Kitabı oku: «Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի», sayfa 3

[Դ]

Քանզի ըստ նախագուշակութեան սրբոյ մարգարէին Դանիէլի, եւ ըստ լրման ժամանակի տեսլեան նորին, որպէս եւ կարծի ի բազմաց իմաստնագունից վասն տասն եղջերաց խոյին նշանակ յառնելոյ տասն թագաւորաց յազգէն պարսից, որպէս թիւ համարոյ սոցին է. եւ կամ թէ ըստ կամաց նախախնամողին Աստուծոյ, որ զիրաւունս հատուցման իւրոյ, իբրեւ զբաժակ ի ձեռին ունի՝ եւ ում կամի արբուցանէ զնա. եւ տէր է թագաւորութեան մարդկան եւ երկրի, որում եւ կամի նմա շնորհէ։ Ըստ որում եւ այժմս է տեսանել. եւ զի եղեւ ի ժամանակս սոյն սուլդան Հիւսէին թագաւորիս, ազգ մի ի կողմանս Խորասանայ եւ Ղանտահարու, զորս Աղուանք անուանեն. եւ ասեն վասն ազգիս այսորիկ՝ եթէ են բնիկ ի լեռնաբնակացն Կաւկասու եւ յերկրէն ալանաց, որ են ազգաւ Աղուանք որ այժմ եւս նախկին անուամբն վերակոչին. եւ լեալ են հաւատով քրիստոնէայք, եւ ապա զկնի ժամանակաց Լանկթամուրն կոչեցեալ բռնակալ, զոր տիրեաց յոլով մասին աշխարհիս յաղթութեամբն իւրով. զոր պատմութիւնքն վկայեն զսմանէ եւ ասեն վտարանտեալ զազգս զայս ի տեղւոջէ իւրեանց եւ տարեալ զքսան եւ հինգ տունն բնակեցոյց յերկրին այնմիկ։ Եւ զկնի ժամանակաց դարձուցեալ են ի կրօնս Մահմէտի. եւ ապա ուռճացեալ եւ բազմացեալ են, եւ լեալ իշխանք եւ պետք յիւրաքանչիւր մասին, եւ տիրագլուխք մինչեւ ի ժամանակս մեծ Շահաբաս կոչեցեալ արքային. որոյ յառնուլն զՂանտահար եւ տիրելն կողմանցն այնոցիկ՝ նուաճին եւ սոքա ընդ իշխանութեամբ նորին, եւ զկնի որդւոց եւ թոռանց նոցին մինչեւ ի ժամանակս այս ի ՌՃԾ թիւս մեր. եւ ապա սկսան աղմկել եւ վրդովել կողմանքն այնոքիկ։

Այլ եւ՝ միւս եւս ազգ որքՊլուճ անուանին, այլ եւ երկիրն Սովուխ-Պուլաղու, զոր Թուրքմանն կոչեն, եւ գլխաւոր մի սոցա զոր Սուլէման պապա ասէին, որ ասէր զանձնէ գոլ յազգէ առաջնոց թագաւորացն որք նստէին ի Դաւրէժ Շահաստանի Ջահանշահ եւ Եաղուպ անուանեալք, նա եւ յերկիրն Աստարապատու շրջեցաւ։ Եւ զգլխաւոր նոցին Ատինաղուրտ կոչէին. այլեւ լեռնականքն Կաւկասու, ձիւնաբնակ ազգք Լեկաց, որ եւ Լազկիք՝ եւ ըստ գրոց Հոնք կոչեցեալք, եւ բնական թշնամիք ի սկզբանէ երկրիս Ատրպատականի, ազգիս հայոց եւ օրինաց մերոց։ Սոքա միահաղոյն եւ զվերոյ գրեալսն ամենեքեան հեստեալք թիկունս դարձուցին՝ եւ ընդդէմ դարձան հրամանաց թագաւորին Պասից։ Եւ սկսան յիւրաքանչիւր երկրէ զշրջակայս եւ զմերձակայս իւրեանց կողոպտել, գերի առնել եւ սրոյ ճարակ տալ. եւ այս ոչ թէ ի միում ամի այլ յերկար ժամանակս։ Եւ ապստամբիլ սոցա սակաւ ամօք, զկնի եւ կից միմեանց եղեն. եւ թէպէտ թագաւորն զօրս գումարեալ ի ձեռն զօրագլխաց եւ սպարապետաց առաքէր ի վերայ նոցա բաշխելով եւ յոլով գանձս, սակայն ոչ ինչ օգտիւր, այլ յաղթահարեալ լինէին. թէպէտ ոմանց բազմաւ ջանիւ եւ հազիւ ուրումն դադարեցուցին զխռովութիւնն ոչ այնքան յաղթութեամբ՝ քան թէ հաճելով զմիտս նոցա ըստ կամաց իւրեանց։ Բայց կագ կողմանցն Ղանտահարու եւ Կովկասայնոց յերկարեաց բազում ժամանակս, զոր իւրում տեղւոջն ասասցուք՝ եթէ Տէր կամեսցի։ Եւ նմա փառք յաւիտեանս. ամէն։

[Ե]

Զի յայտնի իսկ է ամենեցուն այս, թէ տուն եւ կամ այլ շինուած թէ մեծ թէ փոքր՝ յորժամ հնացեալ փլանելոց իցէ, նախ որմունք եւ հիմունք խախտեալ բաժանի, եւ ապա ծեղուն տանեացն իջանէ. եւ զկնի այնորիկ ամենայն տանիքն ի վայր իջեալ կործանի։ Այսպէս եղեւ եւ թագաւորուրութիւն պարսից. քանզի բնակիչք լերինն Կովկասու, որք Լազկիք կոչին, յայսմ կողմանէ լերինն՝ ի տեղի որ Ղախ, Ճար եւ Թալա, եւ այլ գիւղորայից անուանք յորջորջին, որոց գլխաւոր էր Ալի սուլդան անուամբ, որ նախ հրամանաւ շահին նստէր։ Սա եւ այլ յոլովք ինքնագլուխ միաբանեալք ընդ նմա՝ դարձան եւ ապստամբեցին ի թագաւորէն ի ՌՃԿԱ թուին, զոր եւ յառաջ քան զայս Ինիսէլու երկիրն, այլեւ Շաքուա, Պասնջաղ, Մումպարաք, Չարղաթալու, եւ այլ յոլով գիւղորայք ասպատակեալ եւ գերեվարեալ էին եւ աւարի առեալ։ Այժմս եկեալ Քանտաք անուն գիւղորայս՝ իսպառ տարան։ Եւ այսպէս գրգռեալ ամ յամէ ասպատակ սփռեալ յայս կողմ եւ յայն կողմ Կուր գետոյն յերկրին Շաքուայ եւ Ղապալու եւ Դասանու նահանգին մինչեւ մերձ ի Շամախի քաղաք։ Իսկ յայսմ կողմանէ յոլովք ի նահանգէն Ղազախու, որ է Ախստեւու՝ եւ ի յերկրէն Ամիրշամշատինլուէն, որ են Զակամներն։ Նա եւ չորս գետն Գանջապասանու՝ այսինքն Շամքօռ, Գանջապասան, Ոսկանապատու ձորն, եւ Քուրաքպասան. այլ եւ յոլովք ի գիւղօրէիցն Պարտայու, եւ զդաշտավայր գիւղորայսն միահողոյն կոտորեալ, գերի եւ աւարի առեալ ամայի արարին, եւ զմնացեալսն փախստեայ ի լերինս եւ ի գարանձաւսն Արցախու, եւ իւրաքանչիւր հանդէպ ամուր տեղիսն զերծեալք զապրուստ իւրեանց հոգային։ Այլեւ ի ՌՃՀ թուին նոյն ինքն Ալի սուլդանն գումարեալ ի վերայ ինքեան զօրս նոյն ազգէն Լազկացն թուով ոչ սակաւք քան զութ հազար, եկն ի վերայ քաղաքին Գանջայու մինչեւ եմուտ ի պողոտայն (այսինքն Քուջան) որ ի կողմն Սութօքուլան անուն գեղջն, թոյլ տալով քաղաքացւոցն։ Եւ յորժամ մտին ի ներսն, ապա յարեան քաղաքացիքն, եւ կալան աստի եւ անտի զանցս գնացից նոցա, եւ կոտորեցին ի նոցանէ մինչեւ ի հազար քսան եւ մի ոգիս աւելի կամ պակաս, եւ ոչ ինչ կարացին առնել. այլ յետս դարձեալ ամօթով գնացին ի տեղիս իւրեանց։

Եւ այսքան իրս զորս աստ գրեցաք ի մէնջ. յութ եւ յինն տարի գործեցաւ, սկսեալ ի ՌՃԿ թուէն։ Եւ որքան հրաման եղեւ ի թագաւորէն գնալ զօրացն Պարսից ի վերայ նոցա, այսինքն բնակելոցն ի քաղաքն Շամախու եւ Գանջայու եւ ի շրջակայս նոցա. եւ խանքն որք նստէին անդ, որքան ջանացին՝ բնաւ ոչինչ կարացին դիմակայիլ, մանաւանդ թէ յաղթահարեալ կորացան առաջի նոցա. որպէս եւ Հասան ալի խանն Շամախու. հնգետասան հազար զօրօք գնաց մինչեւ ի սահմանս նոցա. եւ նոքա ի յառաւօտու պահուն յանկարծօրէն հասին ի վերայ նոցա եւ զյոլով մասն զօրացն կոտորեալ` զխանն եւս սպանին. եւ մնացեալքն փախստեայ դարձան։ Այլ եւ ասպատակեալն Շամքօռու. 0ղուրլու խանն Գանջայու ել ընդ առաջ նոցա եւ ընդ կրունկն փախստեայ դարձաւ, եւ եմուտ ի Գանջայ։ Այլեւ Քիչի խան անուն ոմն իշխօղ Շաքուայ՝ սուղ ինչ ժամանակ ընդդիմացաւ նոցա, զնա եւս սպանին։ Իսկ ի վերայ այսր ամենայնի ազգս այս ժպիրհ առաւել եւս համարձակեցան եւ ապա ձեռն ամբարձին ի վերայ երկրին Կախեթու եւ ազգին Վրաց. որ եւ նախ քան զայս քանիցս անգամ ուժգնութեամբ բախեալ էին ընդ միմեանս, եւ հեղումն արեան ո՛չ սակաւք արարեալ երկոցունց կողմանց. որպէս եւ Իմամղուլի խանն Կախէթու միանգամ եւ երիցս փախուցին ի պատերազմէ, եւ աւարի առին զամենայն կահ եւ կարասի նորա։ Եւ այսպէս յառաջ խաղալով ամ յամէ աւերեցին զամենայն երկիրս նորա, մինչեւ ի հայրենի թագաւորանիստ տեղիսն իւրեանց եւ զեպիսկոպոսարանն ի բաց թողեալ՝ ի յամուրս Թուշայ լերանցն ելին։ Եւ սոցին այսպէս եւ այսքան ժպրհելոյն միւս եւս գոյ պատճառ զոր այժմ գրեցից։

Քանզի յերկրին Շիրուանու ի նահանգին Ղապալու գոյ իշխանութիւն ազգի միոյ մահմետականի զոր մէլիք անուանեն, ի գիւղն Ղուրթղաշին կոչեցեալ՝ Ղարասու անուանել տեղին։ Եւ երեւի թէ սոցին եղեւ ոմն մէլիք՝ զոր մէլիք Մհամմուտ ասէին. այր հանճարեղ եւ բախտիւն յաջողակ, եւ յոյժ ագահ քան զՅուդա, եւ անյագ քան զտզրուկ. սա բոլոր երկիրն Ղապալայու ի բուռն էառ մաղթայիւ, ի խանէն Շամախու։ Եւ երկիրն էր բարելի եւ շէն եւ մարդաշատ, թէ հայ ազգօք, որ ի Ղարաբաղու երկրէն ժողովուրդք յոլով անցեալ էին յերկիրն այն աւելի քան զտեղականսն. եւ եթէ այլ ազգօք՝ որ բնիկ յերկրէն են. յորոց պէս պէս հնարիւք մէլիքս այս ժողովեալ մթերեաց գանձս յոլովս եւ սաստիկս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ բռնացաւ ի վերայ ամենեցուն. յորմէ վշտացեալ ամենայն ոք տրտունջ եղեն զնմանէ, որպէս եւ հայ ազգն Պօղերուն ժողովեալ ի դուռն խանին, եւ ազդ եւս արարին արքային։ Եւ ոմն Բարսեղ անուն քահանայ որ էր բնիկ Ղարապաղու՝ յերկրէն Խաչենու, եւ ի յազգէ մէլիքաց, էր անդ, որ ընդ գնալոյ ժողովրդեանն սոքա եւս ազգաւ գնացեալ էին՝ եւ զՍօկութլու գեղն նորոգ շինեալ եւ բնակեալ. որ եւ քան զայն՝ այլ առաւել ո՛չ գոյր ի մէջ գիւղորէիցն։ Զսա առեալ յղեցին յԱսպահան ի դուռն արքայի, զի ի վերայ ինքեանց արասցէ զիշխանութիւն մէլիքութեան ազգին հայոց՝ որ անդ իբր գոլով յազգէ մէլիքաց։ Որ եւ գնացեալ ըստ կամաց իւրոց առեալ հրաման յարքայէ եկն. բայց ոսոխն իւր բուռն էր, ո՛չ կարաց ընդ դիմագրաւել, այլ կաշառօք կուրացոյց զաչս բռնաւորին Շամախու եւ ո՛չինչ արարին զբանն երիցոյն։ Ապա ոխս կալան ընդ նմա մեծամեծքն Շամախու. այլ եւ ի խանէն ապստամբեցան, եւ գնացին առ թագաւորն զխանն ձգեցին իշխանութենէ, եւ զմէլիքէն տրտնջեցին առ թագաւորն, եթէ յոլով գանձս ժողովեալ է, եւ կամի ապստամբիլ ի քէն, եւ արար հրաման զամենայն ինչսն զգայուն եւ շարժուն՝ որ ինչ եւ իցէ՝ ի գիր ձգել, եւ առնուլ (ի գանձն) թագաւորական. եւ ինքն իւրայնովք ի բանտ արկանել. որ եւ արարին իսկ։ Եւ եկեալ դահիճք արքայական ի գիր եւ զաւթ ձգեցին զտուն եւ զինչսն մէլիքին. եւ զինքն ընդ եղբօրն, որոյ անունն Ահմատ կոչիւր, կապանօք տարան ի քաղաքն Շամախի, եւ արկին ի բանտ ամիսս ինչ. եւ դարձեալ արձակեալք անտի կրկին կարգեցան իշխանութեան իւրեանց։ Բայց ինչք սոցին զոր առին յարքունիս ասէին զթիւ ոսկոյն եւ արծաթոյն լինիլ իբրեւ եօթանասուն հազար թուման, զատ ի յայլ կահից եւ կարասեաց, եւ չորքոտանեաց եւ մլքերաց, որոց ո՛չ գոյր թիւ։ Քանզի ասէին լինիլ սմա ջրաղաց հինգ հարիւր. տինկ որով զպրինձն զտեն՝ հինգ հարիւր. քում եւ մաջինակ որ զապրիշումն քաշեն հինգ հարիւր. գետք եւ առուք զոր արխ ասեն՝ ի վերայ արարից եւ արմտեաց երկրագործութեանց՝ յոլովք, եւ զայլն մտօք նկատեսցես փարթմութեան առնս։

Դարձեալ զկնի սակաւ ամաց անցելոց ի վերայ այսր ամենայնի, Հիւսէին անուն ոմն խան Շամախու՝ կրկին ըմբռնեաց զսոսա երկոսին եղբարսն հրամանաւ շահին եւ գլխատեաց. եւ ապա ի ձեռն առեալ զերեսին որդիս նորա զոր Փէյքար, Իբրահիմ եւ Ղասում ասէին. եւ յոյժ չարչարանօք եւ խոշտանկանօք ետ հանել եւ զմնացորդս ընչիցն, զոր ասէին քսան եւ հինգ հազար թուման. այսքան եւս այժմս առին եւ թողին զնոսա։ Ապա Փէյքար անուանեալն գնաց առ շահն եւ առեալ զմէլիքութիւն՝ եկն ի տեղի իւր, եւ վարէր ըստ հայրենի սովորութեան։ Որ եւ զկնի չորից ամաց միւս եւս Հիւսէինն անուն խան Շամախու, ետ գլխատել զՓէյքարն ի տան իւրում, եւ ապա զտունն, զկանայս եւ զորդիս եւ զամենայն ինչսն իբրեւ ի գերութիւն վարեալ ածին ի Շամախի. զկնի որոյ զննեալ եւ որոնեալ զամենայն զոր ինչ եւ ունէր, զայն եւս առին եւ արարին արքունիս. որ եւ զհամար ընչից սորին եւս ասացին գոլ աւելի քան զքսան հազար թուման։ Բայց եղբարք սորին Իբրահիմն եւ Ղասումն փախստեայ գնացին առ Ալի սուլդանն վերոյ յիշեալ. եւ անտի անցին յայն կողմն լերինն առ մեծամեծս ազգացն այնոցիկ Լազկեաց։ Զի որպէս ասեն՝ երկու կրօնս ունիլ մահմետականաց, ոմանք շիայք կոչին՝ որ են պարսիկք եւ ղըզլպաշք. եւ ոմանք սունիք ասեն՝ որ են օսմանցիք. եւ այս լեռնականք, եւ Աղուան ազգն Ղանտահարու, եւ Օզպէկք, եւ Պուխարացիք, եւ Արաբացիք, եւ այլ յոլովք որ ընդ տիեզերս կան կրօնիւքս այս. եւ վասն այն գնացին սոքա առ Լազկիսն, վասն զի ընդ նոսա միակրօնք էին, եւ ասեն թէ բոկոտն եւ բացագլուխ շրջեցան ի դրունս նոցա վասն նախատանաց իւրեանց՝ զոր կրեցին ի ձեռաց Շիայիցն. քանզի այսպէս է սովորութիւն տեղոյն։ Եւ այսպէս շրջիլն նոցա ի նախանձ դրդեաց զնոսա, եւ չարացան քան զգազան կատաղի. եւ յոյժ ամօթ համարեցան ինքեանց այնպէս լինիլն նոցա. եւ ձայն տուեալ միմեանց միաբանեցան եւ խրախուսեալ ժողովեցան ի մի վայր բիւրք բիւրուց, եւ հազարք հազարաց. քանզի միշտ լսէին ասպատակ յայսմ կողման եղելոց լազկեացն՝ զոր նախ յիշեցաք, եւ նոքա եւս խորհեալ էին գալ եւ խառնիլ ի սոսա։ Որպէս եւ յանցեալ ամին Սուրխայ անուն գլխաւոր նոցա եկն մինչեւ ի Վրացտուն, անցեալ ի ներքոյ Կախէթու եւ Տփխիսու ասպատակեաց զգաւառսն զոր Սօմխէթ եւ Դումնաիս ասեն։ Իսկ այժմ սակս վերոյ ասացեալ պատճառին ի ՌՃՀԱ թուին օգոստոսի տասն, գրոհ տուեալ առ հասարակ միահաղոյն ազգս այս Լազկիք, ամենայն գլխաւորօք իւրեանց որք էին այսոքիկ, նոյն վերոյ ասացեալ Սուրխայն, Շամխալն, Իսմին, Հաճի Դովութն, եւ Ալի սուլդանն, ամենայն զօրութեամբ իւրեանց եկին ի վէրայ քաղաքին Շամախու, եւ յաւուրս ութ սաստիկ կռուեցան, եւ ոչ կարացին առնուլ։ Այլ եւ համբաւ եւս եհաս առ նոսա ի հեռուստ իբր թէ յոմանց յետագայից իւրեանց աղմկեալ իցէ զերկիր նոցա. վասնորոյ յանկարծակի ի գիշերի միում դարձեալ դարձան ի տեղիս իւրեանց։ Եւ ապա քաղաքացիքն Շամախու սկսան ամրացուցանել զկողմանս քաղաքին ցանկովք խորագունիւք, եւ շրջապատ որմովք։ Այլ եւ զօրք եւս հասին աստի եւ անտի (այսինքն Գանջայու եւ Ղարաբաղու եւ Մղանու.) այլ հրամանաւ շահին եկն նոր խան քաղաքին որոյ անունն էր Հիւսէին խան Ագուլեցի։ Եւ զայն ամն պահեցին զքաղաքն մինչեւ գալ միւս ամին ի նոյն ժամանակն եւ ի նոյն ամիսն։