Kitabı oku: «Ko`rinmas odam», sayfa 2

III bob
MING BIR SHISHA

Shunday qilib, to‘qqizinchi fevral kuni, endigina yog‘ingarchiliklar boshlangan mahalda Aypingda g‘alati qiyofali noma’lum kishi paydo bo‘ldi. Ertasi kuni pilch-pilch loygarchilikda uning yukini qovoqxonaga keltirishdi. Bu unchalik ham oddiy yuk emas ekan. To‘g‘ri, har ikkala jomadonning ham odatda, sayohatchilarda bo‘ladigan jomadonlardan hech qanday farqi yo‘q edi. Ammo ulardan tashqari, ichiga kitob joylangan yana bir quti ham bo‘lib, undagi kitoblar katta-katta, juda qalin edi, ammo ularning ba’zilari nashr etilmay, juda badxat qilib qo‘lda yozilgandi, shuningdek, ichida poxolga o‘rog‘liq allaqanday buyumlar joylangan anchagina savatlar, qutilar ham bor edi. Poxollarni titib ko‘rishni unutmagan Xoll ularning shisha ekaniga zarracha shubhalanmadi. U yuklarni uyga olib kirishda aravakash Firensaydga yordamlashmoqchi bo‘lgan mahalda shlyapasini bostirib olgan, egniga palto, qo‘liga qo‘lqop kiyib, bo‘yniga sharf o‘ragan noma’lum kishi eshikdan chiqib keldi.

Noma’lum kishi uydan chiqarkan, Firensaydning erinchoqlik bilan Xollning oyog‘ini iskab turgan itiga hatto qayrilib ham qaramadi.

– Qutilarni xonaga olib kiringlar, – dedi u. – Axir yukni kutaverib ko‘zim to‘rt bo‘lib ketdi-ku, – shunday deb u zinapoyadan tushdi-da, chog‘roq bir savatni olmoqchi bo‘lib aravaning ortiga o‘tdi. Uni ko‘rib Firensaydning iti g‘azab bilan irillab, junlarini hurpaytirdi; musofir zinapoyadan tushib, aravaning orqasiga o‘tganda esa it yugurib borib uning qo‘liga yopishdi. Itni ko‘rsa kapalagi uchib ketadigan Xoll bir cho‘chib tushdi-da:

– Et! – deb qichqirdi. Firensayd esa:

– Jim bo‘l! – deb baqirdi-da, qamchisiga yopishdi.

Ular it noma’lum kishining qo‘lini tishlaganini ko‘rdilar, tepki tovushini eshitdilar, it bir sapchib, musofirning oyog‘iga yopishdi, shundan so‘ng shimning «tirr» etib yirtilgani eshitildi. Shu payt Firensayd qo‘lidagi qamchisi bilan itning tumshug‘iga solgan edi, it alam va og‘riqdan angillab, aravaning ostiga yashirindi. Bu hodisa yarim daqiqa ichida sodir bo‘ldi. Hech kim gapirmas, hamma baqirardi. Noma’lum kishi darhol yirtilgan qo‘lqopiga va shimiga qaradi-yu egilmoqchi bo‘lganday bir harakat qildi, keyin shartta orqasiga o‘girilib, yugurganicha zinapoyaga chiqib ketdi. Atrofdagilar uning shoshilinch ravishda o‘tib borgani va xonasi tomon taxta zinapoyadan taraqturuq qilib chiqqanini eshitdilar.

– Eh, iflos maxluq! – so‘kindi Firensayd qo‘lidagi qamchi bilan aravadan tushar ekan, shu mahal it g‘ildirak ostidan uning harakatini diqqat bilan kuzatib turar edi. – Beri kel! – deb qichqirdi Firensayd. – Beri kel deyapman senga, bo‘lmasa bundan battar savalayman.

Xoll avvaliga nima qilarini bilmay, bir oz anqayib turdi.

– It uni qopdi, – deb gap boshladi u keyin. – Kirib ko‘ray-chi, ahvoli qanday ekan-a? – shunday deb Xoll noma’lum kishining ortidan xabar olgani kirib ketdi. U yo‘lakda xotiniga duch kelib unga:

– Firensaydning iti ijarachini qopdi, – dedi va u zinapoyadan yuqori ko‘tarildi-da, noma’lum kishining eshigi oldida to‘xtadi. Eshik qiya ochiq ekan. Xoll uni lang ochib, mehmonga o‘zining taassufini izhor etish niyatida, hech qanday takallufsiz xonaga kirib bordi.

Darparda tushirilgan bo‘lib, xonani g‘ira-shira qorong‘ilik bosgan edi. Xollning ko‘zi g‘oyatda antiqa bir manzarani ilg‘ab qoldi: bu boshi ustida turgan panjasiz qo‘l hamda oq doka oldida tussiz kapalakgulga juda ham o‘xshab ketadigan uchta katta noaniq dog‘dan iborat bo‘lgan bashara edi. To‘satdan ko‘kragiga tekkan qattiq bir zarba uni yo‘lakka uloqtirib yubordi, u eshikning qars etib yopilgani va shiqirlab qulflanganini eshitdi. Bularning hammasi shu qadar tez yuz berdiki, Xoll hech narsani idrok etishga ulgura olmay qoldi. Allaqanday g‘ira-shira ko‘lankalarning ko‘zga elas-elas chalinishi, zarba, ko‘krakdagi og‘riq esda qoldi, xolos. Mana hozir u, bu qanaqasi bo‘ldi, a, deb bosh qotirganicha eshik oldidagi qorong‘i yo‘lakchada serrayib turibdi. Saldan keyin Xoll ko‘chada, qovoqxona oldida yig‘ilgan bir to‘da odamlarga borib qo‘shildi. Bu yerda o‘z hikoyasini boshidan boshlab ikkinchi marotaba aytib berayotgan Firensayd ham, nuqul «itingiz mening ijarachimni qopishga hech qanday haqqi yo‘q» deb ta’kidlayotgan missis Xoll ham, voqeaga juda qiziqib qolgan ro‘paradagi do‘konning xo‘jayini Xaksters ham, Firensaydning hikoyasini qovog‘ini solib, donishmandlarga xos bir qiyofada tinglayotgan temirchi Sendi Uojers ham bor edi. Voqea sodir bo‘lgan joyga birpasda xotinlar va bolalar yugurib kelishdi, ularning har biri: «Meni qopib ko‘rsin edi», «Bunaqangi itni boqish mumkin emas» kabi turli-tuman bema’ni gaplarni aytishardi.

Janob Xoll zinapoyada turgancha ularning gaplariga quloq soldi, shunda unga yuqorida hech qanaqangi favqulodda biror narsa ko‘rgan bo‘lishi mumkin emasday tuyula boshladi. Agar gapirmoqchi bo‘lganida ham, baribir, u o‘z taassurotini tasvirlash uchun so‘z topa olmagan bo‘lardi.

– U menga hech nimaning keragi yo‘q dedi, – javob berdi janob Xoll xotinining savoliga. – Endi yuklarni ichkariga olib kiraversak ham bo‘lar deyman.

– Yaxshisi, darhol kuydirish kerak edi, – dedi janob Xaksters, – ayniqsa, yara yallig‘lagan paytda buning foydasi katta bo‘ladi.

– Men bu itni otib o‘ldirardim, – dedi bir xotin.

It birdan yana irillab qoldi.

– Qani, yukni tushiringlar, – degan zardali ovoz eshitildi va ostonada shlyapasini bostirib kiygan, yoqasini ko‘tarib, paltosiga o‘ralib olgan noma’lum kishi paydo bo‘ldi, – uni ichkariga qancha jadal olib kirsangiz, shuncha yaxshi, – deb so‘zini davom ettirdi u.

O‘sha yerdagilardan birining gapiga qaraganda, musofir qo‘lqopi bilan shimini almashtirib olgan ekan.

– Yomon qopdimi, taqsir? – so‘radi Firensayd. – Kelib-kelib sizni mening itim qopganidan juda o‘ng‘aysizlanyapman…

– Xavotirlanishga arzimaydi, – deb javob berdi noma’lum kishi, – hatto tishining izi ham qolgani yo‘q. Yaxshisi, yuklarni tezroq olib kirishga shoshiling!

Janob Xollning gapiga qaraganda, shundan so‘ng musofir sekingina so‘kinib qo‘yibdi.

Birinchi savatni mehmonxonadagi o‘zi ko‘rsatgan joyga olib kirishlari bilanoq, musofir hech uyalmaynetmay missis Xollning gilamiga poxollarni to‘kib-sochib, sabrsizlik bilan uni ocha boshladi. U savatdan har xil hajm va shakldagi shishalarni olishga kirishdi. Bularning orasida kukunsimon dorilar, xilma-xil rangga bo‘yalgan yoki shaffof suyuqlik bilan to‘ldirilgan ingichka-ixcham, ustiga «zahar» degan so‘z yozig‘liq egri-bugri, tor bo‘g‘izli yumaloq, yashil va oq rangli katta, sirtiga o‘yib xat yozilgan, oyna probkali, mahkam yopiladigan burma, po‘kak tiqinli vino hamda zaytun moyidan bo‘shagan shishalar ham bor edi. Ana shu shishalarning hammasini u javonga, kaminning peshtaxtasiga, stolga, deraza tokchasiga, polga, xullasi kalom, hamma yoqqa qator-qator qilib terib qo‘ydi. Bremblxerst dorixonasida shu shishalarning yarmisi ham yo‘q edi.

Salobatli bir manzara hosil bo‘ldi. Musofir savat ortidan savat bo‘shatardi, ularning hammasi shisha bilan liq to‘la edi. Nihoyat, barcha quti va savatlar bo‘shatildi, stolning ustida bir g‘aram poxol uyulib qoldi; savatlarda shishalardan tashqari, bir talay naycha va juda avaylab o‘rab-chirmalgan tarozi ham bor edi.

Savatlarni bo‘shatgach, noma’lum kishi derazaga yaqin bordi-da, uyulib yotgan poxol, o‘chib qolgan kamin, ko‘chada qolib ketgan kitob to‘la quti, jomadonlar va yuqoriga olib chiqilgan boshqa yuklarga qayrilib ham qaramay, ishga kirishib ketdi.

Missis Xoll tushki ovqatni olib kirganida, musofir ishga qattiq berilib ketgandi, u shishalardan naychalarga tomchi-tomchi suyuqlik quyish bilan band bo‘lganidan, missis Xollning xonaga kirganini payqamadi ham. Missis Xoll poxolni yig‘ishtirib olgach, gilamning ayanchli ahvolini ko‘rib ranjigani uchunmi, har qalay, patnisni stolga odatdagidan ko‘ra taraqlatib qo‘ygan edi, musofir unga yarq etib bir qaradi-yu darhol yuzini teskari o‘girdi. Missis Xoll musofirning ko‘zoynaksiz ekanini ko‘rib qolishga ulgurdi: ko‘zoynak shundoq yonginasida, stol ustida yotardi. Shunda ayolga uning ko‘z kosasi haddan ziyoda chuqur bo‘lib ko‘rindi. Musofir ko‘zoynagini taqib o‘girildi-da, missis Xollning basharasiga tikildi. Missis Xoll poxollar polga sochilib yotganidan xafa ekanini aytmoqchi edi, biroq musofirning o‘zi oldinroq gap ochdi:

– Men sizdan xonaga eshikni taqillatib kirishingizni so‘rardim, – dedi u nihoyatda zarda bilan, aftidan, bo‘lar-bo‘lmas gapga ham uning darrov jahli chiqaverardi.

– Men eshikni taqillatdim, lekin siz…

– Balki taqillatgandirsiz. Ammo men tadqiqot bilan mashg‘ul paytimda, bu tadqiqotlar favqulodda muhim va zarur, ozginagina notinchlik, eshikning g‘ijirlashi ham… Men sizdan so‘rar edimki…

– Albatta, janob. Basharti sizga zarur bo‘lsa, eshikni qulflab qo‘yishingiz mumkin. Istagan vaqtingizda…

– Juda o‘rinli fikr! – dedi noma’lum kishi.

– Lekin manavi poxollar, afandim… Sizga aytishga botina…

– Kerak emas! Agar poxollar g‘ashingizga tegayotgan bo‘lsa, ularni tozalab olib, xarajatini mening hisobimga yozib qo‘ying.

Keyin u o‘zicha so‘kinishga o‘xshash allanima balolar deb do‘ng‘illab qo‘ydi. Noma’lum kishi mehmonxona bekasi oldida bir qo‘lida shisha, ikkinchisida naycha tutgan holda jangari va darg‘azab qiyofada turar, uning vajohati kishini shu qadar taajjubga solar ediki, missis Xoll o‘zini noqulay his eta boshladi. Lekin u cho‘rtkesar va shaddod ayol edi.

– U holda, – dedi ayol, – qancha to‘lamoqchi ekanligingizni bilsam bo‘ladimi?..

– Bir shilling. O‘sha hisobga yana bir shilling qo‘shib qo‘ying. Yetarli bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman?

– Yaxshi, siz aytganday bo‘la qolsin, – dedi missis Xoll dasturxon tuzashga kirishar ekan.

– Albatta, basharti siz shunga rozi bo‘lsangiz…

Noma’lum kishi teskari qarab, missis Xollga orqasini o‘girib o‘tirdi.

U eshikni ichidan qulflab olib, missis Xollning ishontirishicha, miq etgan tovush chiqarmay, kechgacha ishladi. Faqat bir marotabagina «taraq» etgan tovush va shishaning jaranglagani eshitildi, go‘yo kimdir stolni itarib, shishani polga uloqtirib yuborganday bo‘ldi, keyin esa uning gilam ustida tez-tez qadam tashlab, u yoqdan bu yoqqa yurgani eshitildi. Biror falokat yuz bermadimikin deb xavfsiragan missis Xoll eshik oldiga kelib, quloq sola boshladi.

– Hech nima chiqmaydi! – deb qichqirardi musofir xunob bo‘lib. – Hech nima chiqmaydi, vassalom! Uch yuz ming, to‘rt yuz ming! Axir buning poyoni yo‘q-ku! Aldandim! Butun umrimni shunga bag‘ishlashim kerak! Sabr, sabr qilish kerak! Aytishga oson! Ahmoq, ahmoq!

Shu mahal allakim qovoqxonaga kirdi, salmoqlanib bosilgan qadam tovushi eshitildi va missis Xoll gapni oxirigacha eshitmay, chor-nochor eshikdan uzoqlashishga majbur bo‘ldi. Missis Xoll qaytib kelganida, kresloning sal-pal g‘ijillagani va goho shishalarning bir-biriga tegib ohista jaranglaganini hisobga olmaganda, xona yana suv quyganday jimjit bo‘lib qolgan edi. Chamasi, noma’lum kishi qaytadan ishga kirishgan edi.

Missis Xoll choy keltirgan mahalida, xonaning burchagidagi ko‘zguning ostida singan shishalarni va beparvolik bilan artib olingan sariq dog‘ni ko‘rdi. Missis Xoll uni musofirga ko‘rsatdi.

– Shularning hammasini mening hisobimga yozib qo‘ying, – dedi noma’lum kishi g‘ijinib. – Undan keyin Xudo haqi, menga xalal beravermang. Mabodo sizga biror zararim tegsa, mening hisobimga yozib qo‘yavering, – dedi u va oldidagi daftarga turli belgilar qo‘ya boshladi…

* * *

– Bilasizmi, men sizga nima demoqchiman? – deb sirli ravishda gap boshladi Firensayd. Bu suhbat o‘sha kuni kechqurun pivoxonada bo‘layotgan edi.

– Xo‘sh? – so‘radi Teddi Xenfri.

– Itim qopib olgan o‘sha odam… Xullas, gapning lo‘ndasini aytsam, u qora tanli. Har qalay, uning oyoqlari qora. Itim shimi bilan qo‘lqopini yirtib yuborgan vaqtda ko‘rib qoldim. Yirtilgan joydan pushti rang badan ko‘rinishi kerak edi-a, shundaymi? Ammo men sizga aytsam, sira unaqa bo‘lgani yo‘q. Faqat qop-qora narsa ko‘rindi, xolos. Sizga rost gapni aytyapman: uning badani qop-qora, manavi shlyapamdan farqi yo‘q.

– Xudoyo tavba! – xitob qildi Xenfri.

– Buning gapini qara-ya! Axir uning burni pushti rangda-ku.

– Shundaylikka shunday, – dedi Firensayd, – bu gaping to‘g‘ri. Lekin men bu odam olachipor, desamchi, sen unda nima deysan, Teddi? Uning ba’zi joyi qora, ba’zi joyi oq, chovkar. U ana shundan xijolatda. Allaqanday duragay, ikki rang aralashib ketish o‘rniga, xol-xol, chovkar bo‘lib qolgan, bildingmi! Men shunday odamlar ham bo‘lishini ilgari eshitgandim. Otlarda bunaqa narsa juda ko‘p uchraydi. Buni xohlagan odamingdan so‘rashing mumkin.

IV bob
MISTER KASS NOMA’LUM KISHI BILAN SUHBATLASHADI

Noma’lum kishi Aypingga kelganidan keyingi barcha voqealarni batafsil tasvirlashdan maqsadim, nima sababdan hamma unga qiziqib qolganini kitobxonga tushuntirishdir. Uning mashhur klub kuni bayrami vaqtigacha Aypingda qanday yashagani masalasiga kelganda, shuni aytish kerakki, ikkita g‘alati voqeani hisobga olmaganda, bu to‘g‘rida to‘xtalmasa ham bo‘laveradi. Ba’zan missis Xoll u bilan xo‘jalik masalasida tortishib qolardi, biroq bunda hamisha musofir g‘olib chiqardi, ya’ni u shu zahotiyoq qo‘shimcha haq berishini pisanda qilardi. Bu holat aprelning oxirlarigacha, musofirda pulsizlikning dastlabki qiyinchiliklari sezilib qolgunga qadar davom etdi.

Xoll uni yoqtirmasdi va qachon qarasa, bu ro‘daponing dumini tugib yuborish kerak deb yurardi, biroq o‘zining qo‘lidan hech nima kelmasdi. Shuning uchun ham u iloji boricha musofir bilan uchrashmaslikka harakat qilardi.

– Yozgacha sabr qil, – deb unga nasihat qilardi missis Xoll. – Rassomlar yig‘ila boshlasin, ana o‘shanda ko‘ramiz. Uning surbetligi rost, bu haqda sen bilan bahslashmayman, lekin u o‘z vaqtida haqimizni to‘lab turibdi, nima deganingda ham, uning bu fazilatidan ko‘z yumish mumkin emas.

Ijarachi cherkovga bormasdi, yakshanba kuni ham boshqa kunlardan hech qanday farq qilmasdi, hatto hamisha bir xilda kiyinardi. Missis Xollning fikricha, u muntazam ishlamasdi ham. Ba’zi kunlarda ertalab barvaqt mehmonxonaga tushib, uzoq vaqt tinimsiz ishlardi. Boshqa kunlari esa o‘rnidan kech turar, ovozini baralla qo‘yib g‘o‘ng‘illar, tamakisini tutatar yoki bo‘lmasa, kamin yonidagi kresloda mudrab o‘tirardi. Hech kim bilan muloqot qilmasdi. Kayfiyati ham o‘sha-o‘sha – juda betayin edi, ko‘pincha u o‘zini o‘ta serzarda odamday tutardi. Bir necha bor g‘azabidan hatto quturib ketdi, shunday vaqtlarda u duch kelgan narsani uloqtirib yuborar, yirtib tashlar, yerga urib chilparchin qilardi. U hamisha haddan ziyod iztirob chekadigan odamga o‘xshardi. U doim ming‘illab, o‘zi bilan o‘zi so‘zlashardi; biroq missis Xoll qanchalik urinmasin, uning gaplaridan hech narsa anglay olmasdi.

Kunduzi u xonasini kamdan-kam tark etardi, lekin qosh qoraydi deguncha, basharasini ko‘rinmaydigan qilib o‘rab olib, tashqarining issiq yoki sovuqligiga qaramay, sayr qilgani chiqardi. U sayrgoh uchun daraxtlarga burkangan yoki ko‘tarma bilan to‘silgan eng xilvat so‘qmoqlarni tanlardi. Uning ulkan qora ko‘zoynagi va keng soyabonli shlyapa ostidagi bint bilan o‘rab tashlangan qo‘rqinchli basharasi qorong‘i kechada uyiga qaytayotgan ishchilarni vahimaga solardi. Bir kuni kechqurun soat to‘qqiz yarimlarda «Qizil kamzul» qovoqxonasidan gandiraklab chiqqan Teddi Xenfri noma’lum kishining bosh suyagiga o‘xshash kallasini ko‘rib (u shlyapasini qo‘liga olib, boshyalang aylanib yurgan ekan), qo‘rqqanidan yuragi yorilib o‘layozibdi. Qosh qoraygan mahalda uni ko‘rib qolgan bolalar kechasi alang-jalang tushlar ko‘rib alahlab chiqishardi. Bolalar uni yomon ko‘rishar, u ham bolalarni yoqtirmas edi. Kim kimni ortiqroq yomon ko‘rishini aniqlab bo‘lmasdi, chunki ikkala tomonning bir-biriga adovati juda kuchli edi.

Kishini hayratga soladigan shunaqangi qiyofa va shunday g‘alati tabiatli odam Ayping aholisining bitmas-tuganmas mish-mishlar to‘qib chiqarishiga sabab bo‘lganining hech qanday ajablanarli joyi yo‘q. Uning mashg‘uloti borasida odamlarning fikrlari xilma-xil edi. Bu masalada missis Xoll bilan sira hazillashib bo‘lmasdi. «U nima ish qiladi, o‘zi?» degan savolga missis Xoll juda dabdaba bilan: «Eksperimental tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanadi», – deb javob berardi. Bu so‘zlarni u go‘yo yanglishib ketishdan qo‘rqqanday juda salmoqlanib, ehtiyotkorlik bilan talaffuz etardi. «Buning ma’nosi nima?» – deb so‘rashganida esa u o‘zini katta olib, «bu har bir ilmli odam uchun ma’lum gap» derdi-da, keyin: «U har turli kashfiyotlar qiladi» – deb tushuntirardi.

«Bizning ijarachimiz falokatga uchragan, – deb hikoya qilardi missis Xoll, – natijada qo‘li bilan yuzi olachipor bo‘lib qolgan. U juda ham izzat-nafsi zo‘r kishi bo‘lganidan shu holatda odamlarga ko‘rinishdan o‘zini olib qochadi».

Biroq orqavoratdan, missis Xollning ijarachisi odil suddan yashirinib yurgan jinoyatchi bo‘lib, o‘zining antiqa libosi bilan politsiyani chalg‘itishga urinib yurgan bo‘lsa kerak, degan ovoza tarqaldi. Dastlab bu fikr Teddi Xenfrining miyasida paydo bo‘ldi. Biroq noma’lum odam paydo bo‘lgandan beri birorta kattaroq jinoyat sodir etilgani haqida hech qanday xabar ma’lum emasdi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, maktab muallimi janob Gould bu tusmolni sal-pal o‘zgartirdi: uning fikricha, missis Xollning ijarachisi portlovchi moddalar yasaydigan anarxist emish. Gould ishdan bo‘sh vaqtini noma’lum kishini ta’qib etishga bag‘ishlamoqchi bo‘ldi. Uning ta’qibi asosan noma’lum kishi bilan uchrashib qolganida, unga tikilib qarash va hech mahal uni ko‘rmagan odamlardan uning kimligini surishtirishdan iborat edi. Shunga qaramay, janob Gould hech narsani aniqlay olmadi. Firensaydning «u odam chovkar yoki shunga o‘xshash allanima balo» degan uydurmasining tarafdorlari ham ko‘p edi. Masalan, Saylas Dergan «agarda noma’lum kishi yarmarkada o‘zini ko‘rsatishga jur’at etganida, katta mablag‘ orttirgan bo‘lardi», derdi va hatto bu gapning isboti uchun «Tavrot»da yozilgan, o‘z talantini yerga ko‘mgan odam voqeasini misol qilib keltirardi. Boshqalar esa noma’lum kishi telba bo‘lsa kerak, deb yurishardi. Bu taxminning fazilati shunda ediki, hamma narsani birdaniga ochiq-oydin qilib qo‘ya qolardi.

Ayping jamoat fikridagi bu asosiy oqimlarning og‘ishmas tarafdorlaridan bo‘lak, ikkilanuvchi va yon bosishga tayyor kishilar ham bor edi.

Susseks grafligi aholisi xurofotga uncha ishonmaydigan odamlar edi. Noma’lum kishining mo‘jizaviy tabiati haqidagi gumonlar esa aprel voqealaridan keyin paydo bo‘ldi, lekin bunga ham faqat xotinlargina ishondilar.

Biroq bu odam haqida Aypingdagi kishilarning fikri qanchalik har xil bo‘lmasin, uni hamma birday yomon ko‘rardi. Uning aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan shaharlik odamga tushunarli bo‘lgan jizzakiligi og‘ir-vazmin Susseks aholisining jig‘iga tegardi. Uning achchig‘lanib qo‘l silkishi, shiddat bilan yurishi, tunda sayr qilib, eng xilvat joylardan, qorong‘ilik quchog‘idan kutilmaganda chiqib qolishi, gapga solmoqchi bo‘lganlarning so‘zini beodoblik bilan shartta bo‘lib ketib qolishi, eshikni doim qulflab yurishi, darpardani tushirib, sham va chiroqni o‘chirib qo‘yishga, ya’ni qorong‘iga ishqibozligi bilan kim ham chiqisha olardi, deysiz.

Noma’lum kishiga ko‘chada yoki boshqa biror joyda duch kelgan odamlar undan o‘zlarini olib qochishardi. Aypinglik hazilkashlar esa paltolarining yoqasini ko‘tarib, shlyapalarini bostirib kiyishar va uning asabiylashib yurishiga hamda sirli xatti-harakatiga taqlid qilib, orqasidan mazax qilishardi. O‘sha mahalda «Arvoh odam» degan qo‘shiq xalq orasida juda keng tarqalgan edi. Miss Stetchel mazkur qo‘shiqni cherkovga chiroq olish maqsadida mablag‘ to‘plash uchun maktabda uyushtirilgan konsertda ijro etgan edi. Shundan so‘ng noma’lum kishi ko‘chada ko‘rindi deguncha, biror kimsa o‘sha qo‘shiq kuyini hushtak qilib chala boshlardi. Hattoki bolalar ham ba’zida kechqurun uylariga shoshilib borar ekanlar, uni ko‘rib qolishsa, orqasidan: «Arvoh odam!» – deb qichqirishar, so‘ng qo‘rquv va quvonchdan yuraklari ichlariga sig‘may ura qochishardi.

Aypinglik vrach Kass bu sirdan voqif bo‘lishga urinib, o‘zini qo‘yarga joy topolmay yurardi. Bint bilan o‘rab tashlangan bosh uning professional qiziquvini uyg‘otardi; ming bir shisha haqidagi ovozalar esa unda hasadomuz ehtirom uyg‘otardi. Butun aprel va may oylari davomida Kass noma’lum kishi bilan suhbatlashish uchun vaj axtardi. Nihoyat, sabr kosasi to‘ldi-yu, troitsa bayrami arafasida kasalxonada kasal boquvchi bo‘lib ishlaydigan kambag‘al ayol foydasiga pul to‘plash varaqasini to‘ldirish bahonasi bilan noma’lum kishi huzuriga borishga jazm qildi. U, missis Xoll o‘z ijarachisining ismini bilmasligini eshitib hayron bo‘lib qoldi.

– Ijarachi ismini aytgan edi, – dedi missis Xoll (bu gap tamomila asossiz edi), – biroq men yaxshi eshita olmadim, – ijarachisi o‘z nomini aytishni xayoliga ham keltirmaganini e’tirof etish missis Xoll uchun juda o‘ng‘aysiz edi.

Kass mehmonxonaning eshigini taqillatdi-da, ichkari kirdi. U yerdan g‘o‘ldirab so‘kingan ovoz eshitildi.

– Bunday bostirib kirganim uchun afv etishingizni so‘rayman, – dedi Kass, shundan so‘ng eshik yopildi-yu, missis Xoll keyingi gaplarni eshitolmay qoldi.

O‘n daqiqalar chamasi missis Xollning qulog‘iga g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir ovozlar chalinib turdi. Keyin ajablanib xitob qilgan kishining tovushi, oyoqlarning tapir-tupuri, uloqtirib yuborilgan stulning taraqlagani, uzuq-yuluq kulgi eshitildi va ostonada rangi o‘chgan, qoni qochgan, ko‘zlari olaygan holda Kass paydo bo‘ldi. U eshikni ochiq qoldirib, missis Xollga qayrilib ham qaramay, zinapoyadan pastga tushdi va zing‘illaganicha ko‘chaga chiqib ketdi. U shlyapasini qo‘liga ko‘tarib olgan edi. Missis Xoll ochiq qolgan eshikdan ijarachining xonasiga mo‘ralamoqchi bo‘lib peshtaxtaning orqasiga o‘tdi. U elas-elas quloqqa chalinadigan kulgi ovozini, keyin esa qadam tovushini eshitdi. Ayol baribir turgan yeridan ijarachining basharasini ko‘ra olmadi. Keyin mehmonxonaning eshigi taraq etib yopildi-yu, hamma yoq jimjit bo‘lib qoldi.

Kass to‘g‘ri vikariy Bantingning uyiga bordi.

– Ayting-chi, men aqldan ozganmanmi? – so‘radi u hansirab vikariyning xonasiga kirishi bilanoq. – Telba bo‘lgan odamga o‘xshaymanmi?

– Nima bo‘ldi? – so‘radi vikariy qo‘lidagi bosma qog‘oz vazifasini o‘taydigan chig‘anoqni navbatdagi va’z nasihatlari yozilgan qog‘ozlar ustiga bosib.

– Anavi nusxa, Xollarning ijarachisi…

– Xo‘sh?

– Ichishga biror narsa bering, nafasimni rostlab olay, – dedi Kass stulga o‘tirar ekan.

Kass arzon xeresdan ichib olgach (ko‘ngilchan vikariyda shundan bo‘lak ichkilik bo‘lmasdi), bir oz o‘ziga kelib, noma’lum kishi bilan uchrashuvi haqida hovliqib hikoya qila boshladi.

– Mehmonxonaga kirdim-u, – entika-entika gap boshladi u, – kasal boqadigan ayol uchun bir oz pul berish to‘g‘risida imzo chekishni so‘radim. Men kirishim bilan u qo‘llarini cho‘ntagiga tiqib, gurs etib o‘zini kresloga tashladi. «Eshitishimcha, siz ilm-fan bilan qiziqar ekansiz?» – deb gap boshladim men. «Ha», – deb javob berdi u va tomoq qirib qo‘ydi. U hadeganda tomoq qirardi. Shamollab qolgan bo‘lsa kerak. Shunday o‘ranib-chirmanib yurganidan keyin shamollaydi-da, albatta. Men kasalxonada bemorlarga qarab turadigan xotin haqida gapirdim-u, o‘zim nuqul atrofga razm soldim. Hamma yoqda shishalar va kimyoviy vositalar qalashib yotibdi. Tarozi va naychalar ham bor, xonadan esa tungi binafsha hidi keladi. «Lutfan imzo chekib bermaysizmi?» desam, «O‘ylab ko‘raman», deydi. Shunda men to‘g‘ridan-to‘g‘ri «Ilmiy tadqiqot bilan shug‘ullanasizmi?» – deb yana so‘radim. «Ha», – javob qildi u. «Uzoq davom etadigan ilmiy tadqiqotmi?» – so‘radim men. Uning g‘azabi qaynab ketdi. «Ha, o‘lguday uzoq davom etadigan», – deb javob berdi u zarda bilan. «Shundaymi?» – dedim. Ana shundan keyin hammasi boshlanib ketdi. Oldindanoq g‘azabi qaynab turgandi, so‘nggi savolim sabr kosasini to‘ldirib yubordi. U allakimdan retsept olgan ekan, juda muhim retsept emish: qanday maqsadda ishlatilishini ayta olmas ekan. «Tibbiyotga doirmi?» so‘radim men. «Obbo! Xo‘sh, sizning nima ishingiz bor?» – yana qo‘pollik qildi u. Men uzr so‘radim. U takabburlik bilan tomoq qirdi-da, so‘ng yana so‘zini davom ettirdi. U retseptni o‘qib berdi. Besh dori vositasining retsepti ekan. Qog‘ozni stolga qo‘yib, orqasiga qaradi. Birdan qog‘ozning shildirashi eshitildi: retseptni yelvizak uchirib ketdi. Kaminning quvuri ochiq ekan. Birdan alanga ko‘tarildi. Ko‘z ochib yumguncha retsept kuyib, kuli quvuridan chiqib ketdi. U kamin tomonga tashlandi – fursat o‘tgan edi. Ana shunaqa! Shunda u umidsizlik bilan qo‘l siltadi.

– Xo‘sh?

– Qo‘li yo‘q ekan – yengi bo‘m-bo‘sh edi. «Yo rabbiy, – deb o‘yladim men, – nogiron ekan-ku! Ehtimol, qo‘li yog‘ochdan bo‘lishi mumkin va boyaqish uni yechib qo‘ygandir. Har holda, – deb o‘yladim men, – bu yerda bir sir bor. Agarda ichida bir nima bo‘lmasa, nega yengi shalvirab qolmaydi?» Sizni ishontirib aytamanki, yengining ichida hech narsa yo‘q edi. To tirsakkacha tamoman bo‘m-bo‘sh. Men buni o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim, undan tashqari yengning ichi chiroq nurida yorishib turardi. «Yo parvardigori olam», deb xitob qildim men. Shunda u jim bo‘ldi va zangori ko‘zoynagi bilan avval menga, keyin o‘zining yengiga tikilib qaradi.

– Xo‘sh?

– Bor gap shu. Churq etib og‘iz ochmadi, faqat menga bir qarab qo‘ydi va tezlik bilan yengini cho‘ntagiga suqdi. Men retsept qanday yonib ketganida to‘xtabmidim? U savol so‘rayotganday yo‘talib qo‘ydi. «Qiziq, siz qanday qilib bo‘sh yengingizni qimirlata olasiz?» – deb so‘radim. «Bo‘sh yengimni?» «Ha, – dedim men, – bo‘sh yengingizni».

«Sizningcha, bu bo‘sh yengmi? Uning bo‘sh ekanini o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rdingizmi?» U kreslodan turdi. Men ham o‘rnimdan turdim. Shunda u oldinga qarab ohista uch qadam bosdi. Menga yaqin kelib, naq yonginamda turib oldi-da, istehzo bilan tomoq qirdi. Boshi bint bilan o‘rab tashlangan yumaloq ko‘zoynakli bu qo‘rqinchli odamning vajohati har bir kimsani ham vahimaga solishi mumkin bo‘lsa-da, Xudo haqi, men xotirjam turdim.

«Shunday qilib siz yengimni bo‘sh deyapsizmi?»deb so‘radi u yana.

«Albatta», – javob berdim men. Shunda u bezbet yana o‘zining ulkan ko‘zoynaklari bilan menga tikildi. Keyin esa xuddi qaytadan ko‘rsatmoqchi bo‘lganday, bamaylixotir yengini cho‘ntagidan chiqarib, men tomonga uzatdi. Bu ishni u juda ohista – shoshilmasdan qildi. Men uning yengiga tikilib qarardim. Oradan uzoq vaqt o‘tib ketganday tuyuldi.

«Xo‘sh, mana qarang, – dedi u yo‘talib olib, – bunda hech narsa yo‘q». Bir nima deyish lozim edi. Yuragim orqamga tortib ketdi. Men yengining ichini yaqqol ko‘rib turardim. U yengini ohista – mana shunday, yeng qaytarmasi basharamga tegishiga ikki ellik qolguncha cho‘zdi. Bo‘m-bo‘sh yengning yaqinlashib kelishini ko‘rish juda qo‘rqinchli bo‘larkan… Keyin…

– Xo‘sh?

– Keyin allanima bilandir – menga xuddi boshmaldog‘i va ko‘rsatkich barmog‘i bilan chimchilagandek tuyuldi, burnimdan tortdi.

Banting kulib yubordi.

– Biroq u yerda hech nima yo‘q edi! – dedi Kass, «hech nima» so‘zini chiyillab aytarkan. – Mana siz maza qilib kulyapsiz, men esa shunday dovdirab qolgan edimki, yeng qaytarmasiga bir urdim-da, orqamga o‘girildim-u xonadan ura qochib chiqdim… Kass jim bo‘ldi. Uning rostdan ham o‘takasi yorilayozganiga shubha yo‘q edi. U zo‘r-bazo‘r o‘girilib, ko‘ngilchan vikariy quyib berayotgan rasvo xeresdan yana bir stakan ichdi.

– Men uning yengiga urgan mahalimda, – dedi u, – o‘lay agar, qo‘lga urgandek bo‘ldim. Yengning ichida esa hech vaqo yo‘q edi.

Qo‘l degan narsaning nom-u nishoni ham sezilmasdi.

Janob Banting o‘ylanib qoldi. Keyin Kassning yuziga shubhali nazar tashladi.

– Bu haddan ziyoda ajoyib hodisa, – dedi u donishmandlarga xos jiddiy bir qiyofada, – shak-shubhasiz, haddan ziyoda ajoyib hodisa, – deb takrorladi u yanada vazminroq qilib.