Kitabı oku: «Әдәбиятны өйрәнү юлында / На пути изучения литературы», sayfa 7

2009–2010 елларда «Җыен» нәшрияты М. Госманов редакциясендә Һ. Атласиның «Сайланма әсәрләр»ен ике томда нәшер итте [5;6]. Аларның беренче җилдендә укучыларга «Себер тарихы», «Сөенбикә», «Казан ханлыгы» хезмәтләре тәкъдим ителә. Икенче томы, нигездә, Һ. Атласиның публицистик язмаларын, хатларын, «Тарихе табигый» хезмәтен, шактый тулы библиографик мәгълүматларны үз эченә ала.

Һ. Атласиның кабатланмас шәхесе, тарихи хезмәтләре, милләтпәрвәр эшчәнлеге соңгы дәвер иҗат әһелләренең дә игътибар үзәгендә. Ф. Бәйрәмованың «Соңгы туранчы» дип исемләнгән фәнни-популяр документаль-тарихи әсәрендә (Казан : Аяз, 2016. –136 б.) бу олуг затның күпкырлы, фидакяр эш-гамәлләре, рухи көч-куәте, иман-ышанычы шактый тулы гәүдәләндерелә. Шагыйрь һәм прозаик Р. Әхтәмов, Һ. Атласига багышлап, хәтта махсус сонет та яза. Анда мондый юллар да бар:

 
…От бед житейских ты не знал покоя,
Над головой кружило вороньё.
Но непреклонный, как волна прибоя,
Ты исполнял призвание своё.
 

Автор үз героен «отважный дух», «учёный, создатель, эрудит» дип атый һәм шигырен түбәндәге юллар белән төгәлли:

 
…О Атласи! Труды твои с любовью
Потомство благодарно сохранит [7:236].
 

Мәгълүм булганча, Һ. Атласи гомеренең шактый өлеше Бөгелмә төбәге белән бәйле. Нәкъ менә шуңа күрә дә бөгелмәлеләр аны аеруча якын, үз итә. Биредә 90 нчы еллардан башлап бөек мәгърифәтчегә багышланган төрле чаралар (конференцияләр, кичәләр) уздырылып тора, басма материаллар дөнья күрә. «Һади Атласи исемендәге хәйрия фонды» (аның рәисе – инде өч дистә елдан артык Бөгелмә төбәгенең милли, мәгърифәти, мәдәни тормышының үзәгендә кайнаучы, төп оештыручысы Фәүзия Таһир кызы Мәхмүтова) ел саен күренекле милләтпәрвәрләргә «Мәгърифәтче» мактаулы исеме һәм Һ. Атласи премиясе биреп килә. Бу мактаулы дәрәҗәләргә М. Госманов, Р. Фәхретдинов, Г. Даутов, И. Таһиров, Р. Вәлиев, Р. Батулла, А. Хәлим, Ф. Бәйрәмова һәм кайбер башка билгеле галим-әдипләр лаек булды. Әлеге исемлеккә 2017 елда без фәкыйрегезнең дә өстәлүен мин шәхсән зур канәгатьләнү белән кабул иттем³.

Бөгелмәдә 1994 елдан бирле татар гимназиясе эшли. Һ. Атласи исемен йөрткән бу уку йортында аңа багышланган музей да бар. 2004 елдан Бөгелмә районы Карабаш бистәсендә Һ. Атласи исемендәге музей-китапханә эшли. Журналист, чын милләтпәрвәр Фазыл Вәлиәхмәт инициативасы белән оештырылган бу мәгърифәти-мәдәни учакта олуг галим эшчәнлегенә һәм, гомумән, татар яшәешенә мөнәсәбәтле күпсанлы, гаҗәеп кызыклы мәгълүматлар тупланган [8].

* * *

Һади Атласи эшчәнлегендә башка халыклар, бигрәк тә төрки кавемнәр турында факт-мәгълүматлар да шактый. Аның тарихи хезмәтләре урыс, төрек һәм кайбер башка телләргә дә тәрҗемә ителергә лаек.

ӘДӘБИЯТ

1. Һади Атласи. Тарихи-документаль җыентык / фән. мөх. М. Госманов; төз.-авт.: Р. Миңнуллин, А. Мөхәммәтдинова, И. Һадиев. – Казан : Җыен, 2007. – 400 б.

2. Миңнегулов Х. Без – «бер Ана-йортның балалары» (Татарстанда Төркиядәге милләттәшләребезне өйрәнүнең торышы (Курат һ. б.) // Иҗади гамәлле шәхесләр. – Казан : Татар. кит. нәшр., 2014. – 139–156 б.

3. Prof Akdes Himet Kurat. Kazan türklerinin Taninmiş tarihçi вe milliyetçilerinden Hadi Atlaz // Kazan. – 1975. – № 16. – 1–6 s.

4. Мекемтас Мырзахметулы. Тайны русификации казахов. – Алматы : «Каpзuгүрт» басnасы, 2015. – 344 с.

5. Атласи Һ. Сайланма әсәрләр : 2 томда / фән. мөх. М. Госманов; төз. : И. Гыймадиев, Л. Гобәйдуллин, Р. Миңнуллин, Э. Сәлахова. – Казан : Җыен, 2010. – 2 т. – 352 б.

6. Атласи Һ. Сайланма әсәрләр : 2 томда / фән. мөх. М. Госманов; төз.: И. Гыймадиев, Р. Миңнуллин, Э. Сәлахова. – Казан : Җыен, 2009. – 1 т. – 560 б.

7. Ахтямов Р. Сонеты. – Казань, 2014. – 297 с.

8. Һади Атласи исемендәге музей-китапханә йорты : Альбом. – «Татнефть» типографиясе, 2007. – 23 б.

2017

I. 6. Исхакый һәм Тукай

Бу ике мәшһүр зат – меңьеллык тарихы, меңәрләгән әдипләре булган татар әдәбиятының, мөгаен, иң күренекле вәкилләредер. Мәгълүм ки, сүз сәнгатенең төп вазифасы – халыкка хезмәт итү, адәм балаларын рухи һәм инсани яктан тәрбияләү, үстерү. Һәм Исхакый, һәм Тукай – әдәбиятның бу бөек бурычын тирәнтен аңлап эш итүнең, милләт бәхете өчен гомер буе көрәшүнең иң күркәм, иң җанлы мисаллары.

 
…Күңел берлән сөям бәхтен татарның,
Күрергә җанлылык вактын татарның.
 
 
Татар бәхте өчен мин җан атармын:
Татар бит мин, үзем дә чын татармын…
 

«Үз-үземә» шигыреннән алынган бу юллар – һәр ике каләм әһеленең иҗат, яшәеш шигаре.

XIX йөзнең соңгы чирегендә дөньяга килгән Исхакый һәм Тукай – боларның һәр икесе дә авылдан (берсе – Чистай төбәгеннән, икенчесе – Казан артыннан), мулла гаиләсеннән; һәр икесе дә татар мәдрәсәсендә белем ала. Урысча укып йөрүләре дә мәгълүм. Аларны тәрбияләүдә авыл гына түгел, шәһәр дә зур роль уйный. Һәм Исхакый, һәм Тукай татар вакытлы матбугатының тууында һәм үсүендә турыдан-туры актив катнаша; алар – «коеп куйган саф» әдип, шагыйрь генә түгел, ялкынлы публицист, тәнкыйтьче, педагог һәм җәмәгать эшлеклесе дә. Бу мөхтәрәм шәхесләрнең һәр икесе дә, татарның телен, рухи байлыгын, моңын, тарихын камил белү өстенә, төрки, Шәрык, урыс әдәбиятларыннан, госманлы, урыс телләре аша Аурупа сүз сәнгатеннән дә яхшы хәбәрдар.

Исхакый һәм Тукай – табигать тарафыннан бирелгән көчле әдәби сәләт, олуг талант ияләре. Алар яшәгән чор, милли чынбарлык, иҗтимагый-сәяси вакыйгалар бу шәхесләрне шәкелләштерә, үстерә, иҗатка этәрә һәм илһамландыра. ХХ йөз башы «татар әдәбиятының алтын чоры» дип әйтелә икән, биредә, әлбәттә, без иң беренче чиратта шушы ике бөек затка бурычлы.

Исхакый һәм Тукай яшәешендә, үзара охшашлыклар, уртаклыклар булу белән беррәттән, шактый гына аермалыклар да бар. «Инкыйраз…» авторы ата-аналы, чагыштырмача мул тормышлы гаиләдә туып үсә, дөньяның рәхәтен дә, михнәтен дә (төрмә-сөргеннәрне генә искә төшерик) күп күрә; бик аз вакытка гына булса да гаилә дә корып ала; кызы Сәгадәт аңа олыгаймыш көннәрендә чит-ят туфракларда бер рухи таяныч була; 1917 елгы инкыйлабларның, илдәшләр арасындагы көрәшләрнең үзәгендә кайный, Беренче һәм Икенче дөнья сугышларын башыннан кичерә; мөһаҗир сыйфатында җиһанның күп кенә мәмләкәтләрендә яши, төрле вакыйгаларында катнаша. Бу бөек һәм тынгысыз зат җитмеш җиденче яшендә якты дөньядан китеп бара. Кабере дә чит илдә – Төркиядә. Тукай исә, гәрчә олуг каләмдәшеннән сигез ел соңрак туса да, Исхакый гомеренең өчтән берен генә диярлеген (егерме җиде елын) яши. Әмма аның шушы чирек гасырлык гомере дә ятимлек, кулдан-кулга йөрү, ачлы-туклы яшәү, авыру, гаиләви ялгызлык, йортсызлык михнәтләре һәм мәшәкатьләре белән шыплап тутырылган. Шундый шартларда милли-иҗтимагый, мәдәни-мәгърифәти тормышның үзәгендә кайнау, 5–6 томны тәшкил иткән үлемсез әсәрләр тудыру – үзе гаять зур батырлык һәм фидакярлек, әйтергә яраса, феноменаль күренеш. Исхакыйдан аермалы буларак, Тукай, нигездә, Идел-йортта, туган ватанында яши һәм үзе мактаган да, тәнкыйтьләгән дә Казан каласында мәңгелеккә җирләнә дә.

Сорау туа: әгәр дә Тукай сәламәт булып, озаграк яшәсә, нинди язмышка дучар булыр иде икән? Турылыгы, мәсләки ныклыгы, кыюлыгы, «Инкыйраз…» авторына охшаш холкы, көчле милләтпәрвәрлеге белән ул да, мөгаен, Исхакый юлы белән мөһаҗирлеккә китәр иде. Илдә калган очракта да, яңа шартларга ярашырга теләмичә, шәхес культының тәүге корбаннарыннан берсе булыр иде.

Ә соң бу ике бөек шәхеснең үзара мөнәсәбәтләре, бер-берсе турында күзаллаулары ничек булган? Һәм Тукай, һәм Исхакый ХХ йөз башы татар иҗтимагый-мәдәни, әдәби тормышның үзәгендә кайнаганнар, андагы яңа әсәрләрне, китапларны, каләм әһелләрен белеп барганнар. (Исхакый хәтта сөргенгә җибәрелгәч тә, Казан, Уфа, Оренбург милли, рухи тормышыннан хәбәрдар була.) Тукай 1907 елда Казанга килүенең беренче көннәрендә үк Исхакыйны күрергә тели. С. Рәмиевкә: «Гаяз әфәндене күрә алмам микәнни инде?» – дип өзелеп әйтеп тә куя. Әмма инде Исхакый шушы көннәрдә генә Архангель губернасына сөрелгән була. [1:80]

«Инкыйраз…» һәм «Шүрәле» авторлары, гәрчә шәхсән бер генә мәртәбә очрашмасалар да, бер-берсенең иҗатларын белеп яшиләр. Бу хакта аларның мирасларында шактый гына факт-мәгълүматлар бар. Мәсәлән, Тукай үзенең «Мөридләр каберстанындан бер аваз» шигырендә (1906) болай дип яза:

 
…Дәрсе гыйбрәт вирде безә «Инкыйраз» нам (исемле. – Х. М.) бер әсәр;
Аһ, боны язган кеше инсан икәндер белмәдем…
 

Күрәсез: яшь шагыйрь өлкән каләмдәшенең әсәрен югары бәяли, аны «гыйбрәт сабагы» дип атый; ә инде аның авторын хәтта мифлаштыра. Тукайның «Казанга кайтыш» (1912), «Тегеннән – шуннан» (1912), «1912 елның… хисабы» (1913) һәм кайбер башка язмаларында да Исхакый һәм аның аерым әсәрләре уңай яктан телгә алына. Үзенең «Мәктәптә милли әдәбият дәресләре» исемле хрестоматиясендә (1911) әдип иҗатыннан кайбер үрнәкләр дә бирә.

Бөек шагыйрьнең бөек әдипкә багышлап язылган махсус шигырьләре дә бар. Шуларның берсе – 1907 елда иҗат ителгән «Кем ул?». Җиде икеюллык строфадан торган бу шигырьдә Исхакыйның милли яшәешебездә башкарган олуг эш-гамәлләре, тоткан урыны бәян ителә:

 
…Караңгыда идек, аттырды «Таң»ны кем?
Безне бер көлдергән, бер еглаткан кем?
 
 
Кәчән көнләрне уйга алдыран кем?
Вә бер дә «Инкыйраз»ын аңдыран кем?
(Узган көннәребезне уйлаткан кем?
Һәм «Инкыйраз»ны исебезгә төшергән кем?)
 

Тукай өчен Исхакый – «милләтне күтәрүче», аңа «тел бирүче», «исемен яңгыратучы» да, «дошманнарыбызны күрсәтүче» һәм «милләтне шатландыручы» да, «бөтен зәхмәт»-авырлыкны үзенә алучы да. Гадәттә, бу шигырьнең исемен, андагы һәрбер юлны сорау билгесе белән басалар. Әмма ул – гадәти сөаль генә түгел, ә икърарны, раслау-горурлыкны эченә алган сорау да.

Тукай үзенең үлеменә егерме өч көн кала иҗат иткән «Мөхәрриргә» шигырен (1913) турыдан-туры Исхакыйга мөрәҗәгать итеп яза. Ул сөргеннән азат ителгән бөек әдипне лаеклы каршылау уңае белән иҗат ителгән. Әмма рәсми хакимият Исхакыйның Казанга кайтуын тыя.

Кыйтга жанрында язылган «Мөхәрриргә» шигыре «Инкыйраз…» авторына олуг хөрмәт, аны зурлау хисләре белән сугарылган. Тукай Исхакыйны милләтнең юлбашчысы («чубаны»), гаделлекне, хаклыкны торгызучы рәвешендә бәяли, аны сагынуын, аның ватанга кайтуын бөтен барлыгы белән тели.

 
…Кайт әле монда, ватанга, кайт әле, саргайтмәле!
Күз карашыңнан керер җир тапмасынчы кер, рия.
 

Син булмаган алты елда, ди шагыйрь, «җанлы тормыш… бетте», «шанлырак бер эш тә булмады», «көтү аерылышып» бетте…

Тукайның соңгы шигырьләреннән берсе «Даһига» дип атала. Аның тәүге һәм ахыргы строфалары болай яңгырый:

 
Күз карашыңда синең дөнья күренде мәңге төн;
Киттең эзләп син, аны яктыртмага, идеал утын…
 
 
…Артка бакма, даһием, идеал һаман да алда ул;
Алга барганнарга тик табыла табылса – Алла ул!
 

Күп кенә авторлар бу шигырьнең Исхакыйга мөнәсәбәттә иҗат ителүен искәртәләр.

Тукайның милләт шагыйре буларак өлгерүендә, аның гаять нәтиҗәле иҗатында бөек әдипнең роле зур. Ул аның фикердәше, мәсләктәше, остазларының берсе булган. Шагыйрь бөеклек дәрәҗәсенә ирешсә дә, бер казанга ике тәкә башы сыймый принцибы белән эш итмәгән, өлкән каләмдәшенең зурлыгын, даһилыгын кешеләр ишетмәсен рәвешендә түгел, ә бөтен гавам алдында таныган, яңгыраткан. Шунысы кызык: Тукай – көчле сатирик, ул, кемнең кем булуына карамастан, үзенең әче тәнкыйть укларын атып кына торган. Ә менә «Инкыйраз…» авторын ул һич тә тәнкыйтьләми, аны һәрчак ихтирам белән телгә ала.

Үз чиратында Исхакый да Тукайга һәрвакыт хөрмәт белән карый, аның шәхесен, шигырьләрен гомере буе зурлый, игътибар үзәгендә тота, кирәк чакта аны яклый да, аклый да. Бөек әдипнең шагыйрь хакында дистәләгән махсус язмалары да бар. Шундыйларның берсе «Тукай мәрхүм» дип атала. Прозаик поэманы хәтерләткән бу текст, шагыйрьнең үлеменә ике ел тулу алдыннан язылып, «Ил» гәҗитенең 1915 елгы 27 март санында басылган. Бу мәкалә бераз гына үзгәрешләр белән «Яңа милли юл» журналының 1931 елгы 4 нче (апрель) санында кабат нәшер ителә. Исхакыйның бу язмасы, гәрчә күләм ягыннан ике битлек кенә булса да, эчтәлек-мәгънәви җәһәтеннән гаять тыгыз, бөек әдипнең халык шагыйре хакындагы карашларын шактый тулы чагылдыра. Мәкалә авторы Тукайның «милли шагыйрь» булуына, иҗатының үлемсезлегенә басым ясый. Ул, ди Исхакый, халыкның «уен-фикерен шигъри бер җепкә тезеп бирүче милли шагыйрь». Аның үлеме, «матәм» бөтен татарны берләштерде. Тукайны искә алу, зурлау «быел гына түгел, еллар, ун еллар, йөз еллар шулай барачактыр, шулай итәчәктер. Бу – табигыйдыр; бу – мантыйкыйдыр. Бу – Тукайның олуглыгына, иткән хезмәтенең зурлыгына мөнасибтыр… Тукай сигезьеллык хәятында күрмәгән кадерне, ихтирамны бердән алды. Авыр …тормышта – төчесеннән битәр ачысы күп, матурлыгыннан битәр ямьсезе күп тормышта ирешә алмаган дәрәҗәгә Тукай бердән иреште»; «…Көннән-көн Тукайның тәэсире тирәнәя барган кебек, көннән-көн Тукайның милли рухы бөтен татар яшьләренең җанын, рухын ашлый барган кебек, көн үткән саен, аның кыйммәте дә күтәреләчәктер. Аның татар милләтенә хезмәте, калдырган байлыгы меңнәр, йөзәр меңнәр мәртәбә артачактыр. Аның …шигырь хәзинәсе алган саен кимеми торган, алган саен саклана торган милли зәмзәм коесына әвереләчәктер». Исхакый фикеренчә, бу «зәмзәм коесы» – бик күпләр өчен пакьләнү, дәвалану чыганагы.

Бу мәкалә иң беренче чиратта мәктәпләргә, укытучыларыбызга атап язылган. Автор укучыларга Тукайны «былчыратмыйча», «ялганнар белән бутамыйча» җиткерергә өнди. «Тукай, – ди ул, – безнең яңа, мәдәни, милли тормышыбызның иң зур нигезе булганга, аның тазалыгы, аның пакьлеге баланың күңелендә бик нык утырырга тиеш. Аның олуглыгы, аның бөеклеге безнең милләтебезнең бөеклеге, олуглыгы берлә мөнасиб булганга күрә, ул үзенең олуглыгы кадәр пәрдәсен ачарга тиештер. Шуны булдыру, шуларны эшләп, баланың күңеленә сеңдерү – укытучыларның бурычыдыр, милли-мәдәни вазифасыдыр».

Исхакыйның Тукай турындагы башка язмаларында да (аларның күпчелеге «Яңа милли юл» журналында басылган) шагыйрьнең бөеклеге, миллилеге, татар рухи тормышындагы зурлыгы ассызыклана, аның иҗат чыганакларына, идея-эстетик карашларына, сәнгати осталыгына игътибар юнәлтелә [болар хакында тулырак мәгълүматлар: 2:268–280]. 1938 елда дөнья күргән бер язмасында (Яңа милли юл. – 1938. – № 4. – 2 б.). Исхакый Тукайны «татарның иң зур шагыйре» дип атый; аның «Тик милләткә хезмәткә мәхәббәт миндә бар. Минчә, монда ямь дә бар, ләззәт тә бар һәм тәм дә бар» шигырен мисалга китерә дә болай ди: «Гомере буенча менә шул милләткә хезмәт аның бөтен иҗатында Тимерказык булып, аның кыйбласы булып барадыр. Бөтен кыска гомере буенча ул шул милли юлдан һичбер тайпылмыйча, кабергә кадәр милләт ерын ерлап, милләт кайгысын көйләп, милләт көлкесендән көлеп, үзенең иҗатын шул милләтчелек кальбенә сугып киләдер. Яңлышканда, каләме шуып кына китеп тә, икеюллык кына бер шигырьне дә шул алган юлына хилаф төстә язмыйдыр, яза да алмыйдыр».

Исхакый Тукайның гомерен озынайта алмаганга үкенеч хисләрен дә белдерә, хәтта халыкка, аеруча хатын-кызларга үпкәсен дә әйтеп куя. «Бөтен төрк-татар дөньясы алдында, – ди ул, – Тукай йилдә яна торган шәм кеби көннән-көн аның актык сәгатьләре якынлаша. Ләкин аны саклау тәдбире (уй-нияте. – Х. М.) иң соңга кадәр кичектерелә. Тукайның, алдан хәбәр биргән кеби, берничә ел элек ерлаган, көйләгән:

 
И мөкатдәс моңлы сазым, уйнадың син ник бик аз,
Син сынасың, мин сүнәмен, айрылабыз, ахрысы, –
 

дип, алдан хәбәр бирүе дөресткә чыга» (Яңа милли юл. – 1938. – № 4. – 9 б.).

Исхакый өчен Тукай – милләтнең киләчәге, теле, мәдәнияте, ирке-бәйсезлеге өчен көрәштә ышанычлы терәк, таяныч, татарның бер символы. Ул җитәкләгән «Яңа милли юл»да эпиграф, шигарь рәвешендә шагыйрьнең шигырьләре басыла, аның хакында Сәгадәт Чагатай, Хөсәен Габдүш һ. б.ның язмалары басыла.

Мәгълүм ки, чит илләрдә яшәүче милләттәшләребез, Тукайны искә алып, төрле чаралар уздыралар. Төрле урыннарда «Тукай җәмгыять»ләре эшли. 1933 елда Токиода шагыйрь әсәрләренең гарәп хәрефләре белән биш томлыгы (646 битле «Мәҗмугаи асар»е) басылып чыга. Төркиядә нәшер ителгән «Kazan» журналы да Тукай тематикасына зур урын бирә. Финляндиядә шагыйрьнең аерым китаплары дөнья күрә. Боларның күбесе диярлек Исхакый инициативасы белән яисә аның традицияләрен дәвам иттерү юнәлешендә башкарыла.

Исхакый һәм Тукай… Татарның бөек бу ике улы – халыкка хезмәт итүнең, аның мәнфәгатьләре, иреге, барлыгы өчен дастан геройлары кебек батырларча көрәшүнең, иҗади дуслыкның, бер-береңә тугрылыкның классик үрнәкләре.

ӘДӘБИЯТ

1. Габдулла Тукай: Тормышы һәм иҗат елъязмасы. – Казан : Татар. кит. нәшр., 2003. – 80 б.

2. Миңнегулов Х. Гаяз Исхакыйның мөһаҗирлектәге иҗаты. – Казан : Татар. кит. нәшр., 2004. – 268–280 б.

2016

I. 7. Остазларымның берсе⁴
(Күренекле шәрыкшинас Габдрахман Таһирҗановның тууына 110 ел тулу уңаеннан)

Иҗтимагый, сәяси, гыйльми, мәдәни ихтыяҗларга җавап йөзеннән, ягъни объектив заруриятне күздә тотып, Рәсәйдә Көнчыгышны өйрәнү фәне (шәрыкшинаслык) XIX йөз – ХХ гасыр башларында шактый алга китә, Казан, Петербург, Мәскәү гыйльми үзәкләре дөньяга таныла, күпләгән хезмәтләр нәшер ителә. Шунысы мөһим: бу чор шәркыятьче галимнәрнең, ягъни ориенталистларның эшчәнлеге өчен комплекслылык, күпкырлылык хас. Аларның зур өлеше берничә Гареб һәм Шәрык телен белә, иранистика, арабистика, тюркология тармакларында тарихчы, телче, әдәбиятчы, философ, этнограф… буларак чыгыш ясый. Бу төр сыйфатлар, мәсәлән, А. Казембек (1802–1870), И. Н. Березин (1818–1896), В. В. Бартольд (1869–1930), А. Е. Крымский (1871–1942) һәм кайбер башка күренекле галимнәрнең эшчәнлегендә күзәтелә. Үкенеч ки, классик ориенталистика фәненә хас булган комплекслылык, күпкырлылык, масштаблылык совет чорында һәм, гомумән, соңгы гасырда әкренләп зәгыйфьләнүгә, теге яки бу дәрәҗәдә сүнүгә йөз тотты. Шулай да бу төр сыйфатлар аерым галимнәрнең эшчәнлегендә дәвам итте һәм мөһим, файдалы нәтиҗәләр бирде. Шундый фидакяр, мәшһүр затларның берсе – милләттәшебез Габдрахман Таһир улы Таһирҗанов (7. 02. 1907, элеккеге Тәтеш өязе (хәзерге Апас районы) Морзалар авылы – 18. 12. 1983, Ленинград). Аның тормыш юлы, фәнгә килү сукмаклары бик тә катлаулы, гыйбрәтле, әдәби-сәнгати әсәрләргә лаек булырлык. Ул әхлаклы, чагыштырмача укымышлы, үз көче белән көн күрә торган, хезмәт сөючән гаиләдә туып үсә. Әтисе, иген игү, терлек карау, яшелчә, җиләк-җимеш үстерү белән беррәттән, балалар да укыта, мәчеттә дә эшли; вакыты-вакыты белән Әстерхан якларына, Урта Азия тимер юл төзелешенә, Казан дары заводына да барып тир түгә, ундүрт балалы (өстәвенә янә ике ятим бала) гаиләне карауда бөтен көче белән тырыша. Өлкән балаларның берсе булган Габдрахман әти-әнисенең төп таянычы, булышчысы сыйфатында үсә. Гаиләдә китап культы хөкем сөрә. Булачак галим үз истәлекләрендә әбисенең фарсы, госманлы телләрен дә белүен, Гаттарның «Пәнднамә», Чәләбинең «Мөхәммәдия» китапларын оригиналда укуын искә төшерә [1:315].

Габдрахман әүвәл үз авылларындагы мәдрәсәдә белем ала. Өч елдан соң, ягъни 1914 елда, абыйсы белән үзләреннән ерак булмаган Урта Балтай (хәзерге Апас районы) мәдрәсәсендә шунда торып укуын дәвам итә, татарчадан тыш, гарәп-фарсы телләрен һәм әдәбиятларын өйрәнә, Коръәнне дә шактый үзләштерә. Октябрь инкыйлабыннан соң бу мәдрәсә ябыла, алга таба Габдрахман ике ел «совет мәктәбе»ндә укып ала. Күрәсең, бу яңа типтагы мәктәп яшүсмер егетне бик канәгатьләндерми. 1920 елда ул күп кенә күренекле затларны (Ш. Мөхәммәтов, З. Бәшири, Һ. Атласи…) биргән атаклы Буа мәдрәсәсенә барып керә. Әмма ачлык елда берничә айга укуын бүлеп тора. Дүрт туганы, кайбер якын кардәшләре белән Сормово шәһәрендә кыш уздыралар, хәер сорашып, күп кыенлыклар күреп булса да, коточкыч ачлыктан исән-сау калалар. 1922 елда Габдрахман Буада укуын дәвам итә. Бу мәдрәсәнең озак еллар буе тупланган бай китапханәсе булуы мәгълүм. Габдрахман анда төрле телләрдәге басмалар, шул исәптән татарча әдәби, гыйльми әсәрләр, гәҗит-журналлар, Ш. Мәрҗани, И. Гаспралы, Р. Фәхреддин, Ф. Кәрими, М. Бигиев хезмәтләре белән ныклап таныша. Укытучылар арасында Истанбул, Каһирә югары уку йортларында белем алган тәҗрибәле мөгаллимнәр дә эшли. Әмма бераздан совет хакимияте Буа мәдрәсәсен дә яба. Булачак шәрыкшинас берничә ел Морзаларда яшәп ала: хуҗалык эшләре белән дә шөгыльләнә, күп вакытын китап укуга бирә, нәсел шәҗәрәләре төзи, хәтта шигырьләр дә яза.

1927 елда, белемен арттыру максаты белән, ул Ленинградка килә. Атаклы Муса Бигиев белән таныша, аннан гаруз, борынгы гарәп шигърияте хакында сабаклар ала. 1927–1928 елларда Габдрахман Таһир улы Ленинград Җәмигъ мәчетендә Коръәнне иң яхшы укучы буларак таныла. Гомумән, аның күркәм тавышлы булуын, татар, төрки җырларын матур итеп башкаруын еш телгә алалар. Ул беркайчан да спиртлы эчемлекләр кулланмый, тәмәке тартмый. Физик яктан таза була. Хәтта көрәшеп йөрүен дә искә төшерәләр.

1929–1930 елларда Морзалар егете Мәскәү, Баку шәһәрләрендә яши, төзелештә эшли, берара курьер вазифасын да башкара. Аның 1931–1937 еллардагы тормышы Төрекмәнстан, Үзбәкстан белән бәйле. Ашхабадта ике еллап яшәү дәверендә ул китапханәче, техникум тулай торагында тәрбияче булып эшли. Банк системасында хезмәт куючы урысларга төрекмән телен дә укыта. Берара Социаль гигиена институты оештырган этнографик экспедицияләрдә катнаша.

Ташкентта яшәү дәверендә ул шулай ук күп урыннарда төрле вазифалар башкара: тәрҗемәче (күбрәк урысчадан үзбәкчәгә), Мәгариф министрлыгында методист, Наркомземда, Дәүләт банкында, Аптека идарәсендә… үзбәк теле укытучысы һ. б. Шушы чорда Габдрахман Таһир улы дүртьеллык рабфакны бер елда бик уңышлы төгәлли.

1937 елның җәендә Ленинград дәүләт университетының гарәп филологиясе бүлегенә укырга керә. Шушы ук елны ул иран филологиясенең икенче курсына да кабул ителә. Моңа кадәрге әзерлек, телләрне яхшы белүе аңа ике белгечлек буенча да укырга мөмкинлек бирә. Шушындый бер факт билгеле: атаклы шәрыкшинас, академик И. Ю. Крачковский үз студенты Г. Таһирҗановның Шәрык телләрен белүенә шакката һәм түбән курста вакытта ук аннан гарәп теленең бөтен университет программасы буенча берьюлы имтихан ала.

Апас егете, матди якны күздә тотып, студент елларында да төрле урыннарда эшләргә мәҗбүр була. Аның, мәсәлән, хореография училищесында милли төркемнәрдә башкорт һәм төрекмән телләрен укытуы мәгълүм.

Г. Таһирҗанов 1941 елда университетны «бик яхшы» билгеләренә («диплом с отличием») тәмамлый. Аны курсташы (соңрак күренекле иранист) М. Н. Боголюбов белән берлектә Мәскәүгә Кызыл Армия Югары мәктәбенә фарсы теле укытучысы итеп җибәрәләр. (Берара бу хәрби уку йорты Казанга да күченеп ала.) 1943 елда ул СССР Фәннәр академиясенең Шәрыкшинаслык институтына аспирантурага кабул ителә һәм янә Ташкентка килә. Эвакуацияләнгән күренекле галимнәрнең лекцияләрен тыңлый, китапханәләрдә эшли, инглиз һәм алман телләрен тагын да камилләштерә, диссертация әзерли һәм аны 1946 елда Ленинградта яклагач, шунда эштә калдырыла. Гомеренең ахырына кадәр Габдрахман ага «төньяк башкала»дагы дәүләт университетының Шәрык факультетында гарәп һәм фарсы телләрен, әдәбиятларын, төрле махсус курсларны укыта, Шәрыкшинаслык институты белән дә хезмәттәшлек итә. Шушы ук калада вафат булып, андагы Волков зиратына җирләнә дә.

* * *

Габдрахман ага, – төрле халыклардан күпләгән шәкертләр тәрбияләү, югары квалификацияле белгечләр әзерләү белән бергә, җитди генә фәнни хезмәтләр авторы да. Дөрес, аларның гомуми саны артык күп түгел, әмма һәрберсе гыйльми тирәнлекләре, факт-мәгълүматларга байлыгы, яңалыклары белән фәндә тирән эз калдырган. Биредә мин галим хезмәтләренең тик берничәсен генә искә төшереп узам. Аның гыйлем дөньясына биргән беренче зур һәм күләмле хезмәте Алтын Урда чоры шагыйре Котбның «Хөсрәү вә Ширин» әсәре турында. Хәзер бу шигъри роман күпләргә мәгълүм, төрле урыннарда, шул исәптән Казанда да, кат-кат басылган. Ә бит ул узган гасыр урталарына кадәр хәтта зур тюрколог галимнәргә дә бөтенләй диярлек билгеле булмый. Габдрахман Таһир улы үзенең университеттагы укытучысы мәшһүр шәрыкшинас Е. Э. Бертельс ярдәмендә «Хөсрәү вә Ширин»нең Париж Милли китапханәсендә сакланучы бердәнбер кулъязмасының (1383) күчермәсен алдыра, шуңа нигезләнеп диплом эшен яза һәм бик тә уңышлы яклый. Е. Э. Бертельс җитәкчелегендә язылган кандидатлык диссертациясендә дә шул теманы дәвам иттерә. Аның бу хезмәтен минем кат-кат укыганым бар. Ул – кабатланмас (уникаль) тикшерү. Андый хезмәтне, мөгаен, Габдрахман Таһир улы кебек энциклопедик зат кына яза аладыр. Бу диссертациядә фарсы һәм төрки телләрдәге Низами һәм Котб әсәрләре чагыштырма планда җентекле тикшерелә, төрки-татар шагыйренең иҗади фикерләвенә хас үзенчәлекләр ачыклана. Шунысы мөһим: галим бу әсәрне өйрәнү эшен гомеренең соңгы елларына кадәр дәвам иттерде. «Татар әдәбияты тарихы»ның I томына (1984) урнаштырылган Котб хакында бүлек – шуның ачык бер мисалы.

Классик шәрыкшинаслык фәне, нигездә, кулъязмалар белән эш итә. Чөнки басма китап – чагыштырмача соңгырак дәвер күренеше. Мәгълүм ки, кулъязмаларны өйрәнү – гаять кыен, четерекле, махсус әзерлек-күнекмәләрне таләп итүче эш. Гарәп, фарсы, төрки телләрен яхшы белгән Габдрахман Таһир улы иске кулъязма китапларны укуның, тасвирлауның чын остасы иде [1:324–325]. Аның бу сыйфатын шәхсән минем үземә дә берничә мәртәбә күрергә туры килде. Хәтта аннан зур-зур галимнәр дә бу мәсьәлә буенча консультация-киңәшләр ала иде.

Билгеле булганча, Ленинград (Петербург) университеты китапханәсендә гаять бай Шәрык кулъязмалары тупланган. Заманында аларны тасвирлау эшен К. Г. Залеман, А. А. Ромаскевич кебек күренекле ориенталистлар башлаган була. Аны дәвам итү Г. Таһирҗановка йөкләнә. Татар галиме үзенә хас үҗәтлек, тырышлык белән бу эшне башкара. Шуның нәтиҗәсе ике китап рәвешендә дөнья күрә. (Описание тюркских и персидских рукописей Восточного отдела библиотеки ЛГУ. – Л., 1962; Список таджикских, персидских и тюркских рукописей Восточного отдела библиотеки ЛГУ. – Л., 1967.) Бу басмалар инде менә ярты гасырдан артык галим-голәмә өчен ышанычлы чыганак, белешмә вазифасын үтәп килә.

Габдрахман Таһир улын фән докторы (1969), профессор (1970) иткән төп хезмәте, – әлбәттә, Рудәки (860–941) турындагы монографиясе [2]. Биредә дистәләгән телләрдәге гаҗәеп күп чыганакларга, хезмәтләргә нигезләнеп, классик фарсы-таҗик әдәбиятына нигез салучы, дөньякүләм күренекле шагыйрьнең тормышы һәм иҗаты, өйрәнелү тарихы яктыртыла, фәндә урнашкан шактый гына фикерләр бәхәскә алына, кире дә кагыла. Мәсәлән, рәсми совет фәнендә күп кенә галимнәр Рудәкинең хөкемдарлар тарафыннан сукырайтылуын раслап килделәр, бу хакта сәнгать әсәрләре дә иҗат ителде. Татар галиме исә бөек шагыйрьнең тумыштан сукыр булуын раслады. Мондый нәтиҗәсе өчен аңа күпләр ябырыла. Әмма бераздан монография авторы белән аның оппонентлары да килешергә мәҗбүр була. 1978 елда Дүшәнбедә булганда мин таҗик зыялыларының Габдрахман аганы зурлауларын, хөрмәт итүләрен үзем дә күреп кайттым.

Татар галименең Рудәкидән тыш, Фирдәүси, Гаттар, Әмир Хөсрәү Дәһләви һәм кайбер башка Шәрык классиклары хакында да язмалары билгеле. Ул – гарәп, фарсы телләрен, әдәбиятларын укытуга багышланган әсбаплар авторы да. Фольклор, шул исәптән атаклы «Манас» турында да кызыклы фикер-күзәтүләре бар.

Габдрахман ага – төрки-татар әдәбиятын өйрәнүгә дә зур өлеш керткән галим. Котбтан тыш, ул Кол Гали хакында да берничә хезмәт язды. Аның 1968 елда «Казан утлары» журналында (№ 12. – 121–125 б.) басылган «Фирдәүси һәм Кол Гали» мәкаләсе үз вакытында зур вакыйга рәвешендә кабул ителде һәм «Кыйссаи Йосыф» әсәрен тагын да тирәнрәк, колачлырак тикшеренүләргә юл ачты. 1975 елда «Казан утлары» журналының 7, 8, 10 нчы саннарында Г. Таһирҗановның «Татар әдәбиятының катлаулы мәсьәләләре» исемле мәкаләләр циклы (аны кече монография дип тә атарга мөмкин) дөнья күрде. Анда халкыбызның этник тарихы нигезендә татар сүз сәнгатенең озын-озак тарихы яктыртыла, Шәрык, шул исәптән төрки әдәбиятлар белән багланышлары тикшерелә, аерым авторлар хакында мөһим генә фикер-күзәтүләр ясала. Галимнең бу хезмәте методологик характерда булуы, тел, этногенез, тарих, дин, әдәбият мәсьәләләренең комплекслы каралуы белән сыйфатлана. Ул татар халкы турындагы фәннең алга таба үсешенә дә билгеле бер дәрәҗәдә йогынты ясады.

Габдрахман аганың төрки-татар әдәбиятына кагылышлы мәкаләләре, шул исәптән Кол Гали, Котб турындагы кайбер язмалары, 1979 елда «Тарихтан – әдәбиятка» исеме астында аерым китап булып та басылып чыкты [3].

Габдрахман ага аяклы тарих, энциклопедия кебек иде. Ул күпләгән татар зыялыларына үзенең файдалы киңәш-теләкләрен биреп торды. Алар арасында без фәкыйрегез дә бар.

* * *

Габдрахман Таһир улы белән миңа хезмәтләре аша гына түгел, шәхси яктан күп мәртәбәләр очрашырга, аралашырга туры килде.

Мин 1967 елның ноябрь аенда Казан университетының татар әдәбияты кафедрасында ассистент булып эшли башладым. Өч елдан артык районда эшләү дәверендә, студентлык чорында алган белемнәрнең инде күбесе беткән. Аспирантура узылмаган. Диссертация темасы итеп Алтын Урда шагыйре Сәйф Сараины бирделәр. Укытырга да кирәк. Яшь укытучы дип, төрле эшләрне өеп кенә торалар. Шунда кафедра мөдире Хатип ага Госман, минем хәлне аңлап, без фәкыйрегезне 60 нчы елларның ахырында (1969 елда булса кирәк) дүрт айга Ленинград университетының Шәрык факультетына стажировкага җибәрергә булды. (Зур рәхмәт үзенә!) Алдан сөйләшеп куйганнар. Мин туп-туры Габдрахман ага янына киттем. Ул мине җылы гына кабул итте, тулай торакка урнашуда, рәсми кәгазьләрне алуда ярдәм итте, җитәкче булырга да ризалык бирде. Мин аның һәм кайбер башка укытучыларның (А. Н. Болдырев, М. Н. Боголюбов, С. Н. Иванов һ. б.) дәресләренә дә йөрдем, Салтыков-Щедрин исемендәге китапханәдә озаклап эшләдем, Фәннәр академиясе, Шәрыкшинаслык институты, университет китапханәләренә дә күп мәртәбәләр барырга туры килде. Кыскасы, бу дүрт ай минем өчен тулы бер академия, дарелфөнүн кебек булып чыкты, шактый белем-мәгълүмат тупладым, әзерлек алдым. 1978 елгы ике айлык стажировка вакытында да Габдрахман ага минем өчен чын мәгънәсендә остаз булды. Аның абруйлы исеме, визитка кебек, миңа Ленинградта гына түгел, Мәскәү, Ташкент, Баку, Дүшәнбе, Алматы калаларында да җиңеллек китерде, хәтта бик ачылырга тормаган ишекләрне дә ачуга ярдәм итте. Минем кандидатлык, докторлык диссертацияләре язылуда да бу рәхимле затның роле зур булды, кандидатлык диссертациясен яклауда (1972) рәсми оппонент сыйфатында да катнашты.

1982 елда безнең Ш. Садретдинов белән берлектә язылган ике монография («XIX йөз татар әдәбияты ядкярләре», «XIX йөз татар хрестоматияләре») дөнья күргән иде. Шулар университетның фәнни эшләр конкурсына тәкъдим ителде. Комиссия аларны рецензиягә Г. Таһирҗановка һәм Ә. Тенишевка җибәрә. Бу могтәбәр затларның җылы кулы белән без 1983 елда фәнни конкурста беренче урынны алдык. Шунысы гыйбрәтле: Ленинградта яшәүче татар галимебез китапларга үз бәяләмәсен вафатына бер ай кала язган.