qardaşı dilləndi:

– Qızılın dini olmaz.

– Amma hər dinin öz qızılı var.

Qardaşının sözündən sonra o birisi sovruqçular qızılları qaytarmaq istədilər. Pənah bəy səsini qaldırdı.

– Götürün. Onları sizə Pənah yox, Pənah bəy bağışlayır.

– Pənah bəy?

– Bəli. Nadir şah mənə bəylik bağışlayıb. Bəhmənli, Sarıcalı tayfasının bəyi.

Qardaşı sevindi.

– A qardaş, axı bu tayfada bizdən qat-qat varlı adamlar var. Biz onların qabağına necə çıxacayıq?

Pənah:

– Qardaş, qoy hamı eşitsin. Qarabağda sənin qardaşından varlı heç kim yoxdur. Ola da bilməz. Həm də ki, bəylik təkcə var-dövlətlə deyil. Nəslimiz Cavanşir nəslidir, – dedi.

– Cavanşirin də kim olduğunu öyrəndin?

– Öyrənmişəm, qardaş. Hələ islamdan qabaq Aranın, Girdmanın hökmdarı olub Cavanşir. Pənah bəy Cavanşir də oradan gəlmədir.

– Qardaş, səni and verirəm o allahın birliyinə, islamdan o yana, bu yana keçmə.

– Nadir şahın bir bitikçisi var. O, tarixləri mənə oxudu. Cavanşir hökmdar olanda bizim Qarabağ müsəlman olub.

Pənah bəyin qardaşı orta barmağını dişlərinin arasına qoyub sıxdı.

– Hə, deyirəm axı, sənin yadına gəlməz, babamız yüz iyirmi yaşı keçmişdi. Onun babasının babası deyirmiş ki, bizim nəsildə hökmdar olub. Niyə indi biri çıxmır? Axı su gələn arxdan bir də gəlməlidi. Budu bax! O kişiyə onda gülürdülər. Deməyəsən biçarə düz deyirmiş.

Pənah bəy dilləndi:

– Hökmdar nədi, a qardaş, mən ancaq bəyliyə çatmışam.

Yemək hazır oldu. Sacı gətirib ortaya qoydular. Bu söhbətdən sonra Xudaverdi yeməkdən çəkindi. Pənah bəy ona baxdı.

– Niyə yemirsən?

– Vallah, indiyə qədər bəylə heç vaxt bir süfrədə oturmamışam.

– Bəy nədi? Sən də mənim qardaşımsan. Bu qorxulu səfərdə sən mənə qardaşdan da artıq olmusan. Məni utandırma, ye görək.

O birisi sovruqçular da özlərini yığışdırmışdılar.

– Siz mənim canım, yaxşı yeyin. Mən elə həmin Pənaham. Sizsiz mənim bir günüm olmasın.

Onlardan biri soruşdu:

– Pənah qağa…

– Qağa nədi, əyə? Kişi bəydi. Özü də bizim bəyimiz.

– Qağa yaxşıdı. Hə de görüm, nə soruşdun?

– Pənah qağa bəy, – deyə o çaşdı. – Deyirdim o Hindistandan danışasan.

– Nə olar. Onların meşələrində fillər sürüynən gəzir. Fili hindlilər əhliləşdirir. Çox yazıq, fağır adamlardı. Filə gücləri çatır, öz ölkələrini qoruya bilmirlər. Çox dinc adamlardır. Çox böyük ziyarətxanaları var. İçəri girirsən ki, div boyda bir büt. Yeddi, səkkiz qolu, üç-dörd ayağı. O bütləri qızılla, daş-qaşla bəzəyirlər. Yeməyə çörəkləri yoxdu, ancaq bütxanalar padşah xəzinəsindən varlıdı, zəngindi.

– Ona görə varlanmısınız?

Qardaşının bu sözü bəyi tutdu, ancaq üstünü vurmadı.

– Onu da deyim ki, Nadir şah üç il rəiyyətdən vergi almayacaq. İstəyir ki, ölkə, rəiyyət varlansın.

– Bu nə yaxşı xəbər oldu. Buna gözaydınlığı düşdü.

Bayaq onlara biyan kəsib verən kişi dedi:

– Pənah bəy, bu oldu üç yox, altı il. Sənin verdiyin qızıl elə üç ilin vergisi qədərdi.

Ay doğmuşdu. Aşağıdakı Araz çayının yerində elə bil ərimiş gümüş axırdı. Cırcıramaların səsi də kəsilmişdi. Araz üstündən əsib gələn Qarabağın axşam küləyi havanı soyutmuş, cırcıramalar da susmuşdu. Ağcaqanadların da səsi kəsilmişdi. Havadan təzə taxılın və küləşin iyi gəlirdi. Yaxınlıqdakı kolluqlarda ac çaqqalların uşaq ağlamasına oxşayan səsləri eşidilirdi. Xırmanda çoban iti təkəmseyrək hürürdü.

Onların söhbətləri xeyli çəkmiş, axırdan-axıra Pənah bəy onlara tapşırmışdı:

– Mənim gəlməyimi heç kimə deməyin. Açığı budur ki, Nadir şahın adamlarına borda olmayın. Onlar məni təzədən saraya qaytarmaq istəyirlər. Mən getməyəcəm. Qarabağda işim çoxdu.

Hamısı söz verdi ki, bu sirri gizli saxlayacaqlar.

Yatmaq vaxtı çatanda Pənah bəy xurcunu yenə də başının altına qoydu. Xudaverdini başqa xırmana apardılar ki, bəlkə qardaşların sözü-sovu var. İki qardaş yanaşı uzandılar.

– Pənah, sən niyə Nadir şahın yanından qaçmısan?

– Uzun işdi. Çox qalsam, başımı yeyəcəkdilər. Saray dəhşətli yerdi.

– Var-dövlətin orada qaldı?

– Yox, gətirmişəm.

– Bəs hanı?

– Xurcunu görmürsən?

– Orada nə var ki?

– Səhər göstərərəm.

– Deyirəm, ay Pənah, iki sürü qoyun alarıq, çoban tutarıq.

Pənah qardaşının xasiyyətini yaxşı bilirdi. Qoyundan başqa ayrı fikri yox idi. Amma Pənah bəyin o qədər arzuları vardı ki…

– Qardaş, bu dövləti hələ üzə çıxarmaq lazım deyil. Vaxtı gələndə sənə beş sürü alıb verəcəm. İkisini yox, beşini. Ancaq mənim ayrı fikirlərim var.

– Nə etmək istəyirsən? Olmaya Ləmbəran tacirlərinə qoşulub dükan açmaqdı fikrin?

– Yox. Mən hələ Nadir şahın adamlarından gizlənməliyəm. Nadir yaxşı şahdı, ancaq onun iki-üç il ömrü var. Onu məhv eləyəcəklər. Məni çox istədiyindən qaçmışam.

Qardaşı onu heç cür başa düşə bilmirdi. Anlaya da bilməzdi.

Pənah xeyli vaxt yuxulayammadı. Qardaşı da yatmamışdı. O da fikrində Pənahın ona söz verdiyi beş sürünü yaylağa qaldırıb arana endirirdi. Artırırdı, satırdı, sürüləri çoxaldırdı, borana salırdı, qoyunlar xəstəliyə düşürdü. Yenə də bəsləyib artırırdı.

Dan yeri ağaranda, it qurddan seçilməyəndə ayağa qalxdılar. Qardaşlar atlandılar. Xudaverdi də onlara qoşuldu. Kirs dağına tərəf yol aldılar. Dağın zirvəsinə səhərin işığı düşmüşdü. Hardasa göyün üzündə bir torağay oxuyurdu. Görünür, torağay da işığa həvəslidir. Günəşi hamıdan tez görmək üçün göyə millənir və mahnısını oxumağa başlayır. Mahnı da başdan-ayağa qırıq-qırıq çalınan fitlərdən ibarətdir.

Səhərin təmizliyi, meh onları oxşadıqca ayılır, hərə öz əvvəlki fikrinə qayıdırdı. Qardaşı dilləndi:

– Pənah qağa, o beş sürünün yataqlarını, bax burada salacam.

Pənah bəy gülümsədi. Bu gülüş qardaşının gözündən yayınmadı.

– Olmaya məni ələ salırsan?

– Allah eləməsin.

Pənah atını onun atı ilə yanaşı sürüb cibindən çıxartdığı bir kisəni ona uzatdı.

– Al, bu sənin iki sürün.

– Zarafatmı eləyirsən, qağa?

– Allah eləməsin, götür.

Böyük qardaş kisəni aldı, büzməsini açıb baxdı. Puldan birini götürüb dişinə saldı, qızılın təmizliyini yoxlayandan, özündə yəqinlik hiss eləyəndən sonra, torbanı yaxasından içəri atdı. Elə mehribanlaşdı ki, olmayan kimi.

– A qağa, bir dəfə yaylaqdan dönən vaxtı dedim get o döşdən qoyunu qaytar, sözümə baxmadın. Sənə bir şillə vurmuşam. Allah mənim bu əlimi qurutsun. Sən elə mənim qolumdan tutacağıymışsan. Gəl sənin o əllərindən öpüm.

Pənah pərt oldu.

– A qardaş, ayıbdı. Mən sənin kiçik qardaşınam. İmkan düşüb, sənə əl tuturam, bu nə deməkdir. Əlimdən niyə öpürsən?

Qardaşının danışmağa dili yoxuydu.

– Mən var-dövləti allahdan gözləyirdim, sən verdin. Mən əlli qoyun həvəsində hər gecə allaha yalvarırdım. İndi mənə min qoyun bağışladın. Bəs mən başı daşlı nə eləyim.

– Bəs sürüləri nəynən qoruyacaqsan?

– Sağ olsun çoban çomağı.

– O öz yerində. Bir Qarğabazara çataq.

Günortaya onlar Qarğabazara çatdılar. Təpənin üstündəki məscid də həminkiydi, karvansara da. Xeyli də adam vardı. Alan kim, satan kim. Xıxırdılıb yatırılmış dəvələr nərildəyir, hərə öz satdığını tərifləyirdi. İynə atsan yerə düşməzdi.

Aşağıdan, Xudafərin körpüsü tərəfdən gələn dəvə karvanının zəngləri səslənir, dəvələr yumşaq yerişlə bazara yaxınlaşırdı. Dəvələrin zəngləri ləngər vururdu. Qardaşı Pənah bəydən soruşdu:

– Qağa, sən hər şeyi bilirsən. Bura niyə Qarğabazar deyirlər?

– Mənim eşitdiyimə görə Şah Abbas Xudafərindən keçirmiş. Yolda bir məscid, bir karvansara tikdirmək istəyir. Soruşur ki, bu yerlərin adamları hara bazara gedir? Deyirlər Qarqar bazarına. Yəni Qarqar çayı üstündəki bazara. Məsafəni soruşur, deyirlər on fərsəngdən çoxdur. Onun da həm camaata, həm də karvanlara yazığı gəlir. Bu yerdə bir karvansara, bir məscid tikməyi əmr eləyir. Deyir, bura oldu Qarğabazar. Qarqar çayı ilə buranın arası nə qədərdir?

– Qoyun ayağı ilə altı mənzil.

– Ay sağ ol. Bazar da yaxın olar. Təbrizdən, Ordubaddan tacirlər bura gəlirmiş, Şəkidən, Gəncədən də həmçinin. Ölkənin varlanması da ticarətdən asılıdır.

Böyük qardaşı görürdü ki, qardaşı Hindistana gedib qayıdandan xeyli ağıllanıb. Bəs necə olur ki, iyirmi beş il Nəcəfül-Əşrəfdə dərs oxuyan molla Səlim bu qədər bilmir. İki ildi kənddən çıxıb, bircə ilini Hindistanda keçirən qardaşı bu qədər bilir. Gərək elə oxumağa Hindistana gedəydilər. Yox, küfr danışdım. Hindistanda bütpərəstlər olur. Molla Səlim də deyir ki, Məhəmməd peyğəmbər dünyada bir bütpərəst qoymadı. Demək, mən də molla Səlimin yalançısıyam.

Amma Pənah oradan əliboş, sinəsi dolu qayıtsa idi, böyük qardaşı heç vaxt ona inanası deyildi. Var-dövlət də ayrı şeydi. Yalançını doğruçu, doğruçunu yalançı eləyir.

Pənah bəy atın yəhərindən enmədən bazarın cərgələrini gəzib silah satanların yanında cilovu çəkdi. Enli yumru sifətində eşmə bığları olan, həddən artıq kök tacirin yanında saxladı. Onun ətrafında qundağı sədəfə tutulmuş tüfənglər, tapançalar, torba ilə barıt və güllələr vardı.

– Bazar olsun, tacir!

– Sağ ol. Heç demə, a bəy. Bu Qarabağda bazarım heç getmir. Tamam batırmışam.

– Niyə, a tacir?

– Silah alan yoxdu. Belim qırılsın, Şəkiyə, Gəncəyə getmədim. Orda silahı yerə düşməyə qoymurlar. Amma burda…

– Sən mənə beş yaxşı tüfəng, barıt, güllə ver.

Köklüyünə baxmayaraq tacir belə səxavətli müştəri düşdüyünə görə quş kimi tərpənib, tüfəngləri, barıtı, gülləni bir yerə topladı. Pənah bəy bir-bir tüfəngləri götürüb yoxladı. Arada bir tacirlə də söhbət eləyirdi.

– Hardan gətirmisən silahları?

– Təbrizdən, a bəy!

– Qarabağda dava-qırğın yoxdur, ona görə də müştərin azdır.

– Bəy, başına dönüm, mən vicdanlı tacirəm. Mənim ən böyük müştərim Nadir şahdı. Hindistan səfərindən qabaq məndən çox silah aldı.

Pənah bəy gözaltı onu süzdü.

– Sən şahla rəiyyəti bir eləmə.

– Allah eləməsin.

Pənah bəy tacirdən silahların qiymətini soruşdu. Qardaşı əlini ağzına atdı:

– A qardaş, pulunu niyə dağıdırsan? O qədər pula sürülərnən qoyun almaq olar.

Pənah bəy dinmədən tacirin pullarını verdi. Sonra o tacirin qulağına əyilib yəhərin üstündəcə bir neçə söz pıçıldadı.

Tacir:

– Olar, olar, – dedi.

– Yaxşı, vaxtı gələndə mən səni tapacağam.

– Allah qoysa. Yerimi karvansara sahibindən öyrənərsən.

Böyük qardaş tüfəngləri bir yerdə bağlayıb atın yəhərinin qaşında qucağına götürəcəkdi. Barıt və gülləri xurcunlara doldurdular.

Elə buradaca Xudaverdi ilə vidalaşdılar. Xudaverdi qalaçaya qədər gedib gündoğana dönəcəkdi. Ləmbəran Kür çayının sahilindəydi.

Pənah onu qucaqladı.

– Sağ ol, Xudaverdi. Mən Ləmbərana gələcəyəm.

Onlar ayrıldılar. Hər iki qardaş hiss elədi ki, Xudaverdi ağlayır. Böyük qardaş atını sürüb soruşdu:

– Niyə ağlayırsan?

– Pənah bəydən ayrıldım, ürəyim durmadı.

Pənah da yaxınlaşdı:

– Yaxşı, gedək bir-iki gün də yaylaqda bizimlə qal, sonra gedərsən.

Xudaverdi onun sözünü çevirmədi. Atın başını döndərib onlara qoşuldu.

Pənah bəy yaylağın havasını ciyərdolusu udanda bildi ki, uzaq ölkələrdə onu darıxdıran nə imiş. Sıra-sıra dağlar, əlçatmaz zirvələr, ün verən qayalar ona necə də doğmaymış. Təpəni dolanıb, yuxarı qalxdı, kolun üstündəki topa-topa çiçəklərdə bal arıları vızıldaşırdı. Yaylağı kəklikotu ətri bürümüşdü. Dolaya çatanda enişdə oba göründü. Otluqda "bitmiş" nəhəng, qırmızı qayanın əvəzində alaçıqlar göründü.

Obaya hay düşdü. İtlər hürə-hürə onlara tərəf qaçdılar.

Obadan yuxarıdakı yaşıl düzə qoyun sürüsü səpələnmişdi.

Obada da canlanma əmələ gəldi. Deyəsən, Pənah bəyin atını tanımışdılar. Bir uşağın səsi eşidildi:

– Qağam gəldi, qağam gəldi!

Sonra bu uşaq kəsə yolla bulaq suyunun axarında bitən baldırğanları yarıb keçdi, qaça-qaça diki dırmaşmağa başladı.

Pənah bəy onu səsindən tanıdı. İbrahim idi. Ürəyi əssə də düşüb ona tərəf qaçmadı. Çünki obadan ağsaqqallar, ağbirçəklər baxırdı. Onların gözü qabağında bu hərəkətindən çəkindi. Atı yoldan çıxarıb kəsə yolla ona tərəf dəhmərlədi. Çatanda əyildi, onun qolundan tutub qaldırdı, yəhərin qaşına qoydu. İbrahim qollarını atasının boynuna doladı. Üz-gözündən öpməyə başladı.

– Qağam gəldi, qağam gəldi!

– Maşallah, böyümüsən.

– Qağa, sən gedəndə bir quzum varıydı. Özüm saxlayırdım, deyirdim qağam gələr, onu qurban kəsərəm. İndi quzu böyüyüb, qoç olub. Məndən başqa heç kimi yaxına buraxmır.

Pənah bəy güldü:

– Quzu böyüyüb qoç olub, İbrahim də böyüyüb kişi olub.

– Cəmil kişinin oğlu Məcid həmişə mənə acıq verirdi. Deyirdi ki, mən atamın yanına gedirəm. Sən də qız kimi ananın yanında oturursan. Mən də deyirdim ki, sənin qağan qoyunun yanındadı, mənim də qağam şah yanında. Qağa, nə yaxşı gəldin?

Bütün oba onun pişvazına çıxdı.