Kitabı oku: «Амир Темур севган юрт»
1. TAVOF
CHINOR KUNLAR
(«Amir Temur o‘tgan yo‘llar bo‘ylab» safar, 1-bosqich, 1991-yil, 1–20-avgust)
Zulmat ortidan yorug‘lik kelishi – qonuniy, shubhasiz, bu safargi tong ham hech kimni ajablantirmadi. Albatta, qat’iy belgilab qo‘yganimdek, nonushta qildim va taranglikdan yorilay deb turgan kichkina safar xaltamni ortmoqlab yo‘lga tushdim. Har kuni sumkachamni o‘ynatgancha uydan chiqardim. Bugun esa… Hovliga tushishim bilan bahri-dilim ochilib, g‘o‘dayib ketdim, go‘yo ulkan vazifani ado etishga ketayotgandek edim. Trolleybusda ham ancha sirli tuyulgan bo‘lsam kerak, to‘ladan kelgan, qo‘ng‘irsoch juvon qiziqib gap qo‘shdi, suhbatimiz qo‘r olib, metrogacha chakagimiz tinmadi. Unga ekspeditsiyaga, 20 kunga ketayotganimni ham aytib o‘tdim.
Matbuot saroyi oldida xiyla odam to‘plangan, qoplar, sandiqlar ham bor. Hamrohlarimni g‘ira-shira taniyman. Kelishilganidek, televideniye muxbiri Sadriddin kutib turgan ekan. Bu haqda bilardim.
Mikrofonga qarab ancha kalovlandim, chunki hayajonlanayotganim aniq edi, oxirida o‘zimni bosib olib, vazifalar haqida puxta gapirdim. Yo‘lga tushish tadorigi bir oz cho‘zildi, aytmoqchi, hali avtobusimiz ham yetib kelmabdi.
Qisqagina kuzatish marosimi bo‘ldi. Unda respublika yoshlar tashkilotining sarkotibi, faxriy jurnalist, mashhur shoir va’z aytib, safarga muvaffaqiyat tiladi. Avtobus ham tayyor. Kino, foto, video apparatlar ishlatilmoqda. Suratchi yuk ko‘tarib olgan sayyohdan kuzatuvchi bilan quchoqlashib, ro‘znoma uchun maxsus suratga tushishni iltimos qildi. Qiyofa jiddiy, bir oz ma’yus bo‘lsa ham mayli, axir… qaytib kelmaslik-da mumkin. O‘rindiqlariga yashil niqob qoplangan avtobus liq to‘ldi, orqada shift bo‘yi qilib ko‘rpa-to‘shaklar taxlangan, salonda oziq-ovqatlar, plyonkalar va boshqa lash-lushlar joylashgan yashiklar, qoplar.
Zangiotagacha hamroh bo‘lib borayotgan kuzatuvchilar ham bor. Rustaveli ko‘chasi bilan shahardan chiqib ketdik.
Shunday qilib, safar boshlandi. Uning qanday davom etishi, tugashi haqida biror narsa deyish qiyin. Hozir bu haqda o‘ylayotganim ham yo‘q. Deyarli bir yil shu g‘oya bilan yashadim. Mavridi kelib, bu haqda bosh qotirsam, hozirgidan battar sarosimaga tushib qolardim. Birinchi maqolani taskin bo‘lar, deb, tez va shavq bilan yozdim. Uni tayyor holida ancha olib yurdim, negaki, biror muharrirning iltifot ila qabul qilishiga ishonmasdim. Katta hamkasblar bilan maslahatlashdim, nihoyat, noyabr oyida uni Amirqulga (u yoshlar gazetasining ijodkorlar bilan ishlash bo‘limida xizmat qilardi) topshirdim. Maqolaga «Amir Temur izlari bo‘ylab yoshlar yurishi o‘tkazilsa, yo‘l og‘ir bo‘ladimi?» deya uzun sarlavha qo‘ygandim. U tahririyat papkasida uzoq turib qoldi. Bu orada yil oxirlab borar, yangi rejalar tuzilayotgan edi. O‘rtoqlar bilan maslahatlashib, xayrli ishni yangi yildan boshlashga qaror qildik. Muvaffaqiyatdan umid kam esa-da, nima bo‘lganda ham maqolaning chiqishini juda istardim. Uning sarlavhasi bir oz o‘zgarib bosildi. (Quyida o‘sha maqola aynan keltiriladi).
SOHIBQIRON O‘TGAN YO‘LLAR BO‘YLAB
yoshlar yurishi uyushtirilsa, safar og‘ir bo‘ladimi?
Biz mustamlaka azoblaridan qutulib, o‘zligimizni bir oz anglash sari intilayapmiz. Go‘yo ulkan charxpalakni tinimsiz aylantirishga mahkum etilgan bandi arqonlardan xalos bo‘lib, nafas rostladi-da, deyarli ilk bor: «O‘zi, mening ajdodim kim edi? Nahot ular ham boyning arig‘iga suv tortish bilan mashg‘ul bo‘lib, dunyodan o‘tgan bo‘lsa?!» deya mulohaza qilayotgandek bo‘layapti. Garchi amaliy ish gapdan kam bo‘lsa-da, shunisiga ham shukr qilasan, kishi. Axir kechagina qo‘llarga emas, til-zabonlarga ham kishan solingan edi-ku. Bunday ro‘shnolik rag‘bat uyg‘otadi.
Xalqimiz o‘tmishi, purviqor bobolarimiz bilan qanchalik faxrlanmaylik, biz ularga loyiq bo‘lmasak, bu xufiyona iftixor mushukning «Biz ham yo‘lbarslar avlodidanmiz» qabilidagi maqtanchoqligiga o‘xshab qoladi. Millatdoshlarimizning o‘zligini tanish uchun qilgan amaliy ishi shu bo‘ldiki, biz bobolarimiz qalam surgan alfavitni o‘rgana boshladik. Bilmadim, hazrat Alisher Navoiyni qachon to‘liq o‘qiymiz? Yoki ulug‘ Abdulla Qodiriy tilsimoti qachon har bir o‘zbekka to‘la yetib boradi?
Jumladan, Amir Temur haqida cho‘chib, qimtinib gapira boshlashdi. Ta’riflaganda esa «murakkab shaxs», «O‘rta Osiyo tarixida o‘chmas iz qoldirgan» kabi hammabop sifatlashlar ishlatilmoqda. Holbuki, jahon afkor ommasining e’tirof etishicha, Amir Temur buyuk shaxs, u dunyo xalqlari tarixining davrlar quyuni mahv eta olmaydigan o‘lmas qoyalaridandir. Bizlar Temurga vatandoshligimiz bilan har qancha faxrlansak arziydi. Biroq hozirgacha bu «faxr» buyuk jahongirning ruhini bezovta qilish – uning qabrini ochishdan nariga o‘tgani yo‘q, aksincha, uyalmay-netmay «mustabid feodal», «qonxo‘r» kabi la’natlar osib kelindi, hatto uni «o‘zbeklarga daxli yo‘q» deguvchi po‘k olimlar ham topildi.
Mayli, har kimning bilgani o‘ziga. Men Amir Temur nomini qadrlovchi kishilarni amaliy harakatga taklif etmoqchiman. Ma’lumki, Temurning o‘smirlik yillari, Movarounnahr taxtini egallashgacha bo‘lgan hayoti jang-u jadallarga, keskin voqealarga boy bo‘lgan. Hayoti turli tarzda kechgan. Goh kichik-kichik to‘dalarga qo‘shilib, tog‘-toshlarni kezgan, goh qurol va lashkar to‘plash ilinjida to‘qnashuvlarga borgan. Bu voqealarning asosiy qismi Shahrisabz atroflarida, Hisor tog‘ tizmalari orasida bo‘lib o‘tgan. Hozir ham bu joylarda o‘sha suronli yillarni eslatib turuvchi obidalarning vayronalari saqlanib qolgan, tepaliklar, g‘orlar, soy-daryolar voqea ishtirokchilari (xususan, Amir Temur) nomi bilan ataladi. Xalq orasida to‘qilgan qo‘shiqlar, afsonalar tildan-tilga o‘tib, hamon aytilib kelinadi. Xullas, yillar xotirasi xuddi uvol bo‘lgan tuproq kabi sochilib yotibdi. Orzu qilamanki, bir nufuzli ekspeditsiya uyushtirilib, Amir Temur izlari bo‘ylab yurish o‘tkazilsa-da, uning materiallari jamoatchilikka e’lon qilinsa, ancha savob ish bo‘lardi.
O‘zimcha, ekspeditsiyani tashkil etish tartiblari, faoliyat jarayoni, taqdirini ham o‘ylab qo‘yganman. Uni tuzishga hozirdan kirishish mumkin va ekspeditsiya 1991-yilning iyun-iyul oylarida o‘z faoliyatini amalga oshiradi. Avvalo, uning homiysi ma’lum bo‘lishi kerak. Men bu sharafga O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tarix instituti, Oybek nomidagi O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi, respublika yoshlar tashkiloti va gazetasini loyiq ko‘rardim.
Ekspeditsiya qatnashchilari tarkibida tarixchilar, folklorshunoslar, tilshunoslar, geograflar, etnograflar, o‘simlikshunoslar, arxeologlardan tashqari jurnalistlar, fotograflar bo‘lgani ma’qul. Ishtirokchilar konkurs asosida tanlab olinadi. Mening taxminimcha, yurish marshruti tekislikdan tashqari qirlar, tog‘lardan ham o‘tadi. Asosan yayov yoki otda (eshakda) yuriladi. Ishtirok etuvchilar shunga tayyor bo‘lishlari kerak. Albatta, har bir soha kishisining qiladigan ishi ma’lum. Maqsad – qaysi hududdan o‘tilsa, o‘sha yerning har tomonlama mukammal manzarasini aks ettirishdir. Shuningdek, o‘sha joylardagi odamlarning bugungi hayoti ham diqqat-e’tiborda bo‘ladi.
Yurish qatnashchilari ikki guruhga bo‘linib harakat qiladilar va bir nuqtada uchrashib, bir-birlarining izidan qaytadilar (yo‘lni almashtiradilar). Har bir guruhda 10–13 kishi bo‘lgani ma’qul.
Ekspeditsiya quyidagi manzillar bo‘ylab harakat qilgani maqsadga muvofiq. Toshkentdan bir kunda yo‘lga chiqilgach, ikki guruhga bo‘linib, Samarqand va Qarshi tarafga ajraladilar.
Samarqand guruhi Amir Temur qabrini ziyorat qilib, Shahrisabzga o‘tadi, Temur va Temuriylar bilan bog‘liq me’morlik yodgorliklarini kuzatadi, odamlar bilan suhbatlashadi. Yakkabog‘ tumanidagi Xo‘jailg‘or, Chiroqchidagi Tarag‘ay qishloqlarida bo‘ladi, ma’lumki, bu qishloqlar Temur va ajdodlari tug‘ilgan qutlug‘ joylar sifatida e’tirof etiladi. Chiroqchi tumanidagi Langar qishlog‘i, uning yaqinidagi Amir Temur g‘ori ham e’tiborda bo‘ladi. Bu joylardagi yumushlar bitgach, Yakkabog‘ qishlog‘iga o‘tiladi, undan Samoq qishlog‘i orqali Haydarbuloq, Suvlisoy, Tog‘tor, Kaltaqo‘l aholi manzillaridan o‘tib, tog‘lar orasidagi Toshqo‘rg‘on qishlog‘iga yo‘l olinadi…
Qarshi guruhi G‘uzor shahri orqali o‘tib Qamashi tumanidagi Qiziltepa aholi punktidan Langar qishlog‘iga boradi. Yo‘lda Temuriylarga daxldor Boburtepani, O‘g‘lonjon ota ziyoratgohini ko‘radi, odamlardan hikoya va afsonalar yozib oladi. Shundan so‘ng Dehqonobod tumanidagi Oybek nomli davlat xo‘jaligi hududidagi G‘urumqishloqqa tomon yo‘lga tushadi, undan o‘tib, To‘rqa dovoni orqali Hisor tizmalarining Boburchi cho‘qqisi etagidagi Amir Temur g‘origa yo‘l oladi.
Samarqand guruhi ham g‘orga tomon yo‘lni davom ettiradi. Ular Toshqo‘rg‘on qishlog‘idan o‘tadilar. Bu qishloq haqida alohida to‘xtalishga to‘g‘ri keladi. Har ikkala guruh ana shu yerda, ya’ni g‘or hududida bir kunda uchrashadi.
Dengiz sathidan 2,5–3 ming metr yuksaklikda joylashgan Toshqo‘rg‘on qishlog‘i odatdan tashqari havosi va zilol suvi bilan ajralib turadi. Inqilobgacha uchta masjid bo‘lgan. Sho‘ro davrida birini buzib maktab qurishgan, ikkitasi hamon bor. Bo‘yoqlari unniqmay, o‘z chiroyini saqlab turibdi, archa daraxtidan tiklangan. Bu qishloq shu o‘ramdagi Zarmas, Vori, Qiziltom, Egrisuv kabi aholi punktlarining markazi bo‘lib kelgan, iqtidorli kishilari Buxoro madrasalarida tahsil olgan. Qishloq atrofida ko‘plab pirlar, aziz-avliyolarning qabri bor. Doimiy elektr toki yo‘q. Faqat 2–3 oy mashina qatnovi bo‘ladi. Qishloq bilan Amir Temur g‘ori orasidagi yo‘lda mashhur dinozavr izlari saqlangan qoya bor (mahalliy aholi tilida «Duldulning izi», deb yuritilardi), u jahon ahamiyatiga ega. Aholisi bundan 15 yil oldin Kasbi tumanidagi «G‘alaba» xo‘jaligiga cho‘lni o‘zlashtirish bahonasi bilan ko‘chirilgan va qishloq tekislab tashlangan. Ayni kunda 3 ming nufusli qishloqda 2 machit, 10–15 xo‘jalik uylari qo‘nqayib turibdi. Ekspeditsiya qatnashchilari taraqqiyotning bu qurbonini ham ko‘rishlari mumkin.
O‘quvchilik yillarida va undan keyin bir necha marta Amir Temur g‘origa sayohatga borganman. Borishda ko‘zingiz tabiatning mislsiz go‘zalligiga to‘yadi. Ilonizi so‘qmoq yo‘llar, chuldirab qo‘shiq kuylovchi chashmalar, ufqqa o‘qtalgan cho‘qqilar. Yana atrofda gullarning ifori-yu, qushlar chug‘uri… (Ta’riflash qiyin, faqat ko‘rish ke rak). G‘orga yayov yoki ot (eshak)da borish mumkin. Shunda ham tog‘ sakirtmalari-yu, tubsiz zovlar labidan o‘tishda cho‘chimaslik kerak. Duldulning izidan o‘tgach, G‘o‘lmarasha (uni «Qal’a» ham deb atashadi) darasiga tushiladi. Shotidan chiqib, bandargoh orqali Qal’ayi sheronga kiriladi. Daryo bo‘ylab ketiladi. Yo‘lda archa (4–5 xil), irg‘ay, uchqat, padbara kabi daraxtlarga, baldirg‘on, chukri, taran (tataron) kabi o‘simliklarga duch kelish mumkin. Qal’ayi sheron shunday joyki, agar bandargohga soqchi qo‘yilsa, biron joydan kirib ham, chiqib ham bo‘lmaydi. Borgan sari kengayib boradi. To‘ri xuddi pichoq bilan kesilgandek ming metrlar balandlikdagi tik qoyalar bilan o‘ralgan. G‘or kunchiqishga qarab ketishda, daryoning chap tarafida. Bu yerda siz o‘zingizni chinakam tabiat muzeyiga tushib qolgandek his qilasiz. Qanchalab ajoyibotlar. Shulardan ikkitasi – Ho‘kiz burun va Baytal dumi sharsharalarini eslash kifoya.
G‘orga taxminan bir kilometrlar qolganda tik qoyadan 150–200 metrlar chamasi tepadan ikkita quvurdan chiqqandek ikki tarnov suv otilib chiqib yotibdi. U yerga tushguncha sochilib, quyoshda tovlanib mislsiz go‘zallik kashf qiladi. Salqin shabada vujudingizga orom bag‘ishlaydi. Entikib-entikib nafas olasiz. Undan ham yuqoridan, ko‘z ilg‘amas joydan bir oqim bo‘ylab suv yomg‘irdek sochilib-sochilib keladi. Bu – Baytal dumi sharsharasi. Tepaga soatlab qarab tursangiz ham charchamaysiz.
G‘orga daryo tomondan 60 gradusdan kam bo‘lmagan o‘rlikdan chiqib boriladi. Yo‘l chag‘ir mayda toshli, yurish oson emas. Charchoqlaringiz g‘orga yetib borgach, butunlay unutiladi. Bu tabarruk maskanni dunyoning turli shaharlaridan har xil maqsadlarda kelib ko‘rib ketishgan, lekin qadam-baqadam o‘rganilmagan. Manbalarda 616 metr, deb ko‘rsatilgan. Odamlar naql qilishicha, undan ketgan kishi Samarqanddan chiqar emish. G‘orni shartli ravishda ikki qismga bo‘lganlar – Otxona va Asosiy qism. Eng katta joyda odimlovchi ekskavator bemalol joylashadi, eng tor joyidan esa o‘rtacha semizlikdagi odam arang emaklab o‘tadi. Juda qorong‘i (hatto qo‘lingizni ko‘rmaysiz), ichi nam, tor izdan yuriladi. Ba’zi zallarda chiroq nurida stalaktit-stalakmitlar podsho saroyidagidek tovlanadi. To‘rida ko‘l bor, unga shovullab suv quyilib turadi, biroq sathi ko‘tarilmaydi. Bir marta borganimizda ko‘l butunlay qurib qolgan ekan. Boshqa safar esa ko‘ldan ham o‘tishga muvaffaq bo‘lganmiz. Uning o‘ng tarafidan kechib o‘tdik-da, tor yo‘lakdan yonlab 15 metrlar yurdik. Keyin keng zalga chiqib qoldik. Uning to‘rida xuddi qo‘lda tekislangandek ulkan tosh supa bor edi. Yuqori tubsiz balandlik bo‘lib, bo‘shliqlar (balki yo‘lakning davomi) ko‘zga tashlanardi. Ularga narvonsiz chiqib bo‘lmasdi.
Bu yerdagi har bir tosh, har bir qadam tilsim. Unda Amir Temur bo‘lgani, balki uzoq makon qurgani shubhasiz, chunki kirish joyidagi g‘orning og‘zida uzunligi 20–25 metr, balandligi 5–6 metr chamasida tosh terib, supa yasashgan. Toshlar g‘isht singari juda silliq terilgan va orasiga baquvvat yog‘ochlar tashlanib, mustahkamlangan…
Ekspeditsiya qatnashchilari ana shu ulkan supa ustida uchrashadilar, bir yoki ikki kecha tunab, atrofni kuzatadilar. Shuningdek, o‘z safarlari taassurotlari bilan o‘rtoqlashadilar, ba’zi hal qilinmagan masalalarni kelishadilar-da, birinchi guruh ikkinchi guruhning yo‘li bilan (va aksincha) ekspeditsiyani davom ettiradilar. Qayta uchrashuv Toshkentda bo‘ladi.
Toshkent–Toshqo‘rg‘on marshruti bo‘ylab o‘tkaziladigan bu ekspeditsiyaga puxta tayyorgarlik ko‘rish kerak. Avvalo, yurish o‘tadigan yo‘l atroflicha o‘rganilishi, har kungi harakat miqyosi (necha kilometr yo‘l bosiladi, qayerda tunaladi kabi masalalar) aniq belgilab olinishi lozim. Yurishni maxsus shtab kuzatib boradi, kerakli yordam uyushtiriladi. Shtab bilan yurish qatnashchilari o‘rtasida radioaloqasi yo‘lga qo‘yilsa, yana ham yaxshi bo‘ladi. Bu safar taassurotlari boshdan-oxir, kunma-kun gazetada yoritib boriladi.
Tashkiliy ishlarning asosiy qismi ekspeditsiya o‘tadigan tumanlar, qishloqlar, xo‘jaliklar bilan ko‘pgina masalalarni hal qilib olishga qaratiladi. Albatta, bu xayrli safar qatnashchilari hamma joyda iliq kutib olinishi, ularning samarali ishlashlari uchun sharoit yaratib berilishi, qatnashchilar bilan o‘quv yurtlarida, xo‘jaliklarda, jamoat joylarida uchrashuvlar tashkil etilishi kerak. Undan juda katta miqyosli targ‘ibot-tashviqot ishlari olib borishda foydalanish ko‘zda tutiladi. Bu borada Qashqadaryo viloyat rahbariyati, Shahrisabz, Yakkabog‘, Qamashi, G‘uzor, Chiroqchi tumanlari yoshlar tashkilotlari tashabbuskor bo‘ladilar, degan umiddaman. O‘zaro muloqotlarda, gulxan atrofidagi suhbatlarda, yayov, otda yoki eshakda kezishlarda buyuk g‘oyalar tug‘ilib qolsa, ajab emas.
Xullas, bu yurishning salmog‘i haqida oldindan biror narsa deyish qiyin. Eng asosiysi, biz bobomiz ruhini shod qilgan, Vatanni yana bir karra his etgan bo‘lar edik?!
P. S. Aziz mushtariylar! Dunyoning taqdirini o‘zgartiradigan ulug‘ va aksincha, ta’siri qariyb sezilarsiz bo‘lgan mo‘jaz g‘oya ham dastlab fikr sifatida bir inson xayolida tug‘iladi. Uning umum fikriga aylanishi uchun juda ko‘p narsa lozim. Shu ma’noda siz yuqorida izhor etilganlarga qanday munosabat bildirasiz? Uning maqsadi, mazmunini boyitish uchun qanday takliflar kiritasiz? Umuman, Amir Temur qadamjolari bo‘ylab safar uyushtirilishiga munosabatingiz ijobiymi?
Sizning ushbu savollarga javoblaringiz muhim rol o‘ynashini ta’kidlamoqchimiz. Tariximizga befarq bo‘lmagan jonkuyar mushtariylardan taklif va mulohazalar kutib qolamiz.
Turkiston». 1991-yil, 4-yanvar
* * *
Murojaat izsiz ketmadi, ko‘plab xatlar keldi. Umid ko‘zlari ham maktublarga tikilgandek edi. Shuningdek, buyuk Temur shaxsi ko‘plab olimlar, adiblarni ham qiziqtirib yurgani sir emasdi. Jumladan, yirik nazariyotchi olim, professor Ochil Tog‘ay Sohibqiron haqidagi asarlardan shavq bilan tarjimalar qilgan, badiiy esse yozish uchun dalillar to‘plab yurganidan xabarim bor edi. Albatta, ustozga ro‘znoma boshlagan tashabbus ma’lum edi va uni sidqidildan qo‘llab-quvvatlagandi.
Men ul zotga mushtariylarning xatlarini ko‘rsatdim, ularda bildirgan ezgu tilaklarni ma’lum qildim hamda o‘z munosabatlarini bildirib, biror narsa yozib berishlarini so‘radim. Iltimosimni bajonidil qabul qilib, maqola yozdilar.
Sir-sinoatlarga to‘la dunyoning ishlarini qarangki, «Oltin daraxt» ustozning hayotlik davrlarida yorug‘lik yuzini ko‘rgan eng so‘nggi bitiklari bo‘lib qoldi (marhumlarni xudo rahmat qilsin).
OLTIN DARAXT
Ochil TOG‘AY, filologiya fanlari doktori, professor
Amir Temur tarixda shu qadar nodir, bebaho ma’naviy xazinaki, bu xazina uzoq vaqt el ko‘zidan pinhon tutilib, qoralab kelindi. Amir Temur faqat O‘rta Osiyoga, musulmon olamiga, turkiy xalqlarga mansub emas, jahonshumul shaxsdir.
Amir Temurni xush ko‘rmagan, uning raqiblaridan bo‘lgan zamondoshi Ibn Arabshoh (1388–1450) ham buyukligiga tan berib, shunday tavsiflaydi: «Temur bamisoli qadimiy pahlavon avlodlaridan bo‘lib, uzun bo‘yli, tik qomatli, keng peshonali, katta boshli, g‘oyat kuchli va salobatli, bo‘lalik, rangi oq-u qizil, lekin dog‘siz, bug‘doy rang emas, qo‘l-oyoqlari baquvvat, yelkalari keng, barmoqlari yo‘g‘on, poychalari semiz, qaddi-qomati kamoliga yetgan, sersoqol… Ikki ko‘zi bamisoli sham bo‘lsa-da, shodligi bilinmas, yo‘g‘on ovozli edi. U o‘limdan qo‘rqmas, yoshi saksonga borib qolgan bo‘lsa-da, badani to‘la va pishiq, xuddi qurch tosh misoli qattiq edi. U bo‘lib o‘tgan ishga aziyat chekmas va o‘zi erishgan yutuqdan shodlanmas edi… Temur tengi yo‘q fe’l-atvorli, chuqur mulohazali bo‘lib, tafakkur dengizining qa’ri yo‘q va uning tadbiri tog‘iga na tekislig-u na g‘adir-budir orqali yo‘l topilardi (ya’ni bepoyon mushohada va tafakkurga ega shaxs edi) … U fikrini peshlash maqsadida muttasil shatranj (shaxmat) o‘ynardi».
(Ibn Arabshohning Amir Temur haqidagi «Taqdir ajoyibotlari» nomli ushbu yirik va murakkab asarini iste’dodli olim Ubaydulla Uvatov muvaffaqiyatli tarjima qilgan).
Amir Temur tarixda katta bir davr yaratgan shaxs. Bu davrda xalq hayoti va o‘lka taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan barcha iqtisodiy, si yosiy, madaniy, ilmiy-texnik va harbiy masalalarning qaror topishi, rivoji, bu sohalarga doir yangiliklar, kashfiyotlar uning nomi bilan bog‘langan. O‘rta Osiyoda madrasa ta’limi X asrlarda paydo bo‘lgan, ammo uning haqiqiy mukammal rivoji Amir Temur davriga to‘g‘ri keladi, ba’zi manbalarda uni Sharqda oliy ta’limning asoschisi, deb ataydilar. Amir Temurning harbiy nazariya va amaliyot sohasidagi kashfiyotlarining o‘zi bir dorulfunundir. Moskvadagi oliy harbiy ilmgohda, bilishimcha, shu haqda maxsus kurs o‘qitiladi. Uning harbiy tajribasi boshqa xorijiy oliy harbiy ilmgohlarda ham o‘qitilishi shubhasizdir.
Amir Temur davri Movarounnahr, ya’ni O‘rta Osiyo, Turkiston o‘lkasi iqtisodiy hayotida misli ko‘rilmagan mo‘jizadir. Ispan elchisi Rui Gonsales de Klavixoning dalolat berishicha, XV asr boshlarida Temur poytaxti Samarqandda shu qadar mo‘l-ko‘lchilik ediki, hatto dumbasi yarim pud (3–10 kilo) keladigan qo‘ylarning bir jufti bir dukat (taxminan uch so‘mlik tillo pul) turar edi.
Men Klavixoning «Amir Temur saroyiga sayohat» kitobini bundan 110 yil muqaddam chop etilgan nusxasidan o‘zbek tiliga tarjima qilish natijasida ulug‘ bobomiz siymosini yana bir bor kashf etdim. Yevropalik diplomat dengiz-u daryolar, quruqliklar, tog‘-u toshlar osha o‘n besh oy yo‘l yurib (1403–1404-yillar), buyuk Temur saroyiga keladi, uning nuroniy siymosi oldida buyuk bir ixlos bilan ta’zim qiladi. Bu – ispan mamlakati podshosining ta’zimi, ovrupoliklarning Amir Temur siyosiy qudrati oldidagi ta’zimi edi. Biz esa o‘z yurtimizdagi bu tarixiy-ma’naviy xazinadan endigina bahramand bo‘la boshladik.
Iste’dodli olim-jurnalist Hakim Sattoriyning Amir Temur izlari bo‘ylab yoshlar yurishi tashkil etish haqidagi taklifi g‘oyat oqilona o‘ylangan ishdir. Biroq bu harakat shu vaqtgacha ko‘nikib kelganimiz yuzaki tashviqot udumi ta’sirida quruq namoyishkorlik bilan yengil-yelpi o‘tkazilmasligi kerak. Buning uchun Amir Temur haqidagi, ayniqsa, Movarounnahr tarixiga oid muhim ilmiy-adabiy, badiiy asarlar ixlos bilan o‘rganib chiqilishi va bu yurishning puxta o‘ylangan reja-kartasi tuzilishi lozim. Samarqanddagi Amir Temur shaxsi va faoliyatiga oid yodgorliklar, Samarqand atrofida o‘sha davrda yaratilgan bir qancha podshohlik bog‘larining o‘rni (manbalarda bunday bog‘larning 13 tasi zikr etilgan), ayniqsa, Amir Temur yetti yillik harbiy yurishdan Samarqandga qaytib, ikki oy davomida g‘alaba to‘yi o‘tkazgan Konigil yalangligi, Shahrisabzdagi Oqsaroy va uning keyingi davrda xarobaga aylanish sabablari, Yakkabog‘ tumanidagi Temur tug‘ilgan qishloq va mashhur Temur g‘ori, Cho‘yanli darasi va boshqa me’moriy obidalar, geografik maskanlar puxta o‘rganiladigan tarixiy joylardir.
Klavixo o‘sha mashhur to‘y kunlarida Konigil yalangligida 20 ming chodir tikilgan edi, deb qayd etadi. Mana shu katta maydonda hozirgacha qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lganligini aniqlash, chodirlarning joylashish tartibi haqida tasavvurga ega bo‘lish katta ahamiyatga egadir. Klavixo to‘yda ishtirok etgan ayollarning rasm-rusumlari va kiyinishlarigacha tasvirlaydi. Saroymulkxonim (Bibixonim)ga tegishli saroy chodirlaridan birida balandligi odam bo‘yicha keladigan, tanasi odam oyog‘i yo‘g‘onligicha bo‘lgan oltin daraxtni ko‘rganligini yozadi: «Daraxtning mevalari sarg‘ish, qizil, zangori yoqutlar, zumradlar, feruzalar va boshqa dumaloq shakldagi yirik-yirik tiniq sara marvaridlardan iborat edi. Bundan tashqari daraxtga sir bilan sayqal berilgan qushchalar qo‘nib turardi. Ba’zi qushchalarning qanoti tushirilgan, ba’zilari tushib ketadiganday bo‘lib, yaproqlarga zo‘rg‘a ilinib turibdi, ayrimlari daraxt mevalarini yeyayotganday yoqut, feruza, marvarid va boshqa toshlarni tumshuqlarida tutib turardi».
Men yuqoridagi satrlarni o‘zbekchalashtirayotganimda ushbu bebaho san’at asari mo‘jiza yuz berib biror joyda, aytaylik, dunyoning biror muzeyida mavjudligi aniqlansa, naqadar ulug‘ ish bo‘lur edi, deb o‘yladim. Majoziy aytganda, Amir Temur siymosi ham biz uchun ana shu oltin daraxtday nodir mo‘jizaviy hodisa. Endilikda oltin daraxtni xuddi o‘sha davrdagi bebaho san’at asari shaklida topish amrimahol, albatta. Biroq uning qoldiqlarini, u haqdagi ma’lumotlarni tiklash katta ahamiyatga egadir.
Yoshlar tashabbusi – xayrli ish. Bu – masalaning bir tomoni. Amir Temur va Temuriylar, ularning avlodlari hayoti, faoliyati va davrga doir, umuman, o‘tmish boy tariximiz va ajdodlarimizga tegishli osori-atiqa buyumlar, ashyolar, shu haqdagi hikoya va rivoyatlar, bularni bilgan kishilar haqidagi xabar va ma’lumotlarni ko‘z qorachig‘iday avaylab to‘plash haqida butun xalqqa, O‘rta Osiyo xalqlariga murojaat qilish kerak. Samarqand, Buxoro, Xorazm, Qashqadaryo, Surxondaryo va boshqa viloyatlarimizda Amir Temur va uning keyingi avlodlari haqidagi ma’lumotlarni biladigan keksa ulamolar topiladi. Shahrisabzlik Fayzullo bobo Ismoilov ana shunday kishilardan. Zukko otaxonning mo‘jazgina shaxsiy kutubxonasida o‘tmish asrlarda nashr etilgan nodir qo‘lyozmalar mavjud. Xalq orasida aniqlangan har xil ma’lumotlarni ushbu ro‘znoma tahririyatiga hamda boshqa biror mutasaddi muassasaga, masalan, O‘zbekiston tarixi muzeyiga yuborish kerak.
Xorijdagi ko‘plab mamlakatlarda Amir Temur xotirasi dunyoning buyuk siymolari qatorida abadiylashtirilgan. Aytishlaricha, Parijdagi Amir Temur haykali poyiga «Yevropadan. Xaloskoriga» degan so‘zlar yozilgan. Taniqli o‘zbek raqqosasi Qizlarxon Do‘stmuhamedova 1989-yilda Vashingtonda Amir Temurga bag‘ishlangan maxsus ko‘rgazmada ishtirok etgan («Yosh kuch», 1990-yil, 10-son).
Toshkent, Samarqand, Shahrisabz va boshqa shaharlarda Amir Temur muzeylari tashkil etish vaqti yetdi. Poytaxtimizda chex jurnalisti Yulius Fuchik yoki o‘tgan asrda yashagan rus artisti haqida maxsus muzeylar amal qilayotgan bir sharoitda respublikaimizda Amir Temur muzeyining yo‘qligi milliy shakkoklik emasmi?!
Tashabbuskor yoshlar izlanishlari natijasini jamlab, o‘z takliflarini puxta asoslab, hukumatga tavsiya etishlari lozim. Eng muhimi, joylarga Amir Temur nomini berish, yodgorlik lavhalari o‘rnatish, masalan, Toshkentdagi harbiy oliygohni uning nomi bilan atash, shuningdek, madaniyatimiz tarixiga munosib hissa qo‘shgan arboblar, jumladan, Rui Gonsales de Klavixo, Amir Temurni Chingizxon bilan taqqoslab, yuksak baholagan buyuk mojar olimi Herman Vamberi nomlarini Samarqand, Shahrisabz, Buxoro yoki Xiva shaharlaridan birida abadiylashtirish insofli ish bo‘lar edi.
Vatanparvar yoshlarning bu xayrli tashabbusini qo‘llab-quvvatlayman. Siz qo‘lga kiritgan, aniqlagan material va ma’lumotlar o‘zlaringiz uchungina qiziqarli bo‘lib qolmay, respublika yoshlarining ma’naviy hayotini boyitishga xizmat qilib, fanga yangilik baxsh etishi mumkin.
«Turkiston», 13 mart
* * *
Tahririyatimizga ko‘plab xatlar keldi, odamlar tashrif buyurishdi. Izhor qilingan istaklardan Sohibqiron Amir Temurning yoshligi kechgan yo‘llar bo‘ylab keng maqsadli ekspeditsiya tashkil qilinishi to‘la ma’qullanadi, takliflar bayon qilinadi. Ular bilan tanishganda, muz parchasi ostidagi yashil maysa esga tushadi. Ertaning umidi bo‘lgan bu tiriklik unsurida yashashga intilish shunchalik kuchliki, u o‘lmagan, taslim bo‘lmagan ruh timsoliga o‘xshaydi.
Quyida xatlarda bayon qilingan fikrlar bilan tanishasiz.
* * *
«Talabalik yillarim Buxoroda bir olim bilan (ism-sharifi esimda yo‘q) tanishib qoldim. U mening yurtimni bilib olgach, o‘zida yo‘q xursand bo‘lib «Sen Amir Temurning vatandoshi ekansan, endi seni Temur deb chaqiraman», dedi-da, so‘radi, «O‘zi, Temurni bilasanmi, kim bo‘lgan?» Hech narsani o‘ylamasdan o‘rgatganlaridek javob berdim. «Zolim…» Shunda olim qattiq iztirob chekkan, yig‘lagudek alfozda menga qahramonona tarixni hikoya qilib bergan edi.
…Yillar o‘tdi, 21 yildan buyon o‘quvchilarga matemaikadan saboq beraman. Imkoni bo‘ldi deguncha, o‘tmish merosimizni xolis tushuntiraman, biroq o‘shanda aytgan bir og‘iz noo‘rin so‘zning azobi meni tinch qo‘ymaydi. Ekspeditsiya o‘tilishi mo‘ljallangan yo‘llarni juda yaxshi bilaman, bir necha marta o‘sha g‘orga borganman. Meni ham saflaringizga qo‘shishni so‘rayman, zora g‘aflatda o‘tkazgan yillarim gunohini shu bilan yuvsam.
Yodgor MO‘MINOV,Qashqadaryo viloyati, Kasbi tumanidagi10-o‘rta maktab o‘qituvchisi
* * *
«Sohibqiron o‘tgan yo‘llar» (1991-yil 4-yanvar) maqolasida «… Langar qishlog‘iga boriladi, keyin G‘urumqishloqqa tomon yo‘lga tushiladi», deyilgan. Holbuki, orada Dara, Ko‘kbuloq, Almat kabi 15 ga yaqin aholi punkti bor. Ularning har birida rivoyat va ertaklarni biluvchi, g‘orga borib kelgan kishilar yashaydi. Jumladan, mening otamdan ham tayinli yo‘l-yo‘riqlar olish mumkin. Safar qatnashchilarining har ikki guruhini esa xonadonimizga tashrif buyurishlarini so‘rayman.
A’zam RAHMONOV,Qamashi tumanidagi Abay nomli maktabning10-sinf o‘quvchisi
* * *
Bu ishga xalqimiz o‘z madadini ayamaydi, deb o‘ylayman. Mabodo, ekspeditsiya amalga oshirilmasa, bobomizning ruhini yana bezovta qilgan bo‘lamiz.
Turdali HASANOV,Yangiyo‘l tumani, bezovchi rassom
* * *
Yurish uyushtirilsa, tarix uchun, xalqimiz uchun ham savobli ish bo‘lurdi.
Ra’no ISMOILOVA,Qarshi pedinstitutining 2-kurs talabasi
* * *
Chor Rossiyasi davrida O‘rta Osiyoga turli niyatli ming-minglab ekspeditsiyalar kelganini bilamiz. Har yili 2,5 milliard dollarlik paxtani, bir necha yuz million dollarlik oltinni arzongarovga topshi rayotgan O‘zbekiston uchun kichik bir ekspeditsiyaning xarajati ne bo‘libdi?
A. G‘UFRONOV,Farg‘ona viloyati, o‘qituvchi
* * *
Fidoyilikka har doim o‘rin bor. Yurish tashkilotchilariga shu his doimo hamroh bo‘lsin. Bu xayrli ishda qatnashishni istayman.
Zaynobiddin ESONOV,Andijon viloyati, Xo‘jaobod tumani, Shirmonbuloq qishlog‘i
* * *
Ekspeditsiya marshruti haqida yaxshilab o‘ylab ko‘rish lozim. Ehtimol, uning miqyosini kengaytirish kerakdir. Har holda yurish to‘g‘risida hujjatli film yaratilsa, natijasi oynai jahon orqali namoyish qilinsa, yaxshi bo‘lardi.
A. BO‘STONOV,Namangan viloyat o‘lkani o‘rganish muzeyi bo‘lim mudiri
* * *
Kasbim – oshpazlik, uylanmaganman. Yoshim 25 da. Yurishda qatnashmoqchiman.
Chori MIRZAYEV,Koson tumani, Boyg‘undi qishlog‘i
* * *
Oddiy qishloq qizlarining qo‘lidan hech narsa kelmaydi, deb o‘ylamanglar. Shu yurishda qatnashsam, orzularimdan biri amalga oshardi.
Iroda AShURMATOVA,Farg‘ona viloyati, Yozyovon tumani, 23-maktabning10-sinf o‘quvchisi
* * *
Suratkashlikda o‘n yillik tajribam bor. Kinohavaskorlar klubida uch yil tahsil olganman. «Krasnogorsk-3», «Zenit-YeT» markali kino hamda foto kameralarim bor. Slayda qilish ham qo‘limdan keladi. Yurishda qatnashishni jon-dildan istayman.
Qo‘rg‘on QURBONBOYEV,Qirg‘iziston, O‘sh viloyati, Arslonbob qishlog‘i, o‘qituvchi
* * *
Jahongir bobomiz sha’niga aytilgan barcha tuhmatlarni fosh qilish sari qo‘yilgan birinchi qadam sifatida yoshlar yurishi uyushtirilishi shart. U haqda film qilinishi lozim.
Mo‘min XOLMURODOV,Jurnalistlar uyushmasi a’zosi, Qarshi shahri
* * *
Tarixga qiziqaman. Iloji bo‘lsa, yurishda qatnashardim. Muvaffaqiyat yor bo‘lsin.
Sayriniso SAYVALIYEVA,Farg‘ona viloyati, Quva tumanidagi2-maktabning 11-sinf o‘quvchisi
* * *
Toshqo‘rg‘on qishlog‘ini bilaman, so‘zamol, dilkash odamlari bilan gaplashganman. Hozir bu makon deyarli bo‘m-bo‘sh. Yurish qatnashchilari mazkur tarix bilan ham tanishadilar.
Po‘lat TILAVOV,Shahrisabz tumani, Tepar qishlog‘i
* * *
Ekspeditsiya qatnashchilari jiddiy tanlovdan o‘tkazilishlari kerak. Ular eson-omon borib kelgach, fikr-mulohazalari asosida kitob yozilsa, ma’naviyatimizga hissa bo‘lib qo‘shilardi.
Nozima BEKMUHAMEDOVA,Toshkentdagi 22-maktabning 11-sinf o‘quvchisi
* * *
Iste’dodli shoirlar, yozuvchilar, jurnalistlar yurishda qatnashsa, uning yutug‘i yuqori bo‘ladi.
Bulturvoy SIDDIQOV,Andijon viloyati, Paxtaobod shahri
* * *
Yo‘l og‘ir bo‘lmaydi. Yurishni tashkil qilish kerak. Maqolada «Chiroqchi tumanidagi Langar qishlog‘i, uning yaqinidagi Amir Temur g‘ori ham e’tiborda bo‘ladi», deyilgan, biroq bizning maftunkor qishlog‘imiz – Tarag‘ay haqida hech gap yo‘q. Holbuki, g‘orga eng yaqin qishloq – shu.
