Kitabı oku: «Horyzont wschodni – perspektywa regionalna», sayfa 3

Yazı tipi:

Po 1990 r. w rozwoju zatrzymały się także niektóre regiony przygraniczne położone na wschodnim krańcu UE-15, takie jak region sudecki w Czechach, w pobliżu granicy z Niemcami, czy północne regiony Bułgarii wzdłuż granicy z Rumunią, jak również południowe regiony Bułgarii graniczące z Grecją. W krajach bałtyckich najbardziej ucierpiały regiony graniczące z Białorusią i Rosją (wyjątkiem jest wileński region stołeczny). Obszary te są słabiej rozwinięte i pozbawione dużych ośrodków miejskich oraz nowoczesnej infrastruktury transportowej. W przeważającej części regionów zaliczonych do grupy maruderów maleje liczba mieszkańców z powodu migracji ludności do większych miast i za granicę. Większość z nich nie jest także atrakcyjna dla kapitału zagranicznego, a dostępny kapitał krajowy jest niewystarczający.

TYSIĄCE POLAKÓW ZEBRAŁO SIĘ, BY WYSŁUCHAĆ PRZEMÓWIENIA LECHA WAŁĘSY PRZED WYBORAMI PREZYDENCKIMI W 1990 ROKU.

WCZESNE LATA 90.: PIERWSZE DEMOKRATYCZNE WYBORY

Reformy instytucjonalne zmierzające do budowy systemu demokratycznego objęły także publiczne zarządzanie terytorialne i politykę regionalną. Przywrócenie samorządu lokalnego i regionalnego[8] było ważnym elementem rozwoju instytucji demokratycznych. Wprowadziło ono intelektualną i polityczną rewolucję, a także zmiany w mechanizmach rozwoju gospodarczego.

Pierwsze w pełni demokratyczne wybory w Europie Środkowo-Wschodniej odbyły się 27 maja 1990 r. w Polsce – były to wybory samorządowe. Kilka miesięcy później demokratyczne wybory do przywróconych samorządów odbyły się również w Czechach, na Węgrzech i Słowacji, a wkrótce potem – w innych krajach EŚW. W krajach tych przeprowadzono szereg reform, a w niektórych z nich utworzono szczeble ponadlokalne. Obecnie struktury terytorialne krajów EŚW obejmują trzy szczeble terytorialnej administracji publicznej (Polska), dwa szczeble (Chorwacja, Czechy, Węgry, Rumunia i Słowacja) bądź tylko jeden szczebel – w przypadku mniejszych krajów bałtyckich, takich jak Litwa, Łotwa i Estonia.

Choć na początku procesu demokratyzacji władze regionalne we wszystkich krajach były słabe, to jednak nie podjęto wówczas pełnej reformy samorządów na szczeblu regionalnym (ponadlokalnym). W rezultacie regiony nie były dla rządów krajowych wystarczająco silnymi partnerami.

PORT W MIEŚCIE KOPER, SŁOWENIA.

Po upadku systemu scentralizowanego w żadnym z krajów EŚW nie opracowano kompleksowej polityki regionalnej, a regionalne aspekty polityki społecznej czy gospodarczej praktycznie nie istniały[9]. W rzeczywistości rządy wszystkich tych krajów pozostawiły rozwiązanie „problemów regionalnych” tzw. siłom rynkowym, pozwalając na to, by nowe systemy gospodarcze w ich krajach były kształtowane przez procesy sektorowe. Jedynie polityka zatrudnienia oraz walki z bezrobociem stała się głównym obszarem interwencji rządowych, które miały wymiar przestrzenny czy regionalny w zakresie stosowania niektórych instrumentów ekonomicznych (zachęt inwestycyjnych, rozszerzonych świadczeń dla bezrobotnych itp.) w regionach dotkniętych wyjątkowo wysokim bezrobociem[10]. Rozwój polityki regionalnej następował powoli, a przystąpienie do UE wymusiło przygotowanie krajowych strategii rozwoju i ich przestrzennych oraz regionalnych elementów. Do opracowania własnych strategii zostały zobligowane również poszczególne regiony krajów EŚW.

Opisana powyżej typologia regionalna (liderzy, przegrani, zwycięzcy, maruderzy) przetrwała zasadniczo przez cały okres po 1990 r. Procesy te odzwierciedlają regionalne wartości PKB na mieszkańca (PPP) (rys. 2 i 3).

45% ŚWIATOWEJ PRODUKCJI OLEJU RÓŻANEGO POCHODZI Z BUŁGARII.

Rys. 2 : PKB na mieszkańca, PPP, 2015, EUR

Rys. 3 : PKB na mieszkańca, PPP, 2015, kraj = 100

Źródło: Gorzelak G. i Smętkowski M., „Regional dynamics and structural changes in Central and Eastern European countries”, [w:] Gorzelak G. (red.), Social and Economic… op. cit., str. 207–224.

Słowenia i Czechy są obecnie krajami najwyżej rozwiniętymi i jednocześnie najmniej zróżnicowanymi regionalnie[11]. Bułgaria i Rumunia to kraje najsłabiej rozwinięte i bardziej zróżnicowane wewnętrznie (rys. 4 i 5).

Wszystkie regiony NUTS3 w Europie Środkowo-Wschodniej[12] zawierające duże miasta wykazują wyższe wartości PKB na mieszkańca. Według rankingu opracowanego na podstawie powiązań biznesowych[13] Warszawa zaliczana jest do miast „Alfa”, Praga i Budapeszt są w grupie „Alfa minus”, Bukareszt w „Beta plus”, Sofia i Zagrzeb w „Beta”, Bratysława w „Beta minus”, Ryga w „Gamma plus”, a Lublana, Tallin i Wilno w „Gamma”. Miasta te są widoczne na mapach globalnego biznesu, co pozwala im rozwijać nowoczesne gospodarki dzięki usługom opartym na wiedzy. I odwrotnie, kilka wschodnich regionów peryferyjnych, takich jak południowo-wschodni region Łotwy i wschodnie regiony Polski, Węgier, Słowacji, Czech i Rumunii, wciąż ma najniższe wartości PKB na osobę. Wynika to w dużej mierze z faktu, że w ich gospodarce relatywnie dużą rolę odgrywa rolnictwo, ale także z ich słabej dostępności transportowej, stosunkowo niskiego poziomu umiejętności i kwalifikacji oraz odpływu migracyjnego.

SKYTOWER JEST NAJWYŻSZYM BIUROWCEM W BUKARESZCIE ORAZ W CAŁEJ RUMUNII.

Ogólnie rzecz biorąc, od lat 90. XX wieku w makroregionie EŚW wyraźnie dominowała tendencja do dywergencji regionalnej, powodowana zarówno przez metropolizację, jak i stagnację w najsłabszych, peryferyjnych regionach – te dwa czynniki w największym stopniu wpływały na ten proces. Jednak po kryzysie finansowym z lat 2008–2010 można było zaobserwować pewne oznaki odwrócenia tej tendencji (rys. 4). W większości krajów EŚW, z wyjątkiem Rumunii i Bułgarii, regionalne różnicowanie się PKB na mieszkańca nieoczekiwanie wyhamowało, a w niektórych – nawet się odwróciło.

Istnieje kilka hipotez wyjaśniających to zjawisko. Pomiędzy skrajnościami „liderów” i „maruderów”, którzy w rankingach PKB na osobę utrzymują najwyższe i najniższe pozycje, znaczące zmiany zaszły w grupie regionów, których tempo rozwoju zależało od postępów w procesie restrukturyzacji oraz zróżnicowania lokalnych struktur gospodarczych. Po pierwsze, szereg regionów przemysłowych (rzadko jednak były to te zdominowane przez tradycyjne branże) przeszło pomyślnie proces restrukturyzacji, awansując w regionalnych rankingach PKB na osobę (np. wspomniany region rzeszowski, ale także Debreczyn i Miszkolc oraz kilka regionów słowackich). Po drugie, większość „zwycięzców”, wśród których były relatywnie mniej rozwinięte regiony, szybko się rozwinęła i awansowała w tych rankingach. Po trzecie, początkowo ograniczony zasięg przestrzenny dyfuzji wzrostu gospodarczego z ośrodków metropolitalnych zaczął się zwiększać. Ponadto migracja z mniej rozwiniętych, peryferyjnych regionów wschodnich doprowadziła do powstania prostego statystycznego efektu wzrostu wartości PKB na mieszkańca. Widoczny jest także wpływ polityk UE – Polityki Spójności i Wspólnej Polityki Rolnej, nakłady w ramach Polityki Spójności na mieszkańca są bowiem większe w słabiej rozwiniętych regionach krajów EŚW, a środki w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (w wartościach bezwzględnych) są, oczywiście, chętniej wydatkowane na rzecz terenów mniej rozwiniętych, na których rolnictwo odgrywa relatywnie większą rolę, niż na terenach zurbanizowanych, i wspomagają te pierwsze w rozwoju.

Rys. 4. Współczynniki zmienności, PKB na mieszkańca, PPP, NUTS3.

Źródło: Gorzelak G. i Smętkowski M., 2020, op. cit.

Można więc ostatnio zaobserwować wyraźną konwergencję PKB na mieszkańca w całym zbiorze regionów NUTS3[14] Europy Środkowej i Wschodniej (rys. 5). Jest to łączny rezultat konwergencji między krajami EŚW oraz konwergencji regionalnej wewnątrz tych krajów.

Do lat 2010–2012 efekt konwergencji obserwowany we wszystkich regionach Europy Środkowo-Wschodniej wynikał głównie z konwergencji między krajami, które jednocześnie podlegały regionalnemu różnicowaniu, a ponieważ konwergencja między krajami była silniejsza niż dywergencja regionalna wewnątrz tych krajów, rezultatem była ogólna konwergencja regionalna. Później konwergencja wystąpiła także na obu tych poziomach (wykazała to również ocena ex post polityki spójności z lat 2007–2013)[15]. Proces ten prawdopodobnie potwierdza tzw. hipotezę Williamsona[16], zgodnie z którą zależność między poziomem rozwoju krajów a ich wewnętrznym zróżnicowaniem terytorialnym przyjmuje kształt „odwróconej litery U”: na pierwszych etapach rozwoju różnice rosną, ale po osiągnięciu pewnego poziomu zaczynają się zmniejszać[17]. Może to oznaczać, że kraje EŚW osiągnęły „dojrzałość” pod względem poziomu rozwoju i jego regionalnej struktury.

Rys. 5. Współczynniki zmienności, PKB na mieszkańca, PPP, NUTS3.