Kitabı oku: «Менинг ҳаётим», sayfa 2

Ишлаб чиқариш имконига эга бўлмасак, ҳеч нарсамиз бўлмайди. Баъзилар айтадики, мабодо ишлаб чиқарсак, у ҳам капиталистлар учун бўлади. Яхшироқ ишлаб чиқариш воситаларини тақдим қила оладиган капиталистлар – жамият пойдеворидир. Уларнинг ҳеч нарсаси ўзиники эмас. Улар шунчаки мулкни бошқалар фойдаси учун тасарруф қилади. Олибсотар капиталистлар – вақтинчалик зарурий ёвузлардир. Улар ўз пулини ишлаб чиқаришга жорий этса, ёвуз бўлмаслиги ҳам мумкин. Аммо уларнинг маблағи тақсимлашни мушкуллаштиришга, истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчи ўртасида тўсиқлар барпо этишга хизмат қилса, унда бундай капиталистлар ёвуз саналади, пул меҳнат муносабатларига яхшироқ мослаштирилса, уларнинг фаолияти тўхтайди. Қачон пул меҳнат муносабатларига яхшироқ мослашади? Қачонки, фақат меҳнатгина саломатлик, бойлик ва бахт йўлига олиб чиқишини ҳамма тўлиқ англаса.

Ишлашни истаган инсон ишлолмаслиги ва меҳнати учун лозим ҳақни ололмаслиги учун асос мавжуд эмас. Худди шу каби ишлай оладиган, бироқ ишламайдиган одам жамиятга хизмати учун тегишли ҳақни олмаслигига асос йўқ. Ҳар қандай шароитда инсон жамиятга берганига яраша олиши ҳам керак. Агар у жамиятга ҳеч нарса бермаса, жамиятдан ҳам бирор нарса талаб қилишга ҳақли эмас. Унга ҳам эркинлик берилган – очликдан ўлиш эркинлиги. Кимдир ўзи лойиқ бўлганидан кўра кўпроқ ҳақ олаётган бўлса, ҳамма ўз хизматига қараганда кўпроқ ҳақ олишга ҳақли, деган ақида билан узоққа бормаймиз.

Барча одамлар тенг, деган таъкиддан ҳам кўра бемаънироқ ва инсоният учун зарарлироқ ғоя йўқ. Барча инсонлар тенг эмас ва инсонларни тенглаштиришга уринадиган демократик концепция тараққиёт оёғига тушов, холос. Ҳамма бирдек қобилиятли эмас. Қобилиятлироқлар сони қобилиятсизроқларникидан оз. Кўп сонли майдалар битта йирикни ағдариши мумкин. Аммо шу билан улар ўзларини ҳам ағдаради. Айнан катта одамлар жамоага етакчилик қилади ва кичик одамларнинг осонроқ яшашига шароит яратади.

Қобилиятларни тенг кўрадиган демократик концепциянинг таги бўш. Табиатдаги ҳеч бир нарса тенг эмас. Биз машиналаримизни алмаштирса бўладиган қисмлардан ясаймиз. Бу эҳтиёт қисмларнинг ҳар бири кимёвий таҳлил, аниқ ўлчовчи асбоблар ва нозик ишловлар орқали бир‐бирига айнан ўхшаш ясалади. Шунинг учун уларнинг ҳар бирини синаб кўришга ҳожат йўқ. Ташқи томондан бир-бирига ўхшаш, бир хил маркадаги икки “Форд” машинасини кўрсак, уларни бир-биридан ажрата олмаймиз, улар шу қадар бир хил ясалганки, бирининг исталган қисми иккинчисига ўрнатилса ҳам бир хил кўринади. Аммо ундай эмас. Улар турлича ишлайди. Бизда юзлаб, ҳатто минглаб “Форд”ларни миниб кўрган одамлар бор ва улар иккита бир-бирига мутлақо ўхшаш автомобиль йўқ дейди; агар улар янги машинани бир соат ё камроқ миниб, кейин худди шу шароитда бир соат минилган бошқа автомобиль ёнига қўйишса, иккала машинани ташқи томондан бир-биридан ажрата олишмайди, аммо минганда фарқлайдилар.

Шу пайтгача мен турли умумий мавзулар ҳақида гапирдим, энди аниқ мисолларга ўтамиз. Ҳар бир инсоннинг турмуш шароити унинг жамиятга кўрсатган хизматларига мутаносиб бўлиши лозим. Ҳозир шу мавзуда бир неча сўз айтишнинг айни мавриди, чунки биз хизмат қилиш номуҳим деб ҳисобланилган даврни бошдан кечирдик. Биз шундай йўлдамизки, бунда инсоннинг на меҳнати ва на хизмати эътиборга олинади. Буюртма олиш осон бўлиб қолди. Авваллари мижоз сотувчининг маҳсулотини олиб, унга марҳамат кўрсатар эди, энди муносабатлар ўзгарди ва сотувчи мижозга маҳсулот сотиб, унга марҳамат кўрсатадиган бўлди. Бизнес оламида бу офатдир. Ҳар қандай монополия ва ҳар қандай фойдахўрлик – офат. Агар корхона учун изланувчанликка зарурият бўлмаса, шубҳасиз бу зарар келтиради. Бизнеснинг ўз ризқини ўзи топадиган жўжа каби бўлиши унинг соғломлигини билдиради. Афсуски, ишбилармонлик оламида ҳаммасига осон эришилмоқда. Қиймат ва нарх ўртасидаги ҳаққоний мутаносибликка дарз кетди. Мижоз манфаатини қониқтириш ҳақида ўйлаш зарурияти йўқолди. Муайян доираларда оммани менсимаслик кайфияти шаклланди. Бу бизнес учун ўтакетган зарарли. Айримлар бу ҳолатни “фаровонлик” сифатида кўрди. Бироқ бу асло фаровонлик эмас. Бу пул кетидан қувишдир. Пул кетидан қувиш эса бизнес эмас.

Тадбиркор асл мақсадни унутиб, ўзини пулга кўмиши ва кейин янада кўпроқ пул топиш ортидан қувиб, одамларга улар истаган нарсани сотишни унутиб қўйиши жуда осон. Фақат бойлик орттириш учун бизнес билан шуғулланиш – ўта қалтис ҳаракат. Бу қимор ўйинидаги омадга ўхшайди, у камдан-кам узоққа чўзилади, бир неча йилга ҳам бормайди. Бизнеснинг вазифаси – бойиб кетиш ёки олибсотарлик эмас, истеъмол учун маҳсулот яратишдир. Бундай ишлаб чиқаришнинг шарти – тайёрланган маҳсулотлар сифатли ва арзон бўлиб, нафақат ишлаб чиқарувчига, балки одамларга ҳам фойдали бўлиши лозим. Агар пул масаласига нотўғри ёндашилса, ишлаб чиқариш ҳам ишлаб чиқарувчининг манфаатига йўналтирилади.

Ишлаб чиқарувчининг фаровонлиги унинг одамларга келтирадиган фойдаси билан боғлиқ. Тўғри, ўзини ўйлаб ҳам у бироз муддат ишларини яхши юритиши мумкин. Аммо бу узоққа бормайди. Одамлар бундан воқиф бўлса, ишлаб чиқарувчи инқирозга учрайди. Кескин юксалиш даврида ишлаб чиқарувчилар асосан ўз фойдаларини кўзлади. Одамлар буни англаган заҳоти уларнинг иши пароканда бўлди. Улар буни “тушкунлик даври”га тушиш билан изоҳлашга уринди. Аслида бундай эмасди. Улар мантиқсизликни мантиққа қарши қўймоқчи бўлди, аммо бундан ижобий самара чиқмасди. Пулга нисбатан очкўзлик – уни қўлдан чиқаришнинг энг осон йўли. Агар кимдир хизмат қилиш учун хизмат қилса, ўзи тўғри деб билган ишдан қониқиш олиш учун ишласа, пулнинг ўзи уни топиб келади.

Пул қилинган хизматнинг табиий меваси. Пулга эга бўлиш мутлақо зарур. Айни пайтда пулнинг мақсади – роҳат бериш эмас, хизмат қилиш учун имкониятни янада кенгайтириш эканини унутмаслигимиз керак. Мен учун қуруқ роҳатга бурканган ҳаётдан кўра ёқимсизроқ нарса йўқ. Ҳеч биримиз қуруқ енгилликка ҳақли эмасмиз. Тамаддунда ялқовлар учун ўрин йўқ. Истиқболда пулни йўқ қилиш лойиҳалари масалани баттар чигаллаштиради, чунки ўлчовсиз иш битмайди. Албатта, бугунги молия тизимимиз қониқарлилигига катта шубҳам бор. Мен бу масалага келгуси бўлимда батафсилроқ тўхталаман. Ҳозирги молия тизимига асосий эътирозим шуки, унда пул асосий мақсад сифатида тақдим этилади. Бундай ҳолатда у ишлаб чиқаришга ёрдам бериш ўрнига унга тўғаноқ бўлади.

Менинг мақсадим – оддийлик. Умуман олганда, одамларда пул кам ва бирламчи ҳаётий эҳтиёжларни (ҳар ким муайян даражада ҳақли бўлган ҳашамни қўя турайлик) қондириш қимматга тушади, чунки биз чиқараётган деярли барча маҳсулотлар керагидан ортиқ мураккаб. Кийимларимиз, турар жойларимиз, уй жиҳозлари – буларнинг бари ҳозиргидан кўра оддийроқ ва айни дамда чиройлироқ бўлиши мумкин. Ўтмишда ҳамма нарса маълум усулда тайёрланган ва бугунги ишлаб чиқарувчи фабрикантлар ўша йўлга эргашмоқда.

Мен ҳаётимизда ўта одми услубларга мослашмоқ зарур демоқчи эмасман. Тўрвадан кўйлак тикиб, тешигидан бош чиқариб юришга асло ҳожат йўқ. Тўғри, бунда кўйлакни тикиш осон, аммо уни кийиб юриш қулай эмас. Чойшаб тикувчилик санъати намунаси эмас, аммо ҳиндулар сингари чойшабга ўраниб юрсак, ҳеч биримиз кўп иш қила олмасдик. Ҳақиқий одмилик – ишлаб чиқариш ва фойдаланишнинг қулайлигида. Кескин ислоҳотларнинг камчилиги, улар нарсаларни инсон учун мослашга эмас, балки инсонни нарсаларга мослашга қаратилгандир. Менимча, аёллар либосини ўзгартириш ғояси пўрим, башанг кийинадиган хонимлардан чиққан ва улар бошқалар ҳам ўзларидек бўлишини истайди. Бу мақбул ҳолат эмас. Аслида қулай ашёни танлаб, ундан кераксиз қисмлар олиб ташланса кифоя. Буни ҳамма нарсага – пойабзал, кийим-кечак, уй, машина, темирйўл, кема, учоқларга қўллаш мумкин. Ортиқча қисмларни йўқотиш ва зарурларини соддалаштириш, айни пайтда, ишлаб чиқариш харажатларини қисқартиради. Бу жуда оддий мантиқ. Энг ажабланарлиси, кўпинча жараён ашёни соддалаштиришдан эмас, уни шу ҳолда қолдириб, таннархни пасайтиришдан бошланади. Аввало, маҳсулотнинг ўзидан бошлаш даркор. Биз дастлаб ашёни ўрганишимиз керак – у чиндан ҳам зарур даражада яхшими, белгиланган хизматга қанчалик ярайди? Кейин уни тайёрлашда энг яхши хомашё қўлланганми ёки энг қимматими? Ва ниҳоят, унинг тузилишини соддалаштириш ва оғирлигини камайтириш мумкинми? Ва ҳоказо.

Ортиқча вазн ҳар қандай ашёда ҳам кераксиз, бу худди аравакаш қалпоғидаги тақинчоққа ўхшайди. Тақинчоқ, дарвоқе, аравакашни таниб олишга асқатиши мумкин, ортиқча вазн эса ортиқча куч сарфлаш, холос. Оғирлик – бу куч, деган уйдирма қаердан келган, билмайман. Қозиқни қоқиш учун оғирлик кераклиги яхши, аммо натижа бермайдиган оғир вазндан нима наф? Транспорт воситалари вазнини оғирлаштириш нега керак? Машинага қўшилаётган оғирликни унга ортилувчи юкка ўтказган дуруст эмасми? Семиз одамлар озғинлар каби тез югура олмайди, биз эса автомашиналаримизни жуда оғир қилиб юборганмиз, гўёки ўлик вазн тезликни оширадигандай! Қашшоқлик кўп жиҳатдан бефойда юкни ташиб юришдан юзага келади. Бир кун келиб оғирликни яна камайтириш йўлларини кашф қиламиз. Масалан, ёғочни олайлик. Айрим мақсадлар учун ёғоч энг яхши материал, аммо у жуда исрофли. Форд машиналаридаги ёғоч қисмларда 30 фунт³ сув бор. Шубҳасиз, буни яхшилаш мумкин. Биз ортиқча вазнсиз, қуввати ва қайишқоқлиги бир хил бўлган воситалар топишимиз керак. Бошқа минглаб жараёнларда ҳам шундай қилиниши лозим.

Фермер ўз кундалик меҳнатини ўта оғирлаштириб юборган. Ишончим комил, оддий фермер ўзининг беш фоизгина қувватини фойдали ишга сарфлайди. Агар завод ҳам одатдаги ферма каби жиҳозланса, уни ишчилар билан тўлдириб юбориш керак бўларди. Европадаги энг нобоп фабрика ҳам ўртача фермер хўжалигичалик нобоп эмас. Фермада механик қувват ва электр қуввати деярли қўлланилмайди. Ҳамма нарса қўлда бажарилишидан таш қари, ишни мантиқли ташкиллашга эътибор қаратилмаган. Иш куни мобайнида, эҳтимол, фермер лиқилдоқ нарвондан камида йигирма марта тепага чиқиб, пастга тушади, аммо уни тузатиб қўймайди. У йиллаб челак ва бидонда сув ташиб, жонини қийнайди, аммо бир неча метрлик қувур ётқизиб, сув келтирмайди. Агар қўшимча иш чиқиб қолса, унинг миясига келадиган биринчи фикр – қўшимча ишчи ёллаш керак! Иш жараёнини яхшилашга пул сарфлашни ортиқча исроф деб билади. Шунинг учун қишлоқ хўжалик маҳсулотлари нархи энг кам баҳолаганда ҳам ўта қимматга тушади ва энг яхши шарт-шароитлардаги фермернинг даромади ҳам оз бўлади. Вақтни ва куч-қувватни совуриш нархларнинг баландлиги ва маош камлигининг асосий сабабидир.

Дирборндаги шахсий фермамда ҳамма ишларни машина бажаради. Кўп жиҳатдан кучнинг беҳуда сарфланишига тўсиқ қўйган бўлсак-да, ҳали ҳақиқий иқтисодий хўжаликка айланишдан йироқмиз. Ҳалигача яна нималар қилиш кераклигини аниқлаш учун бу масалани 5-10 йил мобайнида изчил ўрганиш имконига эга бўлмадик. Қилинганидан кўра қилишимиз керак бўлган ишларимиз кўпроқ. Шунга қарамасдан, ҳар қандай бозор шароитида ҳамиша яхши даромад олдик. Биз фермамизда фермер эмасмиз, саноатчимиз. Деҳқон ўзини саноатчи деб қарашга ўргангани заҳоти ишчи ва ашёларга нисбатан исрофгарлигини тўхтатади, шунда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархи тушади ва ҳаммага етарли озиқ-овқат пайдо бўлади, шу қатори даромад ошади ҳамда фермерлик таҳликали эмас, фойдали касбга айланади.

Қишлоқ хўжалигида даромад озлигининг сабаби касбнинг асл моҳияти ва ишлаб чиқариш жараёни борасида билимнинг етарли эмаслигида, уни ташкил этишнинг энг яхши шаклларидан бехабарликдадир. Қишлоқ хўжалиги каби ташкил этилган ҳар қандай ишлаб чиқариш даромадсизликка маҳкум. Фермер ўз толеига ва аждодларининг тажрибасига ишонади. У қандай қилиб тежоғли ишлаб чиқариш ва маҳсулотни сотиш технологиясини билмайди. Қандай ишлаб чиқариш ва сотишни билмаган ишлаб чиқарувчи узоққа боролмайди. Фермернинг ҳали ҳам оёқда тургани қишлоқ хўжалигининг нақадар даромадли бўлиши мумкинлигини кўрсатади.

Қишлоқ хўжалигида ҳам, саноатда ҳам арзон ва сермаҳсул ишлаб чиқариш – шундай қилиш ҳамма учун фаровонлик демак – жуда оддий. Муаммо шуки, ҳамма нарсани мураккаблаштириб юборишга бўлган умумий тенденция бор. Мана, масалан, маҳсулотни “такомиллаштириш”ни олайлик.

Гап маҳсулотни яхшилаш, такомиллаштириш ҳақида кетганда, одатда маҳсулотнинг бирор қисмини ўзгартиришни тушунамиз. “Такомиллашган” маҳсулот – ўзгартирилган маҳсулот. Аммо мен бундай тушунмайман. Мен ишлаб чиқаришнинг энг яхши йўлини топмагунча унга киришмайман. Бу, албатта, маҳсулотга ҳеч қачон ўзгартириш киритмаслик кераклигини англатмайди. Мен ҳисоб-китоблар, дизайн ва хомашё энг яхшиси эканига тўла ишонгандагина ишлаб чиқаришга киришиш керак деб ҳисоблайман. Агар тўла ишонч ҳосил бўлмаса, изланишларни давом эттиравериш керак. Ишлаб чиқариш фаолияти маҳсулотнинг ўзидан бошланади. Фабрика, ташкилот, савдо ва молиявий режаларнинг ўзи маҳсулотга мослашади. Шу йўл билан корхонанинг пичоғи чархланади, ва ниҳоят, вақтдан ютилади. Маҳсулот ҳақида аниқ тасаввур шаклланмай бошланган ишлаб чиқариш кўплаб бизнеслар синишининг пинҳон сабабидир. Афтидан, одамлар фабрика, дўкон, молиявий маблағлар ёки бошқарувни ҳаммасидан муҳим деб ўйлайди. Ваҳоланки, энг муҳим нарса – маҳсулотнинг ўзи. Маҳсулот ғоясини мукаммал шакллантирмай туриб, ишлаб чиқаришни бошлаш вақтни зое кетказишдир. Бугун “Ford” автомобили деб аталувчи “Т Model” ғоясини ўзим қониқадиган даражада пишитгунча, ўн икки йил сарфладим. Биз то маҳсулотни ҳосил қилмагунича, том маънодаги ишлаб чиқаришга киришмадик. Бу моделга ўшандан бери айтарли ўзгартириш киритилмаган.

Биз доимо янги ғояларни синаб кўрамиз. Дирборн даҳасидаги йўлларда юрсангиз, “Форд” автомобиль моделларининг ҳар турини учратиш мумкин. Улар тажриба автомобиллари, янги моделлар эмас. Мен бирорта яхши ғояни назардан қочирмайман, аммо уни яхши дейишга шошмайман ҳам. Агар ғоя ростдан арзирли бўлса ёки янги имкониятлар яратса, уни ҳар жиҳатдан синаб кўриш тарафдориман. Бироқ ғояни синаб кўриш автомобилга ўзгартириш киритиш билан айнан бир нарса эмас. Ишлаб чиқарувчиларнинг аксарияти маҳсулотини ўзгартиришга шошилса, биз, тамоман фарқли равишда, ишлаб чиқариш усулларини ўзгартирамиз.

Биз қилган энг катта ўзгаришлар ишлаб чиқариш усулларига тегишлидир, бу борада тўхташ йўқ. Назаримда, биз биринчи автомашинани ишлаб чиққанимиздан бери ўзгармаган бирор нарса қолмади ҳисоб. Шунинг учун бизнинг ишлаб чиқаришимиз ҳамманикидан арзонроқ. Биз ўз автомашиналаримизда нимани ўзгартирган бўлсак, бари қулайлик яратиш ёки қувватни ошириш учун эди. Машинада ишлатилган бирор материални ўзгартирсак, бу ҳам пухта ўрганишлар маҳсулидир. Бундан ташқари, биз у ёки бу материалнинг етмай қолгани сабабли ишлаб чиқариш тўхтаб қолишини ёки нархнинг ошишини истамаймиз, шунинг учун барча эҳтиёт қисмлар учун муқобил хомашёларни ўйлаб қўйганмиз. Масалан, пўлатнинг турлари ичида биз энг кўп ванадийли пўлатдан фойдаланамиз – у анча мустаҳкам, вазни ҳам нисбатан енгил. Аммо ишлаб чиқаришни фақат бир хомашёга боғлаб қўйиш яхши тадбиркорга хос эмас. Шунинг учун биз унинг ўрнини босадиган муқобилини топиб қўйдик. Ишлатадиганимиз барча пўлатлар ўзига хос, бироқ улар нинг ҳар бирига камида битта, гоҳида бир нечта муқобил вариант бор ва улар ҳам синовдан ўтган. Биз ишлаб чиқаришда фойдаланадиган барча хомашё ва эҳтиёт қисмлар ҳақида шу гапни айтишимиз мумкин. Бошида биз ўзимиз фақат айрим қисмларни ишлаб чиқариб, машина моторини умуман тайёрламасдик. Бугун моторини ҳам, кўплаб қисмларини ҳам ўзимиз ишлаб чиқарамиз, чунки бу арзонга тушади. Бундай қилишимизнинг яна бир сабаби тақдиримиз бозордаги фавқулодда ўзгаришларга ёки эҳтиёт қисм етказиб берувчиларга боғлиқ бўлиб қолмаслиги керак. Бир мисол, уруш пайтида ойнанинг нархи кўкка учди. Биз мамлакатдаги ойнага энг катта талабгорлардан бири эдик. Бугун биз ўзимизнинг ойна ишлаб чиқарувчи фабрикамизни қуришга киришдик. Агар бор кучимизни маҳсулот қисмларини ўзгартиришга йўналтирганимизда, узоққа бора олмасдик. Биз маҳсулотни ўзгартирмасдан уни ишлаб чиқаришни такомиллаштиришга эришдик.

Искананинг энг муҳим жойи – тиғидир. Бизнинг компания ҳам шундай тамойилга асосланади. Искана қанчалик сифатли экани, қай даражада мустаҳкам пўлатдан тайёрлангани, қандай ясалгани аҳамиятсиз – тиғи бўлмаса тамом, у искана эмас, бир парча темирдир. Бу дегани, маҳсулотнинг нима иш бажаришга мўлжаллангани эмас, нима бажариши ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Тиғи ўткир исканага енгилгина уриш етарли бўлган бир пайтда, ўтмас исканага катта куч сарфлаш на даркор? Исканадан муддао кесиш, асло унга уриш эмас, зарбалар кесиб олиш шартларидан бири холос. Модомики, ишлашни истарканмиз, нима учун бор эътиборимизни ишга қаратиб, тезда қилмаслигимиз керак? Cавдонинг тиғи – маҳсулотнинг мижоз билан кесишган нуқтасидир. Сифатсиз маҳсулот – тиғи ўтмас асбобга ўхшайди. Уни керакли ерга ўтказиш учун ортиқча куч сарфлашга тўғри келади. Ишлаб чиқаришнинг тиғи – биргаликда ишни бажараётган ишчи ва машина. Агар ишчи нўноқ бўлса, машина ҳам ишни яхши эплай олмайди; агар машина яроқсиз бўлса, ишчининг самарадорлиги пасаяди. Муайян ишга керагидан ортиқ куч-қувватни сарфлашни талаб этиш исрофгарлик саналади.

Шундай қилиб, ғоямнинг моҳияти шундаки, исроф ва очкўзлик чинакам хизмат қўрсатишга тўғаноқ бўлади. Исроф ҳам, очкўзлик ҳам кераксиз. Исрофгарлик асосан ўз ишини билмаслик ёки эътиборсизликдан келиб чиқади. Очкўзлик эса калтабинлик меваси. Мен хомашё ва меҳнатни исроф қилмай ишлаб чиқаришни йўлга қўйишга, уни камроқ фойда олган ҳолда сотишга ва бунда фойдани сотувнинг кўламига нисбатан белгилашга ҳаракат қилдим. Шунингдек, ишлаб чиқариш жараёнида истеъмолчининг харид қувватига мувофиқ, ходимларимга имкон қадар кўпроқ маош тўлашни истайман. Бу эса маҳсулотга кам маблағ сарфлашни тақозо этади. Биз камроқ фойда билан сотишимиз туфайли маҳсулотимизни харидор имкониятига мутаносиб қила оламиз. Биз билан боғлиқ ҳар ким – менежер, ишчи ёки харидор бизнинг мавжудлигимиз учун муҳим. Биз яратган компания хизмат кўрсатиш учун яратилган. Айни шу ҳақда гапирмоқчиман.

Хизмат кўрсатиш ўзи нима? Мана, унинг асосий тамойиллари:

1. Келажакдан қўрқмаслик, ўтмишга сажда қилмаслик. Истиқболдан қўрққан одам муваффақиятсизликдан қўрқади, муваффақиятсизликдан қўрққан ўзига чеклов қўяди. Муваффақиятсизлик – ишни янада ақллироқ асосда қайта йўлга қўйиш имконияти, холос. Ҳалол муваффақиятсизлик – шармандалик эмас, ундан қўрқиш шармандаликдир. Ўтмиш бизга ривожланиш йўллари ва воситаларини кўрсатгани учунгина фойдали.

2. Рақобатга эътибор бермаслик. Сендан кўра яхшироқ бажара оладиганлар ишлайверсин. Кимнингдир бизнесини барбод қилишга уриниш – жиноят, чунки бу шахсий фойда кетидан қувиб, ўзганинг шароитини бу зишга уриниш – ақл ўрнига кучдан фойдаланиб ҳукм ўрнатишдир.

3. Хизмат кўрсатиш фойда олишдан муҳимроқ. Албатта, тадбиркорлик фойдасиз яшай олмайди. Моҳиятан, даромадга интилишнинг ёмон ери йўқ. Яхши йўлга қўйилган бизнес, фойда келтирмай қолмайди. Бироқ фойда яхши иш учун мукофот бўлиши лозим. У ишнинг пойдевори эмас, балки ишнинг самараси бўлса мақсадга мувофиқ.

4. Ишлаб чиқариш – арзон олиб, қиммат сотиш эмас. У хомашёни мақбул нархда сотиб олиш ва ана шу маҳсулотни камроқ сарфлар билан харидорга маъқул келадиган сифатли истеъмол маҳсулотига айлантиришдир. Қимор, бозордаги спекуляциялар, ноҳалол ўйинлар тараққиётга тўсиқ бўлади.

Бу тамойиллар қандай пайдо бўлгани, амалда қандай ишлагани ва амалга қандай татбиқ этилиши келгуси бобларда баён қилинади.

I БОБ
Катта йўлнинг бошида

1921 йилнинг 31 майида Форд мотор компанияси беш миллионинчи автомобилни ишлаб чиқарди. Энди у менинг музейимда, мен ўттиз йил аввал ишлаб чиқаришни бошлаган ва 1893 йил баҳорида илк бор қониқарли тарзда ишлаган бензин двигателли кичкина автомобиль ёнида турибди. Мен бу машинада Дирборнга далачумчуқлар учиб келган пайтда сайр қилдим, бу чумчуқлар ҳамиша, ҳар йили 2 апрелда учиб келади. Машиналарнинг на ташқи кўринишида, на ички қурилишида ва на материалларида бирор ўхшашлик бор. Фақат асосий жиҳати ўзгармаган, фақат эскисидаги айрим “жимжималар”ни ҳозирги автомобилларимизга қўлламаяпмиз. Ўша кичкина машина, икки цилиндрлилигига қарамасдан, соатига йигирма мил⁴ тезликда 11 литрли ёқилғиси билан олтмиш мил йўл босганди. Бу ҳозир ҳам яхши кўрсаткич ҳисобланади.

Автомобилнинг умумий чизмаси технология ва материалларга қараганда жуда секин ўзгарарди. Албатта, у такомиллаштирилган: замонавий Форд машинаси, яъни “Т Model” тўрт цилиндрли автостартерга, ҳар жиҳатдан қулай ва омилкор машинага айланган. У аввалгиларидан соддалашган, аммо ундаги ҳар бир унсур аввалги андазасида ҳам топилиши мумкин. Барча ўзгаришларни биз, асосий моделга янгилик қилиш орқали эмас, синовлар билан киритганмиз. Шундан бир муҳим хулосани чиқараман: ҳар гал янги ғоя кетидан чопгандан кўра, мавжуд яхши ғояни такомиллаштиришга куч сарфлаган афзал.

Фермадаги ҳаёт менга транспортнинг яхшироқ тур лари ва воситаларини яратиш учун туртки берган. Мен 1863 йил 30 июлда Мичиган штатининг Дирборн шаҳри яқинидаги фермер хўжалигида дунёга келганман ва ёдимдаги илк хотира – хўжаликда иш натижасини ҳисобга олганда жуда кўп меҳнат қилинар эди. Бугунги фермер хўжаликлари ҳақида ҳам шуни айта оламан.

Одамлар орасида ота-онам ўта қашшоқ бўлгани, ёшлигим эса оғир қийинчиликда ўтгани ҳақида афсона юради. Тўғри, улар жуда бой бўлмаган, аммо қашшоқ ҳам эмасди. Мичигандаги аксарият фермерларга солиштирганда, улар нисбатан бадавлат эди. Мен туғилган уй ҳали ҳам қўр тўкиб турибди ва ферма билан бирга мулкимнинг бир қисми ҳисобланади.

Фермамизда ва бошқа қўшни хўжаликларда оғир қўл меҳнатидан кўп фойдаланиларди. Болалигимданоқ кўп ишларни қандайдир самаралироқ бажариш йўли бор деб ўйлардим. Шу боис механика билан шуғуллана бошладим, онам мени туғма механик ҳисобларди. Дастлаб менинг асбобларга мўлжалланган турли-туман металл тақир-туқурлар билан тўла устахонам бор эди. У пайтларда бугунги ўйинчоқлар йўқ эди – барча ўйинчоқларимиз қўлда ясалганди. Бола бўлиб ўйнаган ўйинчоқларим шу асбоблар эди – ҳозир ҳам шундай. Машинанинг ҳар турли қисмлари мен учун улкан хазина бўлган.

Ёшлигимдаги энг катта воқеа локомобиль билан учрашув эди: бу воқеа Детройтдан саккиз мил нарида юз берганди, биз фермадан чиқиб, шаҳарга томон кетаётгандик. Ўшанда ўн икки ёш эдим. Иккинчи улкан воқеа эса ўша йили менга соат совға қилишгани бўлди.

Ўша локомобиль ҳануз ёдимда, гўё кечагина кўргандайман. Бу отга қўшилмай юрувчи ҳаётимда кўрган биринчи арава эди. Машина янчкич ва арраларни олиб юрар, оддийгина мотори ва қозони бор эди, орқа томонида сув идиш ва тошкўмир солинган қути жойлашганди. Отлар тортадиган локомобилларни аввал ҳам кўргандим. Бунисида бириктирувчи занжир бўлиб, у қозон жойлашган аравасимон бу қурилмадаги моторни орқа ғилдиракларга боғларди. Машина мотори қозоннинг устига ўрнатилганди, тепадаги одам, қозоннинг орқасида туриб олиб, кетмон билан кўмирни тортар, жўмраклар ва рулни бошқарарди. Бу машинани Николс ва Шепардларнинг Бэттл-Крикдаги компанияси⁵ ясаганди. Буларни барини ўша пайтдаёқ билиб олдим. Бизни отларимиз билан ўтказиб юбориш учун машина тўхтади ва мен аравадан тушиб, отам кўрмасдан олдин машинист билан суҳбатга киришдим. Машинасидан ғурурланган машинист мамнуният ила локомобиль ишлашини муфассал тушунтириб берди. У менга ҳаракатланаётган машинадан занжирни қандай ечиб олишни ва бошқа механизмларни ҳаракатга келтириш учун мўъжаз қайиш кийгизишни кўрсатди. Машина мотори бир дақиқада икки юз бора айланишини ва машинани тўхтатиш учун моторни ўчирмасдан қайишни ўзгартириш мумкинлигини айтди. Кейинги хусусият замонавий автомобилларда бироз ўзгарган шаклда бор. Бу жиҳат осон тўхтатиб, қайта ишга туширса бўладиган буғ машиналарига керак эмас, аммо бизнинг ички ёнув моторлари учун зарурдир.

Худди шу локомобиль туфайли автомобиль техникаси билан шуғуллана бошладим. Мен унинг намуналарини яратишга уриниб кўрдим ва бир неча йилдан сўнг битта, бемалол ҳаракатланадиган намуна ясадим. Шундай қилиб, ўн икки ёшимда автомобилни учратган ўша кундан то бугунгача йўлда юрадиган машиналар яратишга иштиёқманд бўлиб қолди.

Шаҳарга борсам, чўнтагим ҳамиша турли темиртерсакларга: бурама михлар ва эҳтиёт қисмларга тўла бўларди. Кўпинча бузуқ соатларни тузатишга ҳаракат қилардим. Ўн уч ёшимда илк бор соатни тўғри юргиза олдим. Ўн беш ёшимда ҳар қандай соатни тузата оладиган бўлдим, ҳолбуки, асбоб-ускуналарим жуда ибтидоий эди. Буюмларни шунчаки тузатишга уриниб, кўп нарса ўрганиш мумкин. Нарсалар қандай ясалишини китоблардан ўрганиб бўлмайди – ҳақиқий механик эса деярли ҳамма нарсанинг қандай ясалишини билмоғи даркор. Ёзувчи учун китоб қанчалик аҳамиятли бўлса, механик учун турли қурилмалар шу қадар муҳимдир. Механик улардан ғоя олади, агар елкасида боши бўлса, ғояларни қўллаш йўлларини топади.

Фермерликка ҳеч қизиқмаганман. Мен машиналар билан машғул бўлишни истардим. Отам бу қизиқишимни маъқулламасди. У менинг ўзи каби фермер бўлишимни хоҳларди. Ўн етти ёшимда мактабни тугатиб, Драйдокнинг механиклик устахонасига шогирд бўлиб ишга кирганимда, қарийб мендан қўлларини ювиб, қўлтиққа уришаёзди. Ўрганишни осон уддаладим – механикка етарли барча билимларни уч йиллик шогирдлик даври тугамасидан олиб бўлдим. Жуда нозик механизмларга, айниқса, соатларга қизиқишим туфайли тунлари бир заргарнинг устахонасида ҳам ишлаб юрдим. Ўша ёшлик йилларимда уч юзтача соатим бор эди. Ўттиз цент сарфлаб, туппатузук соат йиға оламан деб ўйладим ва шу иш билан шуғулланмоқчи бўлдим. Кейин фикримдан қайтдим, чунки соат ҳаммага бирдек зарур буюм эмас, шунинг учун уни ҳамма ҳам сотиб олавермайди деб ўйладим. Бу ажиб хулосага қандай келганимни ҳозир эслай олмайман. Мен заргар ва соатсознинг оддий юмушларига тоқат қилолмасдим, фақат ўта қийин, мураккаб ишларгина ўзига тортарди, бир пайтда жуда кўп маҳсулот ишлаб чиқаришни истардим. Тахминан, ўша пайтларда Америка темирйўл транспортига стандарт вақт жорий этилганди. Унгача қуёшга қараб мўлжал олишар, кўпинча темирйўл вақти маҳаллий вақтлардан фарқ қиларди, ҳозир ҳам ёзги вақтга ўтилса, фарқ бўлади. Бунинг устида кўп бош қотириб, иккала вақтни ҳам кўрсатадиган соат ясадим. Бу соатнинг иккита циферблати бор эди ва у кўпчиликка қизиқ эди.

1879 йилда, Николс‐Шепард автомобилини учратганимдан кейин тўрт йил ўтгач, шу машинани ҳайдаш имкониятига эга бўлдим. Бу вақтда шогирдлик даврим тугаб, “Westinghouse”⁶ компанияси маҳаллий вакили билан бирга ишлай бошлагандим. Бу ерда локомобилларни йиғувчи ва таъмирловчи мутахассис эдим. Уларнинг машинаси ҳам шепардларникига ўхшарди, фақат уларда мотор олдинда, қозон орқада жойлашган эди, ҳаракат мотордан орқа ғилдиракларга қайиш орқали узатиларди. Бу машиналардан кўзланган мақсад тезлик бўлмаса ҳам, соатига ўн икки милгача тезликни ошира оларди. Гоҳида улардан оғир юкларни ташишда трактор сифатида фойдаланишар, агар машина соҳиби янчкичлар билан ишласа, уларни локомобилга боғлаб қўяр ва шу ҳолда у фермадан бу фермага айланиб юрарди. Ўша пайтдаёқ локомобилларнинг вазни ва қиймати устида бош қотира бошладим: улар бир неча тонна бўлиб, шу қадар қимматлигидан фақат бой амлокдоргина эгалик қилиши мумкин эди. Кўпинча машинани ҳосилни янчиш билан шуғулланувчилар сотиб оларди; шунингдек, машиналарни ўрмон кесувчилар ва транспорт воситасига эҳтиёжи бор бошқа тадбиркорлар харид қиларди.

Отларнинг ўрнини эгалловчи, айниқса, трактор каби оғир шудгорлаш заҳматини бажарувчи енгил буғ машина қуриш ғояси “Westinghouse”да иш бошлашимдан анча аввал миямга келганди. Ўшанда, бугун ғира-шира эслайман, шу ғояни экипаж ва бошқа ҳаракат воcиталарида қўллаш фикри ҳам пайдо бўлганди. От қўшилмасдан ҳаракатланадиган арава ғояси ўша пайтда ўта машҳур эди. Буғ машинаси ихтиро қилинганидан буён отсиз йўловчи транспорти ҳақида гап-сўзлар бор эди. Аввалига бу фикр менга фермадаги оғир ишларни бажарувчи машина яратиш ғояси сингари аҳамиятли кўринмади. Бу ишлар орасида шудгорлаш анча оғири эди. Йўлларимиз текис эмасди ва биз атрофни кезишга одатланмагандик. Автомобилнинг афзалликларидан бири айнан фермернинг юмушларини кенгайтиришида эди. Агар жуда зарур ишимиз бўлмаса, шаҳарга тушавермасдик. Ишимиз бўлганда ҳам, ҳафтасига бир мартадан кўп бормасдик, ҳавонинг авзойи бузилса, бундан ҳам кам борардик.

Фермада дурустгина устахонаси бор тажрибали механик сифатида буғда юрадиган арава ёки трактор ясашим қийин эмасди. Шу аснода ундан йўловчи ташиш мақсадида фойдаланиш фикри хаёлимга келди. Боқишга кетадиган вақт ва харажатларни ҳисоблаб, отларни сақлаш фойдасиз деб ҳисоблардим. Ғоя оддий – арава ёки омочни торта оладиган буғ машинасини ясаш эди. Шу боис дастлаб тракторни ривожлантириш керак деб ўйладим. Ферманинг оғир меҳнатини инсон елкасидан олиб, пўлат ва темирга юклаш доимий орзум бўлган. Одам ташийдиган машина ясашга киришиб кетишим вазият тақозоси билан юз берди. Одамлар далада ишлайдиган машинадан кўра йўлларда юрадиган машиналарга кўпроқ қизиқишини билиб қолдим. Менимча, автомашина фермернинг кўзини очмаганида енгил дала трактори ғояси яшаб қолмасди. Буни мен кейинроқ тушундим, ўша пайтлари фермерни дала трактори кўпроқ қизиқтиради, деб ўйлардим.

Мен буғда юрадиган моторли арава ясадим ва у ишлади. Ёнаётган нефть қозонни иситарди, мотор кучли, қопқоқли назорат механизми – оддий ва ишончли эди. Бироқ қозонни хавфсиз деб бўлмасди, чунки вазнни оширмасдан туриб, талаб этилган кучга эришиш учун юқори босимни ушлаш талаб қилинарди. Юқори босимдаги қозоннинг устида ўтириш кимга ҳам ёқарди. Уни хавфсиз қилиш учун вазнини бироз ошириш мумкин эди, аммо бу юқори босим берган афзалликни амалда йўққа чиқарарди. Мотор ва назорат билан боғлиқ муаммолар осон ҳал қилинарди, шунинг учун икки йил мобайнида турли қозонлар билан тажрибамни давом эттирдим, ва ниҳоят, буғда ишлайдиган йўловчи транспорт борасидаги ғоямдан бутунлай воз кечдим. Инглизлар қишлоқ йўлларида буғ машиналаридан фойдалана бошлаганини, улар салмоқли араваларни тортиб юришини билардим. Шунингдек, у ерда катта фермага мўлжалланган оғир буғ тракторини ясаш қийин эмасди, аммо бизнинг йўлларимиз инглизларникидан фарқ қиларди. Бизнинг йўллар ҳар қандай улкан ва кучли буғ тракторини ишдан чиқарарди. Ҳамма фермерлар ҳам сотиб ололмайдиган оғир трактор ишлаб чиқариш менга бефойда туюлди.

Йўқ, мен отсиз йўловчи транспорти яратиш ғоясидан воз кечмагандим. “Westinghouse” компанияси вакили билан ишлаётганимда шунга амин бўлдимки, буғда юрадиган моторли машина енгил йўловчи транспорти учун мос келмайди. Шунинг учун мен бу компания билан бор-йўғи бир йил ишладим. Оғир буғ машиналари ва тракторлар мени бирор янги нарсага ўргата олмасди ва мен ҳеч нарса бермайдиган ишни давом эттиришдан воз кечдим. Бундан бир неча йил олдин, шогирдлик чоғимда, “Илм дунёси” номли инглиз журналида Англияда ишлаб чиқарилаётган “газда ишловчи шовқинсиз моторлар” ҳақида ўқигандим. Ўйлашимча, бу Отто двигателлари эди⁷. У ёритиш учун ишлатилаётган газда ҳаракатга келтирилар, цилиндри ҳам катта эди, кучни узатиш нотекислиги туфайли ўта оғир маховик ғилдираклари ўрнатиларди. Вазнига келсак, буғ мотори берадиган ҳар фунт металга нисбатан унинг фойдали ҳаракат коэффиценти жуда паст эди, бу эса йўловчи ташувчи машиналарда газ ёқилғисидан фойдаланишни имконсиз қилиб қўярди. Мен Оттога фақат механизм эканлиги учун қизиқардим. Устахонамизга бир-бир келиб турадиган Англия ва Америка журналлари орқали бу моторнинг ривожланишини кузатиб борардим, айниқса, ёритувчи газни бензин буғлари билан алмаштиришга оид маълумотларни кўздан қочирмасдим. Бензинда юрадиган моторли машина ғояси янги эмасди, бироқ бу уни илк бор бозорга олиб чиқишга жиддий уриниш эди. Дастлаб буни шунчаки қизиқиш билан қарши олишди, олқишлашмади, мен ички ёнув двигателлари кейинчалик кенг тарқалади, деб ҳисобловчи бирорта одамни ўшанда учратмадим. Ҳамма доно одамлар бунақа мотор буғ машинаси билан рақобат қила олмаслигини асослашга уринарди. Улар кун келиб бензинда юрадиган машиналар бутун дунёни забт этишини тасаввур ҳам қила олмасди. Ҳамма доно одамлар ўзи шунақа: улар шу қадар тажрибали ва доноки, уни ва буни нега қилиб бўлмаслигини аниқ билади, ҳамма ёқда чекловларни кўради. Шунинг учун мен етук мутахассисларни ҳеч қачон ишга олмайман. Агар рақобатчиларимни йўқ қилишни истаганимда, уларга бир тўда ўта малакали мутахассисларни совға қилардим. Бу мутахассисларда “яхши” маслаҳат кўплиги боис улар жуда кам иш бажарган бўларди.