Kitabı oku: «Hekayələr»
SANDRO ƏMİ VƏ QUL HƏZRƏT
Bu əhvalatı mənə Sandro əmi «Amra» restoranının yuxarı mərtəbəsində, çadır altındakı məclisimizdə danışıb. Deyəsən, mən bu restoranın yuxarı mərtəbəsini çox tez-tez xatırladıram. Amma neyləyəsən, şəhərimizdəki xudmani yerlər lap azalıb. Burada isə yayın qızmarında da sərin meh əsir, qüllədən suya tullanan uşaqların şappıltısı, şən səsləri adamın əsəblərini sakitləşdirir, körfəzdə küləkdən əyilən yelkənli qayıqların suyun ayna sinəsini yaran maili uçuşu göz oxşayır; öz mailliyi ilə məşhur olan Piza qülləsi, yəqin ki, bu uçuşa həsəd aparardı.
Yeri gəlmişkən, Piza qülləsi haqqında. Mən hər dəfə onu albomlarda və ya həvəskar şəkillərində görəndə özümdən asılı olmayaraq əsəbiləşirəm. Həm də əsəbiləşdiyimi nəyə görəsə gizlətməli oluram. Özüm bu cür albomlar saxlamıram və heç vaxt da bu qülləni çəkmək imkanım olmayıb. Onu hər dəfə bu və ya digər şəkildə başqaları göstərib, mən də həmişə təşəkkür əlaməti olaraq bu qüllənin əcaib əyriliyinə təəccüblənməli olmuşam.
Axı nə qədər əyri durmaq olar, bunun bir axırı olmalıdır, ya yox?! Mən belə düşünürəm: çox da sən Piza qülləsisən, ya birdəfəlik yıxıl, ya da düzəl! Axı bu əbədi əyrilik – əyri ürəklərin, əyri ideyaların davamlılığına gözəl nümunədir.
Hərdən gecələr məni qara basır və tez-tez bir yuxu görürəm. Görürəm ki, məni İtaliyaya gətiriblər və elə bir yerə bağlayıblar ki, oradan gecə-gündüz Piza qülləsini seyr etməli oluram. Qüllənin mənasız əyriliyi məni cin atına mindirir və fikirləşəndə ki, nə qədər sağam o yıxılmayacaq, mən durduqca duracaq, hirsimdən az qala bağrım çatlayır.
Hərdən bu vahiməli yuxuda bir italiyalı da peyda olur və onun gəlişi vahiməni daha da artırır. Gərək ki, adı Luici Lonqodur, amma özü nədənsə bunu boynuna almır. O, gündə üç dəfə spagetti gətirir və Piza qülləsinin qarşısını tutaraq məni yedizdirir. Ancaq eyni zamanda o mənə Avropa kommunizmindən mühazirə oxuyur. Onun mühazirəsindən özümü o qədər naqolay hiss edirəm ki, az qalıram qışqırım:
– Amiqo Lonqo, çəkil sən Allah, Piza qülləsi bundan yaxşıdır.
Yuxuda mən italyanca əla danışıram, ancaq susuram, çünki bu əsrarəngiz spagetti çox dadlı şey imiş və mən guya hər dəfə özümə söz verirəm:
– Bax bir qaşıq da yeyim, sonra ağzımdan çıxanı ona deyəcəyəm.
Di gəl, mən ona heç nə demirəm, çünki növbəti qaşıqdan imtina etməyə iradəm çatmır və buna görə də özümü bir az da alçalmış hiss edirəm, amma bu həqarət heç iştahamı pozmur, əksinə, daha da gücləndirir.
Qərəz, mən mühazirəçimə sonuncu makarona qədər qulaq asmalı oluram. Sonra isə, axırıncı qaşığın ardından olan-qalan vicdanım yol vermir ki, düşündüyümü ona deyim. Heç olmasa, axırıncı qaşıqdan imtina edə bilsəydim, deyərdim. İntəhası, neyləyim, alınmır. Vicdan da yaxşı şeydir axı, bircə qaşıqdan keçə bilmirsənsə, nə danışasan.
Budur, o çıxıb gedir və yenə də gözlərim önündə əyri qüllə peyda olur. Bu yaxınlarda mən dostlarımdan eşitdim ki, bir polyak mühəndisi Piza qülləsinin düzəlməsi layihəsini işləyib hazırlamışdır. Elə polyaka yaraşmışdı belə bir layihəni hazırlamaq. Guya Polşada artıq hər şey düzəlib, indi də bu polyak Piza qülləsini əyrilikdən xilas etməyi qərara alıb.
Bir fikir mənə rahatlıq vermir: bəlkə, Piza qülləsinin əyriliyi bir işarədir – həyatımızın Allahın iradəsindən dönmə bucağını təyin edir. Və yaxud, yazıq Piza qülləsi düz dayanır, əyri dayanan yerdir, o da bizim mənfur əməllərimizdən əyilib.
Qərəz, biz «Amra» restoranının yuxarısındayıq. İştirak edirlər: Sandro əmi, knyaz Emuxvari, əmim oğlu Kamal, fotoqraf Xaçik və mən.
Görüşün məqsədi? Bu cür müstəntiq sualına mən cavab verməyə də bilərəm, çünki məqsəd heç olmaya da bilərdi, ancaq bu dəfə var idi.
Məsələ burasındadır ki, mənim əmim oğlu Kamal – keçmiş hərbi təyyarəçi, indi isə Muxus hava limanının mülki qovşaqçısı – öz maşınında gedərkən, necə deyərlər, sərxoş halda avtomobil müfəttişi tərəfindən yaxalanmışdı. Mən bir neçə dəfə onun bu halda maşın sürdüyünü görmüşəm, amma hərbi təyyarəçiyə xas olan dəqiq refleks və polad kimi möhkəm əsəb sistemi həmişə onun dadına çatırdı.
Mən dəfələrlə avtomobil müfəttişinin onu saxladığının şahidi olmuşam, ancaq hər dəfə müfəttişin diqqətini cəlb edən hərəkət qaydalarının pozulması deyil, maşının arxa oturacağından gələn şən hay-küy səsləri olub.
Belə hallarda əmioğlu, adətən, müfəttişə tərəf baxmadan sürücülük vəsiqəsi əvəzinə «Sovet milisi» jurnalının ştatdankənar müxbiri vəsiqəsini dürtürdü və eyni zamanda öz Napoleon profili ilə ona təsir etməyə çalışırdı. Profildən isə, aydın məsələdir ki, çaxır iyi gəlmir.
Vəsiqə hər dəfə öz fövqəladə təsirini göstərirdi. Ancaq bu dəfə nömrə keçmədi. Gecə vaxtı idi, özü də maşında tək-tənha. O isə gecə vaxtı sərxoş halda tək-tənha maşın sürəndə onun hərbi təyyarəçi refleksinə hiss olunmadan gecə bombardmançısı refleksi də qoşulur. Ona elə gəlir ki, müharibə hələ qurtarmayıb və o, Köniqsberqi bombalamağa uçur. Yazıq unudur ki, bu şəhər artıq xərabəliklərdən qalxıb və adının qotik itibucaqlılığını yumşaldıb, sovet transkripsiyasında Kalininqrada çevrilib.
Stalin dövründə onun bu gecikmiş refleksinə görə on il iş verə bilərdilər. Bizim bu gözəl zəmanəmizdə isə avtomobil müfəttişi əmioğlunu yalnız ona görə saxlayıb ki, kişi öz «Jiquli»sindən təyyarə sürəti sıxmağa çalışıb.
Kamal maşını saxlayıb. Əgər bir az də dözüb ona yaxınlaşan avtomobil müfəttişinə «Sovet milisi» jurnalının ştatdankənar müxbiri vəsiqəsini göstərsəydi, bəlkə də, hər şey yaxşı qurtarardı. Lakin əmioğlu maşını saxlayan kimi elə bir div yuxusuna gedib ki, yalnız səhərisi gün avtomobil müfəttişliyində oyanıb.
Bu yerdə artıq işə Abxaziya avtomobil müfəttişliyinin rəisi qarışıb. Yol hərəkəti qaydalarının islahedilməz pozucusu yuxuda ikən daşdan keçən bir akt yazılıb və Kamal ayılanda onun sehrkar vəsiqəsi artıq özünün fövqəladə təsir qüvvəsini itirmiş olub. Rəisin mənliyi qələbə çalıb.
Kamalı az qala yarım illiyə sürücülük hüququndan məhrum ediblər. Artıq öz mənasını itirmiş «Sovet milisi» jurnalının ştatdankənar müxbiri vəsiqəsini isə əlindən almayıblar, bu da, bir növ, ona rişxənd eləmək idi. Piyada gəzməyə həddən artıq tənbəl olan Kamal bu cəza ilə heç cür barışa bilmirdi.
Elə bu məsələyə görə də biz Sandro əmiyə müraciət etdik. Sandro əmi knyaz Emuxvarini məsləhət gördü. Knyaz Emuxvari bir vaxtlar fotoatelyenin müdiri işləmişdi, indi isə şəxsi foto kontoru açmışdı.
Əlbəttə, Kamal knyazı əvvəllər də tanıyırdı. Ancaq təbiətən fleqmatik olduğundan o, həyata münasibətdə konservator idi və elə hesab edirdi ki, bizim ölkədə zadəganların nüfuzuna son qoyulub. Kamal ömrünün çox hissəsini Mərkəzi Rusiyada keçirmişdi, orada isə əgər iki cüt bir tək zadəgan qalmışdısa, onlar da Kamalın yaşadığı hərbi hava limanlarına yaxın düşmürdülər (əgər düşmək istəsəydilər belə, onları hərbi aerodroma buraxan kim idi). Bu səbəbdən o, knyaz Emuxvari ilə tanışlığına heç bir əhəmiyyət vermirdi.
Amma həyata gözəl bələd olan Sandro əmi Kamalı qandırdı ki, tarixin qanunları haqda onun çox səthi anlayışı var.
Sən demə, avtomobil müfəttişliyi rəisinin anadan olduğu kənddə inqilabdan qabaq bizim knyazın uzaq qohumlarından biri knyazlıq edirmiş. Görünür, yaxşı knyazlıq edirmiş, çünki hətta uzaq qohumluq kifayət etdi ki, bu işi tez bir zamanda yola verək.
Kamalın fleqmatizmi haqda bir söz də deyim yadımdan çıxmamış. Əlbəttə, o, soyuqqanlı adamdır, ancaq onun keyliyi haqda şayiələr, məncə, bir qədər şişirdilib; məsələn, mənim bacım deyir ki, Kamal səhərlər ona zəng edəndə o, əmisi oğlunu uzun-uzadı hıqqanmağından tanıyır və guya ona deyir:
– Kamal, əzizim, sən fikrini cəmlə, mən özümə bir qəhvə dəmləyim.
Guya ki o, fikrini cəmləyənə kimi bacım qəhvəni hazırlamağa macal tapır, bəzən isə hətta qayğanaq bişirməyə də vaxt qalır. Bax qayğanaq məsələsi, məncə, şişirdilib, ancaq qəhvə ola bilər: Kamal fikirləşib söz deyənə kimi yaxşı bir türksayağı qəhvə dəmləmək olar.
Sözsüz, Kamal bir qədər laqeyd və süst adamdır. Ancaq onu qızışdırsan, yaxşı söhbətlər eləyər. Ürəyimə damıb ki, bizim bu hekayədə də o öz sözünü deyəcək, ancaq indi yox, axıra yaxın. Ona görə də gəlin bir az səbir eləyək. Ümumiyyətlə, Kamalla iş görənin gərək böyük səbri olsun.
…Onun müharibədən sonra evimizə ilk gəlişi yaxşı yadımdadır. O vaxt Kamal boylu-buxunlu, qədd-qamətli bir zabit idi, yanında tosqun, şən-güləyən arvadı var idi, əlində də Yeseninin solğun-mavi rəngli qəmgin kitabı.
O vaxt Yeseninin şeirlərini əzbər bilirdim, ancaq onun nəşrolunma kitabını görməmişdim, heç əlimdə də tutmamışdım. Bu kitab o zaman ağır xəstəlikdən yenicə dirçələn Rusiyanın solğun çöhrəsini xatırladırdı.
Bir dəfə Tolstoyun «Tövbə»sini oxuduqdan sonra öz «Tövbə»mi yazmışam. Bu heç də yalnız Tolstoyun təsiri deyildi, sadəcə olaraq o vaxt məndə belə bir inam var idi ki, tövbə etməyə mənim də kifayət qədər əsasım var. Yadımdadır, onun sırtıq arvadı mənə – doqquzuncu sinif şagirdinə – gülürdü, özü isə bərkdən şaqqanaq çəkmişdi.
Kamal bizim aerodromlardan birində işə düzəldi, sonra nə isə onunku güləyən ilə tutmadı və onlar ayrıldılar. Arvad Moskvaya getdi, Kamal isə yenidən, özü də bu dəfə birdəfəlik evləndi. O vaxtlar məlum oldu ki, Yeseninin kitabı haqqında fikirlərimdə səhv etmişəm.
XX qurultaydan sonra abxaz ziyalılarına böyük ehtiyac duyuldu və birdən məlum oldu ki, abxaz ziyalıları, demək olar, tamamilə Beriya tərəfindən məhv edilmişlər. Milli mədəniyyəti isə qaldırmaq lazım idi. Kamalı təcili surətdə hava limanından götürüb yerli nəşriyyatın redaktoru vəzifəsinə təyin etdilər. Orada o, tez bir zamanda baş redaktor vəzifəsinə qədər yüksəldi. Bunun üçün o, kifayət qədər savadlı idi, zövqü də pis deyildi. Abxaz dilini isə çox yaxşı duyurdu.
Kamalın o zaman tanınmış yazıçılarla toqquşmaları olurdu. Mən ona xəbərdarlıq etmişdim ki, bütün bunlar pis qurtara bilər.
– Gənc yazıçılara kömək eləyirsən, bəsdir, – deyə mən qəzetçilik işində müəyyən təcrübəsi olan adam kimi öz məsləhətimi verirdim. – Qurdlara ilişmə, yeyərlər səni.
O mənə öküz gözləri ilə elə baxırdı ki, sanki mən dəli olmuşdum və ona təklif edirdim ki, təyyarə sükanının arxasına təcrübəsiz adamı əyləşdirsin, yalnız ona görə ki həmin adam rəisdir. Ancaq nahaq, çox nahaq elə baxırdı.
Təxminən bir ildən sonra o, tanınmış yazıçılardan birinin kitabına geniş rəy yazdı və sübut etdi ki, kitab başdan-ayağa cəfəngiyatdır. Yazıçı əvvəlcə bu məqaləyə təəccüblənmədi, elə düşündü ki, məqalə müəllifi güclü düşmən qrupunun əli ilə işləyir. Əyalətlərin ədəbi ictimaiyyətində həmişə bu cür iki düşmən qrupu olur.
Yalnız bir ildən sonra «dahi» yazıçı yəqin elədi ki, Kamal düşmən dəstə ilə heç tanış da deyil və qan vurdu onun beyninə. Özünə gəldikdən sonra o, redaktora qarşı bütün fitnə-fəsadını işə saldı. Fleqmatik təbiətli Kamal iki il ərzində ayı arılardan qorunurmuş kimi fitnəkarları qovmağa çalışdı. Nəhayət, dözmədi və yenidən aerodroma tərəf yön aldı, lakin çəkisi xeyli artdığından və uçuş sürətini itirdiyindən qovşaqçı vəzifəsinə düzəldi.
Kamal indiyə qədər orada işləyir və buna görə də biz əsas söhbətimizə, yəni «Amra» restoranına (yuxarı mərtəbəyə) qayıda bilərik. Xatırladaq ki, bugünkü məclisimiz Emuxvarinin knyaz nəslinin nümayəndəsi kimi avtomobil müfəttişliyi rəisinin marksizmdən sapmış psixikasına müvəffəqiyyətli təzyiqi münasibətilə qurulmuşdu.
Elə təsəvvür yarana bilər ki, qonaqlığı Kamal verirdi. Ancaq bu, tamamilə yanlış təsəvvürdür. Kamal elə bir adamdır ki, ona xeyirxahlıq edən adam üstəlik bir qonaqlıq vermək arzusuna da düşür.
Zənnimcə, əsrimizin bir xəstəliyi var – onu psixiatrlar hələ açmayıblar. Bu xəstəliyi mən indi kəşf etdim və mən də ona «Piza qülləsi xəstəliyi» adı verirəm (xahiş edirəm, sovet elminin bu sahədə birinciliyini qeyd edəsiniz).
Bizim dövrün adamı öz ətrafında daim qeyri-sabitlik hiss edir. Ona elə gəlir ki, bugün-sabah hər şey dağılmalıdır, ancaq nədənsə dağılmır. Beləliklə, ömür sürdüyü həyat ona ikiqat əzab verir: bir tərəfdən dağılmaq təhlükəsi ilə, digər tərəfdən dağılmamağı ilə.
Bu Piza xəstəliyinə tutulmuş adam Kamalla görüşüb tanış olduqdan sonra hiss edir ki, hələ hər şey itirilməyib, bu dünyada möhkəm, sabit, etibarlı hadisələr və adamlar var. Müvəqqəti olaraq «Piza tutması» adamı buraxır, o, Kamalın kölgəsində dincəlir və təbii ki, bu istirahəti bir qədər uzatmağa çalışır.
Beləcə biz «Amra» restoranına gedirdik. Qapının ağzında o vaxtlar hələ tanınmamış fotoqraf Xaçikə rast gəldik. Knyazı görən kimi o, tez-tez müştərilərinin şəklini çəkib uzun ayrılıqdan sonra öz doğma ağasını görmüş nökər sevinci ilə onu qucaqlamağa cumdu. Xaçik boydan balaca idi, elə bil yeniyetməlikdən çıxmamış qocalmışdı, ancaq cəldliyini itirməmişdi.
Söz yox ki, o bizimlə restorana qalxdı və bu andan etibarən heç kimi, o cümlədən Kamalı da (əgər onun ağlına belə bir şey gəlsəydi) əlini cibinə salmağa qoymadı.
Məclis zamanı Xaçik öz keçmiş müdirinin şərəfinə bir neçə bəlağətli sağlıq dedi və ərz etdi ki, qırx il ərzində nə ona qədər, nə də ondan sonra belə müdir görməyib.
Knyaz Emuxvari təkəbbür qarışıq bir iltifatla gülürdü. Boz eynəyi onu öz doğma şəhərinə düşmüş neorealizm dövrünün italyan Hollivud aktyoruna bənzədirdi; bu şəhərdə onu köhnə filmlərinə görə xatırlayır və sevirdilər.
Mən müdir-knyaza olan bu sonsuz məhəbbətin səbəbini aydınlaşdırmağa çalışdım, Xaçik isə zəhmli təəccüblə mənə baxıb əlini knyaza uzadaraq qışqırdı:
– Büllur kimi qəlbi var! Sadədir, sadə!
Düzdür, knyaz eşiyə çıxanda Xaçik, görünür, mənim suallarımdan canını qurtarmaq üçün dedi:
– Beş il ərzində bir dəfə də olsun knyaz fotoqrafdan pul istəməyib. Nə verərdilər götürərdi. Ancaq özü istəməzdi. Başqa direktorlar axşam atelyeyə gələn kimi yapışırlar adamın yaxasından: pul, pul! O isə sadədir! Bir dəfə də istəməyib! Büllur kimi qəlbi var!
Sandro əmi onun sözlərini bu cür şərh etdi:
– Heç nəyə ehtiyacı olmayan adama hər şeyini itirdikdən sonra hələ qırx il elə gəlir ki, onun heç nəyə ehtiyacı yoxdur. Lüt isə varlandıqdan sonra hələ qırx il özünü lüt sanır.
Sandro əmi, əlbəttə, haqlıdır. Sadəlik mənəvi kamilliyi dərk etməyin qanunauyğun nəticəsidir. Bu dərketmənin, doğrudur, həmişə yox, ancaq əksər hallarda zadəgan mənşəli adamlara xas olması heç də təəccüblü deyil. Meşşan heç vaxt sadə olmur. Bu da onun daxilən yarımçıq olmasından irəli gəlir. Ancaq əgər xüsusi istedadı sayəsində bu yarımçıq şüurdan xilas olursa, onda o da Çexov kimi sadə və təbii olur.
Bunlar öz yerində, gəlin məclisimizə qayıdaq. Məclis isə bir şüşə erməni konyakından və türksayağı dəmlənmiş qəhvədən başlandı, sonra hər şey öz təbii axarında davam etdi. Məclis zamanı Xaçik azı on dəfə bizi müxtəlif rakurslarda çəkdi, hər dəfə də çalışırdı ki, knyaz tən ortaya düşsün. Hərdən qəhvə dəmləyən Akop ağa da bizə qoşulurdu. Bu hündürboy qoca vaxtaşırı bizimlə yanaşı oturur və hər dəfə mütləq ermənilər haqda söhbət açırdı. Onun sifəti sanki qəhvə buxarından və vaxtilə qovulduğu Yaxın Şərq ölkələrini gəzib-dolaşmaqdan quruyub qəhvəyi rəng almışdı. Akop ağanın ehtiraslı erməni vətənpərvərliyi təsirli və gülməli idi. Onun fikrincə, ermənilər çox pis xalqdır, çünki erməni üçün heç nə etmək istəmir. Onun ermənilərə olan acı iddiaları, adətən, İkinci Tiqranla başlayıb Tiqran Petrosyanla qurtarırdı. Akop əmin idi ki, Petrosyan şahmat tacını yalnız yelbeyinliyinə görə əldən vermişdi. Elə bir savadı olmayan bu qoca Ermənistanın tarixini öz məhlə qonşusunun tərcümeyi-halı kimi bilirdi.
Budur, o, yenə bizim süfrənin arxasındadır, bir qulağı söhbətdə, fikrini cəmləşdirməyə çalışır ki, imkan düşən kimi öz mövzusunu ortaya atsın.
– Ha, məsəl üçün, götürək «Ararat» futbol komandasını, – deyə o, fasilədən istifadə edib söhbətinə başladı. – İndiki məşqçiynən ermənilər heç vaxt çempion olmayacaqlar. Papazyanı götürüb xavbek qoyub. Ara, harada görünüb Papazyan xavbek olsun? Papazyan forvard anadan olub, forvard da öləcək. O da götürüb xavbek qoyub. Niyə? Ona görə ki cavan Marobyan meydana çıxıb. Yaxşı da, qoy Marobyanı Papazyanın yerinə, daha Papazyanı niyə xavbek qoyursan? Keçir Papazyanı sağ cinaxa, o, sağ ayağınnan da yaxşı vurur, sol ayağınnan da. Sağ cinaxı da keçir xavbek, ya da denən: «Matağ, yeri get evinə, Leninakana». Ondan xeyir yoxdur da, harda durur dursun. Bax bunu nujeli özü qanmır? Mən ona yazdım, ancaq bu çatlax heç mənə qulaq asar? Heç cavab vermədi. Bax ermənilər beləcə bir-birinin ayağından çəkirlər.
O, məşqçinin qarasına söyə-söyə boş qəhvə fincanlarını yığıb məcməyiyə qoydu və piştaxtanın arxasına keçdi.
Süfrə başında knyazın kənddəki qohumları, məşhur Emuxvari qardaşları haqda da söhbət düşdü. Hər şey qan düşmənçiliyindən başladı. İgid cavanlar olan üç nəfər Emuxvari qardaşları yeddi il ərzində – ta öldürülənə qədər bütün Kenquriyə milisini qorxu içində saxlayırlarmış. Bu, 20-ci illərin sonu – 30-cu illərin əvvəllərində olub. Sonralar 37-ci ilin siyasi hadisələri zamanı onlar ölmüş olsalar da, yenidən yada düşdülər və bu hadisələrdə onların adı dəfələrlə ingilis casusu kimi xatırlandı.
– Onların harası ingilis casusu idi? – Sandro əmi dedi:
– Axı bu kənd knyazları heç İngiltərənin harada olduğunu bilmirdilər.
Knyaz razılıq əlaməti olaraq başını tərpətdi. Elə Emuxvari qardaşlarının əhvalatı ilə əlaqədar Sandro əmi öz hekayətini danışdı.
– Bax siz elə fikirləşirsiniz ki, – deyə o, bığını sığallayıb söhbətinə başladı, – mən özümüzküləri müdafiə edib endurları söyürəm. Ancaq bu, düz deyil. Mən Akop ağa kimi özümünkülərə görə əzab çəkirəm. Ona görə də, bax, deyirəm, eşidin: biz abxazların köhnə vaxtlar da xalqa əzab gətirən axmaqlığı çox olub, elə indi də çoxdur, ancaq bu axmaqlıq bir az başqa şəkil alıb.
Qabaqlar əsas axmaqlıq nə idi – qan intiqamı. Bəzi nəsillər buna görə bir-birini tamamilə məhv etdi. Yox, mən qan düşmənçiliyinin əleyhinə deyiləm. Ancaq lazım olan yerdə. Bunun xeyri də var. Niyə? Çünki bir adam o birinə qarşı bir qəsd quranda bilirdi ki, qəsd qurduğu adamla hər şey qurtarmır. Onun qohumları intiqam ala bilərlər. Bu, bir çox pis əməllərin qarşısını alırdı, çünki hamı bilirdi: bir adamla hər şey bitmir.
Ancaq bəzən qan intiqamı elə bir mənasız şeydən başlayırdı ki, adam deməyə də utanır. Çegemdən yuxarıda, bizim evin təxminən üç kilometrliyində Batalba ailəsi yaşayırdı, gözəl ailə idi. Bu hələ mən anadan olmamışdan əlli il qabaq olub. Bu ailə Kutol kəndindən Çiçba nəsli ilə dostluq edirdi. Hər iki ailə bir-birinin xətrini yaxın qohumlar kimi istəyirdi.
Hər il çiçbalılar öz sürülərini alp otlaqlarına aparanda yol üstündə bir neçə günlüyə dostlarının evində dayanır, yeyib-içib şənlənir, sonra yollarına davam edirdilər. Gözəl vaxtlar idi.
Bir dəfə çiçbalılar yenə də öz dostlarının evində ayaq saxladılar, ancaq bu dəfə onlar özləri ilə bir qonaq da götürmüşdülər. Qonaq qızdırma xəstəliyinə tutulmuşdu, ona görə də onu özləri ilə götürmüşdülər ki, alp çəmənliklərində müalicə edib sağaltsınlar. O vaxtlar belə edərlərmiş.
Bəli, onlar batalbalıların evində ayaq saxladılar. Ev sahibi onlara bir cöngə kəsdi və iki gün kef çəkdilər. Yola düşəndə isə ev sahibi onların ulağına iki cöngə budu yüklədi.
Bu, çiçbalıların böyüyünün xoşuna gəlmədi, o, çox sərt kişi imiş; ancaq heç nə demədi, adamları ilə bir yerdə sürüsünü dağlara tərəf çəkdi. Hə, indi deyim ağsaqqalın xoşuna gəlməyən nə idi. Bizim adətlərə görə (o vaxtlar adət-ənənəyə riayət edərdilər, indi yaddan çıxıb), əgər sən hörmətli qonağın üçün heyvan kəsib məclis qurmusansa, onun yoluna həmin heyvanın ətindən qoya bilməzsən. Yol üçün mütləq gərək təzə heyvan kəsəsən. Adət belə idi.
Batalbalılar, əlbəttə, burada səhv buraxıblar. Onlar çiçbalıları özlərinə yaxın sayıb qonaqlarının yoluna ətindən yedikləri cöngənin iki budunu qoydular. Lakin batalbalılar nəzərə almayıblar ki, çiçbalılar tək deyillər, onların yanında qonaq var, özü də, əlbəttə, o görməyə bilməzdi ki, ev sahibinin onların yoluna qoyduğu iki bud, ətindən yedikləri heyvanındır. Buna görə də çiçbalılara, xüsusilə onların böyüyünə elə gəlirdi ki, qonağın yanında biabır olublar.
Bəli, onlar yola düşdülər, yüzlərlə qoyun-keçini dağlara tərəf sürməyə başladılar. Yolda onların böyüyü bir müddət susduqdan sonra, nəhayət, dözməyib dedi:
– Sən demə, bu batalbalılar bizi heç adam yerinə qoymurlar! Süfrənin artığını bizə atdılar, elə bil dilənçipayı verirdilər. Eybi yox, peşman olarlar.
Qonaq onu sakitləşdirmək istədi, ancaq ağsaqqal yaman inciyibmiş. Hər şey də bundan başladı. Batalbalıların isə heç ağlına da gəlmirdi ki, burada bir inciklik ola bilər. O yazıqlar elə bilirdilər qonaqlarını yaxşı qarşılayıb, yaxşı da yola salıblar. Qərəz, onların heç nədən xəbərləri yox idi, çunki o vaxt abxazlar arasında xəbərçilik nə gəzirdi.
Bəli, bir müddət keçir, iki ailənin nümayəndələri yenə də bir məclisdə görüşməli olurlar. Burada da iş elə gətirir ki, Batalba ailəsindən bir cavan bağışlanılmaz səhv buraxır. Oxumağa başlayanda yaxşı səsi olanlar bir yerə yığışırlar. Elə olur ki, cavan batalbalı ilə ağsaqqal çiçbalı yanaşı düşür. Və burada cavan batalbalı oxumağa başlayır. Əlbəttə, bu, böyük səhv idi.
Cavan gərək yaşlı çiçbalıdan soruşaydı:
– Mənim oxumağım sizi narahat etməz ki? Bəlkə, bir az aralı durum?
Bu sözə qarşı ağsaqqal, yəqin ki, deyəcəkdi:
– Eybi yox, oğul, oxu. Təki bizi narahat edən mahnı olsun. Adətən, belə olur. Gənc batalbalı isə icazə-filan istəmədi, çünki o, çiçbalıları özünə doğma sayırdı, özü də bir az içmişdi və ağlına belə gətirmirdi ki, arada inciklik var.
Bəli, hər bir səhvi ayrılıqda yenə bağışlamaq olardı, lakin iki səhv bir yerdə yaşlı çiçbalını lap özündən çıxartdı.
– Sən niyə mənim qulağımın dibində oxuyursan? – deyə o qışqırdı. – Mən görürəm siz batalbalılar bizi heç adam yerinə qoymursunuz!
Bunu deyib o, xəncərini çıxartdı və gənçi yerindəcə öldürdü. Bu yerdə hay-küy qopdu, arvadların səsi aləmi götürdü. Sonra məclisi birtəhər sakitləşdirdilər. Ancaq, əlbəttə, bu sakitlik uzun sürə bilməzdi. İki gündən sonra həmin gəncin atası qocanı öldürdü.
Bəli, artıq bunun qarşısını almaq mümkün deyildi. Məgər bu, axmaqlıq deyil?
Belə hallarda ya iki kəndin hörmətli ağsaqqalları hər iki nəslin ağıllılarını bir yerə yığıb onları barışdırırlar, ya nəsillərdən biri dözməyib doğma kəndini tərk edir və uzaq kəndlərdən birinə köçür. Ya da nəsillər yerli-dibli məhv olana kimi bir-birini qırırlar.
Elə oldu ki, Batalba nəslindən dörd qardaş və bir ana qaldı. Çiçbalıların da nəslindən dörd qardaş və bir ana qaldı. Ancaq çiçbalıların sonbeşiyi hələ balaca idi – cəmi on üç yaşı var idi.
Qalanlar lap uzaq qohumlar idi. Onlar beləcə on il idi yaşayırdılar. Bir-biri ilə işləri yox idi. Bir çoxları fikirləşdilər ki, nəhayət, ağsaqqalların köməyi ilə onlar öz aralarında bir razılığa gələ bilərlər.
Onu da deyim ki, növbəti həmlə Batalba tərəfdən olmalı idi. Həmin yay Batalba qardaşlarından ən igidi və cəsuru Adamır sürünü yaylağa apardı, o biri üç qardaş isə evdə qaldı. Bu, batalbalılar tərəfdən sülhə doğru addım idi. Onlar sanki demək istəyirdilər ki, baxın, biz kişilərimizdən ən güclüsünü alp çəmənliklərinə göndəririk, biz daha qorxmuruq, biz barışıq istəyirik.
Çiçbalılar isə bunu başqa cür başa düşdülər. Onların əsəbləri dözmədi. Onlar bu qərara gəldilər ki, düşməndən həmlə gözləməkdənsə, Adamırın yaylağa getməyindən istifadə edib üç qardaşı öldürsünlər, sonra isə Adamırı öldürüb, nəhayət, rahat yaşasınlar.
Onlar belə də elədilər. Qəflətən batalbalıların evinə hücum edib qardaşları öldürdülər və evdə qalan malı sürüb apardılar. Çiçbalılardan ən cəsuru isə atını dağlara sürdü ki, Adamıra xəbər çatmamış onu orada tapıb öldürsün.
Adamır bu zaman çobanlardan ayrılıb dağkeçisi ovuna çıxıbmış. O, iki gün dağın zirvəsində buzlaqlarda qaldı. Çiçbalı isə bir gün çobanların köçünü pusdu, nəhayət, Adamırın orada olmadığını görüb çobanlara yanaşdı və onun yerini soruşdu.
Çobanlar hiss etdilər ki, vəziyyət xarabdır, ancaq aşağıda, kənddə nə baş verdiyini onlar hələ bilmirdilər. Hər ehtimala qarşı çiçbalıya dedilər ki, Adamır aşırımdan o tərəfə, dostu çərkəzə qonaq gedib və bir həftədən sonra qayıdacaq. Çiçbalı aşağıya, Abxaziyaya qayıtmalı oldu. O fikirləşdi ki, eybi yox, onlar dörd qardaşdırlar. Adamır isə indi təkdir.
Ertəsi gün günortaya yaxın kənddən çapar gəlib oradakı müsibəti çobanlara xəbər verdi. Çobanlar fikirləşirdilər ki, bunu Adamıra necə xəbər versinlər, elə bu vaxt onun özü təpənin başında göründü və binəyə tərəf gəlməyə başladı.
Dağkeçisi çiynində, özü də üzüaşağı dağkeçisi kimi enir və qışqırırdı ki, niyə qarşılamırsınız? O, uğurlu ova sevinirdi və ağlına belə gəlmirdi ki, onu necə bir bəd xəbər gözləyir. Binəyə çataçatda çobanlar yavaş-yavaş ona tərəf yönəldilər. O hələ də sevinclə qışqırır və başa düşmürdü ki, niyə çobanlar ona tərəf qaçmırlar. Adətən, belə vaxtlarda hamı uğurlu çobana kömək etmək istəyir. Onlar isə heç addımlarını da yeyinlətmirdilər.
Birdən Adamır çobanların arasında çegemlini gördü və hiss etdi ki, onun gəlişi bura kədər gətirib. Onlara bir on addım qalmış Adamır dayanıb Çegemdən gəlmiş çapara baxdı; o nə isə bir dəhşət hiss edib özü də bundan qorxdu. Nəhayət, çiynindən dağkeçisini atıb soruşdu:
– Nə olub evdə?
Çegemli baş vermiş müsibəti ona danışdı, çobanlar da dedilər ki, çiçbalılardan biri bura gəlib onu soruşurmuş.
– Kəndə çatdır ki, – Adamır çapara dedi, – gedirəm qardaşlarımın intiqamını almağa. İki gündən sonra qayıdıb onların yasını tutacam. Əgər qayıtmasam, mənim də yasımı onlara qatarsınız.
O, yerindəcə tüfəngini doldurdu və dağkeçisi cəmdəyinin üstündən adlayıb aşağıya tərəf yönəldi. Üçgünlük yolu bir gecə-gündüzə gedib onun arxasınca gələn çiçbalıya çatdı. Onu öldürüb dağkeçisi kimi çiyninə atdı. Bir on kilometr də gedib bir evə çatdı. Ev sahibini çağırıb dedi ki, qohumları gələnə kimi meyiti murdar olmağa qoymasın. Sonra meyiti darvazanın ağzında yerə qoyub yoluna davam etdi.
Səhərə yaxın o, çiçbalıların evinə çatdı və mal tövləsini yandırdı. Tüstüdən boğulan inəklər böyürməyə başlayanda qardaşlar eşidib evdən çıxdılar. Adamır böyük qardaşları öldürdü, kiçiyinin isə əl-qolunu bağlayıb onun anasına dedi:
– Sənin oğulların mənim qardaşlarımı öldürdülər. Mən sənin kiçik oğlunu öldürməyəcəm, ancaq o, ömrü boyu mənim qulum olacaq. Hökumətə şikayət eləsən, yerindəcə öldürəcəm. Ondan sonra qoy mənə nə istəyirlər etsinlər.
Bəli, o, qardaşlarının intiqamını alıb, yazıq uşağı kəndirə bağlayıb evinə gətirdi və öz qardaşlarının yasını tutdu. Onların qəbri qarşısında and içdi ki, ölənəcən sonuncu çiçbalını qul kimi saxlayacaq. Oğlanın adı Həzrət idi.
Camaat bu hadisəyə heyrət edirdi. Bəziləri Adamırı tərifləyirdi ki, uşağı öldürməyib, bəziləri onun uşağı qul etməyinə hirslənirdi, bəzi adamlar da elə hesab edirdi ki, Adamır bunu qanlı beyinlə eləyib, qəzəbi soyuyandan sonra uşağı buraxacaq.
Ancaq o, Həzrəti buraxmadı, iyirmi ilə yaxın onu əsl qul kimi tövlədə zəncirdə saxladı. Bu bizim Çegem ağsaqqallarının xoşuna gəlmirdi, ancaq onlar Adamıra təsir göstərə bilmirdilər. O, qəzəbindən vəhşiləşmişdi. Əgər o, Çegemin özündə yaşasaydı, bəlkə də, onu qovardılar, ancaq Adamır kənddən kənarda yaşayırdı və heç kimə tabe olmurdu. Amma ona çatdırmışdılar ki, bir də ayağını Çegemə basmasın.
O vaxtlar hökumət belə şeylərə çox da fikir verməzdi. Əgər aran kəndində biri qan intiqamı alırdısa, onu çox vaxt həbs edirdilər. Əgər o, meşəyə çəkilirdisə, onu heç axtarmırdılar da. Ancaq əgər biri polisi, ya mirzəni öldürürdüsə, canini mütləq tapıb cəzalandırmağa çalışırdılar. Həzrətin anası isə qorxurdu ki, şikayət etsə, Adamır onun oğlunu öldürər.
Adamır ömrünün axırına kimi subay qaldı. Bir neçə dəfə elçi getsə də, abxazlar ona qız vermədilər.
– Ona necə qız verəsən, – deyə onlar fikirləşirdilər, – qızının yanına qonaq gedəcəksən, orada isə qula rast gələcəksən. Nəyimə lazımdır belə qohumluq?
Beləliklə, onlar uzun illər bir yerdə yaşadılar, sonra Adamırın anası rəhmətə getdi və onlar ikilikdə qaldılar – Adamır və qulu Həzrət.
İldə bir neçə dəfə Həzrətin yazıq anası oğlunu yoluxmağa gəlirdi, ona xaçapuri, qızartma toyuq, çaxır gətirirdi. Adamır buna icazə verirdi. Bundan başqa, o, arvada icazə verirdi ki, ildə bir dəfə oğlunun saçını, saqqalını qırxsın və ildə üç dəfə onu çimizdirsin. Baxırdın ki, yazıq arvad oğlunun yanına gəlir, iki gün onun yanında oturur, gözünün yaşını tökür, sonra onlar yenə ayrılırlar.
Mən on səkkiz yaşına qədəm qoyanda qərara aldım ki, Həzrəti xilas edim. Ümumiyyətlə, adam cavan olanda qul azad etmək fikrinə düşür. Cavanlığıma baxmayaraq, mən o vaxt çox hiyləgər idim. Ancaq Həzrəti necə xilas etmək olardı? Adamır bir gündən artıq evdən uzaqlaşmazdı. Uzaqlaşsa da, onun itləri heç kimi evə yaxın buraxmırdılar.
Nə isə, mən evdəkilərdən gizlin Adamırla yaxınlaşdım. Əgər atam bilsəydi, məni evdən qovardı. O, Adamırı heç insan yerinə də qoymurdu. Biz abxazlar qulun nə olduğunu bilirik, hərdən türklər hücum çəkir, bizim adamları qul edib aparırdılar, ancaq abxazın abxazı qul kimi saxlamağı məlum deyildi. Bəli, mən yavaş-yavaş Adamırla yaxın oldum, özümü elə göstərdim ki, guya ova meylim var, ancaq Həzrət haqqında heç nə soruşmurdum. Bir ovçu kimi ona çatan olmazdı, qorxu-ürkü nə olduğunu bilmirdi. Biz bir neçə dəfə, birgə ovda olduq, artıq itlər də, o özü də mənə öyrəşmişdi. Çünki nə qədər qəddar adam olsa da, tək darıxırdı.
Bir dəfə ovdan qabaq o mənə dedi:
– Mən itləri yemləyim, sən də mənim quluma yem ver.
– Yaxşı, – deyə biganəliklə cavab verdim, guya Həzrət heç məni maraqlandırmırdı. O mənə bir qazan süd və bir az çörək verdi.
– Bəs qaşıq? – deyə soruşdum. – Lazım deyil?
– Nə qaşıq, əşi, südü təknəsinə tök, çörəyi də üstünə at.
Bəli, nəhayət, mən bu tövləyə girdim. Gördüm küncdə, qarğıdalı şaxının üstündə cır-cındıra bürünmüş saqqallı bir adam oturub, gözləri iki köz parçası kimi parıldayır. Dəhşət idi. Onun yanında uzun təknə vardı. Bu biri tərəfdən təknənin altına daş qoyulmuşdu ki, qula tərəf əyilmiş olsun. Burdan mən başa düşdüm ki, Adamır özü də quluna çox yaxın getmir. Mən eşitmişdim ki, Həzrət bir dəfə Adamıra hücum edib, o isə bıçağı çıxardıb onu vurub. Həzrətin yarası it yarası kimi tez sağalıb, ancaq Adamır bundan sonra onunla ehtiyatla davranmağa başlayıb. O özü bunu camaata danışırmış… Mən südü Həzrətin təknəsinə töküb dedim:
– Al, tut çörəyi.
Mən bunu ona görə dedim ki, çörəyi adamın qabağına, yerə atmaq, əlbəttə, yaxşı deyil, qula yaxınlaşmaqdan isə qorxurdum.
Çörəyi atdım. O – hop! – göydəcə tutdu və mən zəncir səsi eşitdim. Onun ayaqları zəncirlənmişdi.
