Kitabı oku: «Qasoskorning oltin boshi», sayfa 6

XI bob
CHO‘LDA BO‘LGAN MASLAHAT

Qipchog‘ariqning o‘ng sohili poyonsizdek tuyulgan to‘qayzor oromli tun qo‘ynida mudraydi. Oy chiqmagan. Tun haddan tashqari qorong‘i. Shuning uchun bo‘lsa kerak, yulduzlar charaqlab ko‘zni qamashtiradi, tun sukunatini yana ham oshirgandek bo‘ladi.

Qayerdadir bo‘ri uvillaydi, yovvoyi cho‘chqaning keksa kishilarning tomoq qirishiga o‘xshash xirrilagani eshitiladi. Yaqinginadagi ko‘lchadan qanotlarini shaloplatib, bir gala o‘rdak ko‘tarildi. Hali bo‘ri uliganda xavotirlanib, qulog‘ini chimirgan otlar, xavf o‘tib ketganiga ishondi shekilli, pishqirishib, yana g‘urt-g‘urt beda chaynashga tushdilar.

Atrofi yulg‘un, to‘rong‘u singari past o‘sadigan cho‘l daraxtlari bilan o‘ralgan qumtepada olti azamat yonboshlashib, o‘zaro suhbatlashib o‘tiribdilar. Yuraklari to‘la dard, hasrat. Sherniyoz endigina yigirma yoshga kirdi. Qosh-u ko‘zi tundek qop-qora, harakatlari chaqqon bu yigit garchi hamisha kulib tursa ham, yurganda, o‘tirganda ashula aytsa ham, yuragida qat-qat alamlari bor uning. Namoz akasiga o‘xshab ota-onadan juda erta judo bo‘lgan. Taniqul boyning sarqitini yeb katta bo‘ldi. Qo‘shiqlarga kuy-u ohanglarga limmo-lim to‘la qalbiga hozir ishq mehmon bo‘lgan uning. Qo‘shnisi Anorgulni sevib qolgan. Amakisi Suyarqul bobo bu yil uni uylantirib qo‘ymoqchi edi. Yozi bilan Hamdamboyning qo‘rg‘onida qattiq ishladi – haqqini olishi bilan to‘y boshlab yubormoqchi edilar…

– Namozboy, – suhbatga yakun yasamoqchi bo‘ldi qozoq yigiti Esergep, – sen bilasen, bu yolg‘iz bashim javli balalardi ko‘rdi. Xullas, bu baylardin haqqimizdi jalg‘iz so‘qis minan alabiz. Haq talasib, o‘lar minan necha tapqir mushtlashg‘anmen, avaxtalarda yotib chixtim. Xuday o‘mr bersa, o‘mrim axirig‘acheyin ular minan so‘g‘isaveramen. Bizga bastiq bo‘l, so‘g‘isqa basta bizdi, azamat! Sho‘ring qurg‘ur qalq ezilib ketdi. Axir, o‘larning yanini kim alat?!

Namoz chordana qurib, boshini quyi solib o‘tiribdi. Alamzada jo‘ralarining fikr-u mulohazalariga goh qo‘shilib, goh bosh chayqab e’tiroz bildirib qo‘yadi. Bolalikdan buyon ko‘rgan xo‘rligi hozir qaytadan jonlanib, jismini o‘rtab bormoqda. Yaralangan sherdek tez-tez pishqirib qo‘ymoqda. U o‘ch olishga tayyor. Lekin, o‘ch olishning paytimikan hozir? Ertaroq emasmikan? Xo‘sh, xo‘rlangan xalqning yonini olish uchun ishni nimadan boshlamoq kerak? Yo‘q, payti keldi, pichoq borib suyakka yetdi endi.

– Do‘stlarim, ko‘p mashaqqatli ishga qo‘l urmoqchimiz, – sekin boshini ko‘tardi Namoz. – Boshimizga og‘ir kunlar tushadi, buni o‘ylayapsizlarmi?

– Og‘irlikka chidamagan nomard! – bir og‘izdan deyishdi jo‘ralari.

– Qurbonlar ham berishga to‘g‘ri kelar…

– Haq yo‘liga boshimizni tikkanmiz.

– Qani, cho‘kka tush hammang! Ko‘cha-ko‘yda och-u sarson yurgan yetimlar haqqi, boylar eshigida qora yerning kemasidek ishlab, haqqini ololmay yurgan cho‘ri-yu qarollar haqqi, hokim-u to‘ralar qamchisidan boshi yorilgan alamzadalar haqqi, izzat-nafsi toptalgan yo‘qsullar haqqi, haqoratlar xo‘rlashlar, kamsitishlar belini bukkan mazlum-u mazlumalar haqqi boylar dunyosiga o‘t qo‘yamiz!

– O‘t qo‘yamiz! – qasam ichdi besh azamat.

– El boshiga qora tayoq, qo‘liga kishan, erkiga zavol bo‘lgan, qamchisidan qon tomgan hokimlar dunyosiga o‘t qo‘yamiz.

– O‘t qo‘yamiz!

– Bir boshga bir o‘lim, – sekin o‘rnidan tura boshladi Namoz.

– Bir boshga bir o‘lim, – jo‘ralari ham takrorlab, o‘rinlaridan qo‘zg‘alishdi.

Xo‘rlig-u haqoratdan, ochlig-u og‘ir mehnatdan tinkasi qurib, pajmurda bo‘lgan Zarafshon mazlumlarining hali butunlay so‘nib bitmagan qasoskor ruhi go‘yo shu olti azamatning vujudida jamuljam bo‘lgandek edi bu kecha. Vujudlari o‘t bo‘lib yonar, tomirlarida qasoskor qon gupirar; qo‘llari mushtga tugilgan edi bu yigitlarning.

– Otga mininglar! – buyurdi Namoz.

– Ne uchun dunyoga keldik?

Yaxshilik qilmasak biz, – o‘zi to‘qib o‘zi kuyga solgan she‘rni ashula qilib ayta boshladi Sherniyoz. Jumanpolvonning garchi ovozi do‘rillab chiqsa ham, Sherniyoz ashula boshladi deguncha, unga jo‘r bo‘ladigan odati bor. Tengqur, ko‘ngli yaqinligi uchunmi, masxaralab do‘stining jahlini chiqarmoqchi yoki ashula aytgisi kelibmi, ishqilib, albatta jo‘r bo‘lmasa turolmasdi.

– Ne uchun dunyoga keldik.

Yaxshini bilmasak biz, – deb Jumanpolvon ham cho‘lni boshiga ko‘tarib, ashula ayta boshladi. Bu yigit paxsakash bo‘lib mustaqil ish boshlagunga qadar Hamdamboyning uyida avval dastyor, so‘ng qarol bo‘lib xizmat qilgan. Boyning Dahbeddagi shohona qasrini yaxshi biladi. Xazina-yu dafinasi qayerga berkitilgan, uni kunduzi kim-u kechasi kim poylaydi, zimdan kuzatgan ekan.

– Hammasini birma-bir ko‘rsatib beraman! – deb qo‘ydi yo‘lga tushishlari bilan.

Ilgari Jumanboy kam ot mingan. Yo‘rtib borayotgan bedovning ustidan yiqilib ketishdan qo‘rqib, egarning qoshini mahkam changallagancha hammadan ortda borayapti. Namozning ikki yonida esa Sherniyoz bilan Esergep, Usta Kamol bilan Eshbo‘ri baqamti ketishayapti. Namozdan boshqa hech birida qurol yo‘q, yo‘g‘on-irg‘ay tayoqni ip boylab yelkalariga miltiq o‘rniga osib olishgan.

– Tezroq haydasang-chi, paxsakash! – deb qistaydi Sherniyoz.

– Ot yaxshi yurolmayapti, – bahona axtaradi qo‘rquvdan dag‘-dag‘ qaltirab borayotgan Jumanpolvon.

Tun yarimdan oqqanda otliqlar Shahob qishlog‘ining tor, qing‘ir-qiyshiq ko‘chalaridan o‘tib, Dahbedga kirib bordilar. Hamdamboyning shohona hovlisi qozilik, hokimlik mahkamalari joylashgan, attorlik, bazzozlik do‘konlari qator tizilib ketgan, azim chinorlar soya tashlab turadigan markaziy ko‘chada edi. Otliqlar darvoza yonida otdan tushib, ichkariga quloq soldilar. Qo‘rg‘onchaguzar tomonidan dovul qoqib yurgan tun qorovulining:

– Kim, bemahalda yurgan? – degan ovozi eshitildi.

– O‘zingsan, ahmoq, – deb qo‘ydi Sherniyoz.

Namoz xanjarini yalang‘ochlab, darvoza tirqishiga suqdi-yu zulfini tushirdi. Jumanboy ikkovlari sekin ichkari o‘tdilar. Darvozaxonadan chiqilgach, katta hovli boshlandi. Ikki tanobcha keladigan yerning chor atrofi oynavand imoratlar, uylardan birida xiragina chiroq yonib turibdi.

– Boy o‘sha yerda uxlaydi, – shivirladi Jumanboy, – xazina ham o‘sha yerda.

Xayriyat, boy yotish oldidan eshikni ichidan zanjirlamagan ekan. Dahlizga osongina kirib oldilar. Boybuva katta xotini Begioyim bilan bir o‘rinda bir-biriga teskari qarab, pish-pish uxlashar edi.

– Pardani tushir! – shivirladi Namoz.

Jumanboy pardani tushirayotganda, garchi hech qanday ovoz chiqmagan bo‘lsa ham, Begioyim uyg‘onib ketdi:

– Voy, kimsan?

– Assalomu alaykum, – dovdirab qoldi Jumanboy, – oyog‘ingizni uqalab qo‘yaymi?

– Nima? – sapchib o‘rnidan tura boshladi Begioyim.

– Tahoratingizga suv keltiraymi? – Jumanboy Begioyimni mazax qilarmidi yoki bolaligida, shu dargohda yurgan paytida yodlab olgan so‘zlarini takrorlarmidi – bilib bo‘lmasdi.

– Og‘ziga latta tiq! – buyurdi Namoz.

Xuddi shu asnoda Boybuva asta-sekin uyg‘onib, aqlli, ziyrak bir kishi emasmi, gap nimadaligini payqab, yostiq ostidagi to‘pponchaga qo‘l uzatayotgan edi.

– Qo‘lingni tort! – ko‘ksiga miltiqning og‘zini qadab dedi Namoz. – Qimirlasang, otaman! Men Namozman.

– Namoz?! – beixtiyor boshi yostiqdan bir qarich ko‘tarilib ketdi boyning.

– Sen bilan hisob-kitob qilgani keldim.

– O‘g‘lim…

– Jim, bo‘lmasa og‘zingdan otaman!

Jumanboy Begioyimning og‘ziga latta tiqib, ko‘rpaga o‘rab, ustiga katta gilam tashladi.

– Mana endi, xolajon, xudo xohlasa belingiz ham tuzalib qoladi, – dedi u kulimsirab, – bir terlab oling.

Hamdamboy: «Yordam bering!» – deb baqirmoqchi edi, yo‘q, jon shirin ekan, baqirolmadi. Lekin nimadir qilishi kerak… «E, xudo, e, xudoyim, yordam ber…»

– Qarzdorlar daftari qani? – so‘radi Namoz.

«Xayriyat, gap buyoqda ekan, xudoga shukur, o‘ldirmoqchi emas ekan…» ko‘nglidan o‘tdi boyning:

– O‘tirib olsam maylimi?

– Mayli!

Bay, bay, bay, Hamdamboy nimqorong‘ida haddan tashqari badbashara bo‘lib ko‘rinarkan. Bashang libos kiyib odam qiyofasida yurgan ekan u. O‘g‘irning sopidek ingichka bosh, cho‘ziq yuz, kattakon burun, chaqchaygan olako‘zlar – bamisoli hujumga chog‘langan bo‘g‘ma ilonning o‘zginasi deysiz.

– Qarzdorlar daftari qayerda? – takror so‘radi Namoz.

– Sandiqda.

– Kambag‘allar barmog‘i bosilgan tilxatlar-chi?

– Sandiqda, o‘g‘lim, sandiqda.

– Kalitni ber.

– Mana hozir…

Jumanboy nazdida boy xazinani poylab yotgan katta ajdarhoni-yu, Namozboy shu zaharli ilon bilan olishmoqqa bel bog‘lagan bahodirni eslatib turardi. Ajdarho hali yengilgan emas, hozir u qarshi hujumga o‘tib, og‘zidan olov purkab, hammayoqni kunpayakun qilishi mumkin. «E, xudo, o‘zing panohingda asra», shivirladi Juman polvon.

Uyog‘i juda tez yurishib ketdi. Ko‘z yumib ochguncha, ajdarhoning og‘ziga kir latta tiqib, oq shoxi sallasiga qo‘l-oyog‘ini bog‘lab, sovqotmay yotsin deb uning ham ustiga qat-qat ko‘rpa bosdilar.

Tilxatlar-u qarzdorlar daftari temir sandiqda ekan, Boybuva to‘g‘ri aytibdi. Tillo-yu kumushlar yerto‘laga berkitilgan, deb hali Jumanpolvon yolg‘on aytmagan ekan. Pastga olib tushadigan yo‘l taxmondagi temir sandiq ostida deb taxmin qilib yurardi u, taxmini ham to‘g‘ri chiqdi.

Og‘ir sandiqni taxmondan arang pastga olishdi.

– O‘zing tushib chiqa olasanmi? – qop-qorong‘i tuynukchadan yerto‘laga ko‘z tashlab dedi Namoz.

– Shamni yaqinroq tuting, – iltimos qildi Jumanpolvon, – yo‘q, yaxshisi qo‘limga bera qoling.

Xiyol o‘tmay Jumanpolvon kichik bir sandiqchani qo‘ltiqlab chiqdi. Bir miltiq, sakkiz otar to‘pponcha, bir xalta o‘qni ham o‘ljaga olib, shoshilib tashqariga chiqdilar.

Hovlida hamon jimlik, tiq etgan ovoz yo‘q. Faqat og‘ilxonadagi otlar tashqaridagi otlarning hidini olib, ahyon-ahyonda qisqa-qisqa kishnab qo‘yishyapti. Qo‘shni hovlida qanotlarini patillatib xo‘roz qichqirdi.

– Xayriyat, – dedi Namoz otiga sapchib minarkan, – ishni beg‘alva bitirganga o‘xshaymiz.

Qozixona tomondan haligi shaqillatib dovul qoqib yurgan qorovulning:

– Kim u bemahalda yurgan? – degan uyqu aralash ovozi eshitiladi yana.

– O‘zingsan, ahmoq! – deb qo‘ydi Sherniyoz otiga qamchi bosarkan.

Qamishzor oralab o‘tgan so‘qmoqdan yelib borayotgan Namoz Qipchog‘ariq bo‘yiga yetgach, otning boshini tortdi. Jumanboy juda orqada qolib ketgan ekan, yetib kelishini kutib turishdi.

– Otdan tushinglar, – buyurdi nihoyat Namoz. – Eshbo‘ri, sen hisobga ustaroqsan, sandiqdagi tangalarni sana, tillosini tilloga, kumushini kumushga ajrat. Usta Jalol O‘klonga boradi, Sherniyoz – Qo‘shqo‘rg‘onga, Juman Jarqishloqqa, Esergep Marg‘ilontepaga boradi. Tushundinglarmi? Boyda kimning qancha haqi borligi yodlaringda bormi?

– Bo‘lmasam-chi.

– To‘g‘ri borib eshigini qoqing-da, ma, haqingni ol, deb, tangani tashlab ketavering. Bu ishlar tong otguncha bitishi kerak. Ertaga quvg‘in boshlanadi, qo‘lga tushib qolishimizdan xudo asrasin. Eshbo‘ri, tangalarni teng oltiga bo‘l, bittanga ortiq ham, bittanga ham kam bo‘lmasin.

– Tangalar ortib qolsa nima qilaylik? – so‘radi Usta Jamol.

– Ortganini guzarlarga sochib keting… ishlarni bitirib Oqdaryoning kichik kechuviga darhol yetib borasizlar, o‘sha yerda uchrashamiz. Kelishdikmi?

– Kelishdik.

– Esergep, o‘t yoq. Mana bu tilxat-u qarzdorlar daftarini kuydirib, kulini shamolga uchir. Sandiqchani ham yoqib tashla…

Ertasiga Dahbedda juda katta shov-shuv-u mish-mishlarga sabab bo‘lgan yana bir voqea ham bo‘lib o‘tdi-ki, olomon bu ish xudoyi taolo tomonidan sodir bo‘ldimi yoki bandayi ojizi bajardimi – anchagacha bilolmay turdi. Namoz choshgoh mahalida Dahbedning katta bozorida savdo eng avjiga chiqqan bir pallada, ikki-uch yigit qurshovida kunchiqar taraf darvozadan ot qo‘yib kirib keldi-yu, hovuchlab kishilarning boshidan kumush-u tillo tangalarni socha boshladi.

XII bob
QAMCHISIDAN QON TOMGAN HOKIM

Uch-to‘rt kundan buyon Dahbed osmonini qop-qora bulutlar qoplab olgan – yog‘ib-yog‘maydi, ketib, ketmaydi. Atrof bamisoli to‘nkarilgan qozondek, dillarga g‘ashlik, ko‘ngillarga xafaqonlik tashlab turibdi.

Sodir bo‘lmish voqealar tufayli dilgir qolib, qovog‘ini Dahbed osmonidek uyib olgan Mirza Hamid foniy dunyo tashvishlaridan хoli bo‘lib andak huzur-halovatga berilish umidida tush paytida uyga qaytdi.

Bir tomoni o‘zining tirishqoqligi, yana bir tomoni Hamdamboyning soyai davlatida dastyorlikdan bo‘lis hokimligigacha unib-o‘sgan, yana shu boyning izmidan chiqmay boy-u badavlat bo‘lib olgan Mirza Hamid Hamdamboydan bir xislati bilan ajralib turardi. Xotin olib, xotin qo‘ygan mulkdorlarni boy yomon ko‘radi. Boylikni huda-behuda sovurgan, maishatga mukkasidan ketgan boyvachchalarni xush ko‘rmaydi. Mirza Hamid bo‘lsa, uning aksi. Xudo urgan xotinboz, tengqurlari unga «Ma’rakaga borganda ham ayollar davrasida osh yemasa ko‘ngli joyiga tushmaydi», deb hazillashib yurishadi. Endigina o‘ttiz yoshga kirgan bo‘lishiga qaramay uch bora uylandi. Daryo bo‘yidagi baliqchi cholning uyida ba’zan tongotar bazmlar qurishadi. Mazlumlar uning haqida: «Hokim ko‘changdan o‘tsa, qizingni xudo urdi», degan gaplarni aytadi. Mirza Hamid baland bo‘yli, bug‘doyrang yuzlari sergo‘sht, qosh-ko‘zlari qop-qora, kichkina qora mo‘ylovchasi o‘ziga xo‘p yarashib tushadigan ko‘rkam yigit. Ayniqsa, hokimlik libosini kiyib, qo‘sh ot qo‘shilgan kolyaskaga o‘tirganda savlati yana ham ortib, naq shahzodalarga o‘xshab ketadi. Ko‘cha-ko‘ydan o‘tib qolganda ayollar chachvon ostidan mo‘ralashib, negadir: «Xudoyo chaqchaygan ko‘zlaringni hakka cho‘qisin», deb qo‘yishadi.

G‘alati fe’li bor uning: amali va boyligi o‘zidan andak yuqori bo‘lgan zotni ko‘rib qolsa yalab-yulqab, naq kuchuk boladek oyoqlari ostida yotib oladi. O‘zidan pastroqni ko‘rganda-chi, uni oyoqlari ostiga olib tamom bo‘lguncha ezg‘ilaydi, tenglarni esa mensimay g‘urur-iftixor bilan muomala qiladi ularga. «Hokimning qamchisidan qon tommog‘i darkor, – deb maslahat beradi boshqa bo‘lis hokimlariga, – avom bamisoli aravaga qo‘shilgan ot, qamchilasang yaxshi tortadi…»

Mirza Hamid Hamdamboyning maslahat-u ko‘rsatmasi bilan solig‘-u har xil to‘lovlarni ikki barovar ko‘paytirib yuborgan. Ilgari ko‘cha solig‘i, o‘tin puli, qal’a to‘lovi, to‘rasiylov, navkarboqar degan soliqlar bo‘lmasdi, hammasini shu ikkovlari o‘ylab chiqarishdi.

Hokimni darvozaxona oldida kichik xotini o‘n besh yoshli kelinchak Oftobbibi kutib oldi. Egnida ixcham tikilgan banoras to‘n, belini siqib, ko‘ksini to‘ldirib turgan beqasam nimcha, ko‘ksi to‘la oq shoda marjon, peshonasida tillaqosh, shu turishida u qizaloqlar yasatgan qo‘g‘irchoqqa juda ham o‘xshab ketardi. Kelinchak tilla uzuklar to‘la qo‘lchalarini ko‘ksiga qo‘yib, boshi yerga yetguncha ta’zim qildi:

– Xush ko‘rdik, yaxshi keldingizmi, to‘ram?

– Tushlik tayyormi? – kelinchakning yonidan beparvo o‘ta turib so‘radi hokim.

– Sizga atab osh damladim, begim, – boshini ko‘tardi kelinchak, – o‘zim damladim.

– Bundan buyon o‘choq boshiga borma, – hokimona bir ohangda dedi Mirza Hamid, – cho‘rilarni ishlatishni o‘rgan, uqdingmi?

– Xo‘p bo‘ladi, begim.

– Ayt, menga musallas berishsin.

– Hozir, aytaman, begim.

Mirza Hamid ruscha usulda oyna ravonli qilib shu kelin tushishi munosabati bilan yaqinginada solingan uyga kirib, hokimlik libosini yechdi. Bozillab turgan sandaliga o‘tirib, ko‘ksini olovga berdi. Oftobbibi sirlangan sopol ko‘zachada musallas ko‘tarib kirdi:

– O‘zim olib kela qoldim, begim.

– Yaxshi qilibsan, o‘tir yonimga. Bugun boshqacharoqsan, go‘zalsan! – nozlanib turgan kelinchakni qo‘lidan tortib bag‘riga oldi Mirza Hamid, – ish ko‘p… charchadi-m…

– Voy, sizdek pahlavon yigit ham charchaydimi? – chiroyli terilgan ingichka qora qoshlarini kerib, xumor ko‘zlarini suzib, ishvali bir ohangda dedi kelinchak.

– Polvonga ham jon kerak, shirinim!

Xuddi shu paytda ko‘cha darvoza yoniga uch otliq mirshab kelib to‘xtadi. Biri tashqarida qolib, otlarni ushlab turdi. Ikkisi jadal yurib, dastyor boladan hokim qaysi uyda o‘tirganligini so‘rab bildi-yu, to‘ppa-to‘g‘ri uning huzuriga qarab yo‘l oldi. Mirza Hamid shitob bilan kirib kelayotgan mehmonlarni deraza orqali ko‘rib turgandi. Issiq bag‘rida moydek erib, erkalanib o‘tirgan Oftobbibiga:

– Sen chiq, poshsholikdan chopar kelyapti! – dedi qalbi to‘la g‘urur va iftixor bilan. So‘ng irg‘ib o‘rnidan turdi-da, zarbof to‘nini kiyib, dur-u gavharlar qadalgan oq shoxi sallasini boshiga qo‘ndirdi. Hokimlarga xos viqor-u salobat bilan bitta-bitta bosib aziz mehmonlarning istiqboliga yurdi. Mirshablardan biri eshik oldida qolib, ikkinchisi ichkari kirarkan:

– Qo‘lingni ko‘tar, itvachcha! – deb qo‘ydi.

– Namozbek?! – tizzalari dag‘-dag‘ qaltirab ketdi hokimning,—assalomu alaykum, xush ko‘rdik!

– Orqangga o‘giril! – buyurdi Namoz, – boshingni devorga qo‘yib tur, itvachcha! Qani, mana endi bir kuch sinashib ko‘raylik-chi! Qo‘li bog‘langan bandilarning yuziga qanday qamchi tortishni ko‘rsatib qo‘yaman endi senga…

Hozirgina kelinchakning oldida o‘zini alpomishdek pahlavon sezib turgan Mirza Hamid tili kalimaga kelmay, chuldirab qoldi. Namoz yonidan to‘pponchasini tortib olgandan keyin esa oyoq-qo‘li dir-dir qaltirab, o‘zini yo‘qotgudek bir ko‘yga tushdi. Umrida birinchi marotaba bo‘lsa kerak, xudo esiga tushib, so‘zlarini poyma-poy aytib, kalima o‘gira boshladi.

– Qani, menga qara-chi, – g‘azabli bir ovoz bilan dedi Namoz.

– Namozbek, aziz mehmonim bo‘ling.

– Ayt-chi, – o‘sha kuni qaysi gunohim uchun meni qamchilading? Yuzimdagi yaralarni ko‘ryapsanmi? Nega meni ot o‘g‘risi qilding! Boyning o‘zi o‘g‘ri-ku, o‘zing borib turgan o‘g‘risan-ku, qassobning qizini o‘g‘irlab, daryo bo‘yida bulg‘agan senmasmiding! Gapir! Nega meni urding! Zo‘r bo‘lsang kel endi, halol turib yigitchasiga mushtlashamiz. Ur, ur deyapman! Qo‘rqayapsanmi? Hokimlik libosini kiyib kolyaskaga o‘tirganingda, o‘zingni Rustam hisoblaysan-ku! Nega endi, suvga tushgan kuchuk boladek dir-dir qaltirayapsan. Ur deyapman!..

Namoz rangi-quti o‘chib turgan hokimning ko‘ksidan qattiq itarib yubordi – Mirza Hamid gandiraklab borib boshi bilan devorga urildi. Namoz uni qarshi hamlaga o‘tar deb o‘ylagan edi, yo‘q, hokim orqasi bilan devorga suyangancha jim turaverdi: «G‘ururi yo‘q, pastkash!» fikridan o‘tdi Namozning.

– Yo‘qsullardan olgan tilxatlaring qani? – xuddi hokimning o‘limi haqidagi hukmni o‘qigandek bir ohangda dedi Namoz.

– Hozir, o‘zim olib beraman, maylimi?

– Tez bo‘l!

– Qarzdorlar daftarini hammi?

– Hammasini ol!

– Obbo, Namozboy… Lekin xudo haqqi, men siz bilan do‘stlashib olaman, deb yurib edim, mana, sizga atab bir xalta tanga yig‘ib qo‘yibman, oling, beva-bechoralarga ulashing. Xudo haqqi, kelmasangiz o‘zim ulashgan bo‘lardim.

Namoz oq surp xaltachadagi tangalar bilan bir dasta tilxat-u qarzdorlar daftarini eshik orqasida poyloqda turgan jo‘rasiga tashladi.

– Hokim, yuzimdagi yarani unutmaysan-a?

– Endi… Namozbek, uzr!

– O‘sha qamchini ehtiyot qilib qo‘y, uqdingmi! Hali oramiz ochiq bo‘lganicha yo‘q. Men birovning kaltagini yeb, indamay ketadiganlardan emasman. Kimning oldida urgan bo‘lsang, o‘shalarning oldida halol mushtlashamiz. Yengsang, boshimni ol, roziman.

– Hammasi Boybuvadan chiqqan edi… – o‘zini oqlay boshladi Mirza Hamid, – o‘shaning gapiga kirib…

Boybuva qarshisida kuchukboladek jilplanglab, qo‘l-oyoqlarini barobar yalab yurgan hokim endi uning orqasidan yomonlashga tushdi. Ana shu narsa Namozni battar tutaqtirib yubordi. «Pastkash!» – yashin tezligida fikridan o‘tdi uning.

Bo‘lis hokimi nimadir demoqchi bo‘lib, og‘zini ochgan edi, og‘zi ochilgancha qoldi. Qulog‘i ostiga kelib tushgan mushtmidi, gurzimidi, har qalay og‘ir bir zarb uni yerga qulatdi. Keyin nima bo‘lganini bilolmay qoldi. Oftobbibi chinni laganda bug‘i ko‘tarilib turgan sergo‘sht palov ko‘tarib kirganda: «pahlavon»i yerda cho‘zilib yotar, og‘zidan sizib qon kelmoqda edi.

– Voy, xudoyim! – uvvos tortib yubordi kelinchak.

Kelinchak uvvos tortgan xuddi shu bir paytda, Namoz qozixona mahkamasiga kirib borayotgan edi. Ikki qo‘liga barobar to‘pponcha olib navbat kutayotganlarga o‘qtaldi: – Yot, hammang!

Kishilar boshlarini yerga qo‘yib jim bo‘lishdi. Namoz shoshilib ichkariga, bundan bir necha kun muqaddam arz-dod bilan kelib, dodini aytolmay, qoniga tashna bo‘lgan katta xonaga o‘tdi. Qozi kalon o‘zining xos o‘rnida kimxob ko‘rpacha ustida, Mirza Qobil sal quyiroqda, ikkovi ham tashqarida nima bo‘lyapti ekan, deb eshik tomon bo‘yinlarini xiyol cho‘zib turishardi. Namozga ko‘zlari tushishi bilan shu alpozda, bo‘yinlarini tashqariga cho‘zgancha tarrakdek qotib qolishdi.

– Xo‘sh, Mirza, arzgo‘ylarni talashni davom ettiryapsanmi?—peshonasiga to‘pponchaning og‘zini qadab so‘radi Namoz.

– Xudo shohid, men…

– Bugun qancha olding?

– Bor-yo‘g‘i shu, mana… – Mirza Qobil cho‘ntaklarini kavlab hamyonini chiqara boshladi.

Namoz bizning jonimizni olgani emas, balki pul uchun kirgan ekan, deb o‘ylab, rangiga oz-moz qon yugurgan qozi kalon ham to‘shak ostini paypaslab, hamyonini negadir ichkariroqqa sura boshladi:

– Bo‘tam, bugun menga hech narsa tushmadi.

– To‘ram, men sizning oldingizga iltimos bilan keldim, – dedi Namoz to‘pponchalaridan birini g‘ilofiga solayotib.

– Xo‘sh, bo‘tam, – ikki qo‘lini barobar ko‘ksiga qo‘ydilar qozi kalon.

– Anavi kuni menga bir oyat aytib edingiz.

– Xo‘sh, xo‘sh?

– «Ilgimdin kelguncha»… deb boshlanar edi.

– Ha-ha, bo‘tam, lekin bu oyat emas. Hazrat Navoiyning hikmatlaridur. «Ilgimdin kelguncha zolim tig‘in ushotib, mazlum jarohatig‘a intiqom malhamin qo‘ydum», so‘raganingiz shumidi?

– Ne uchun darkor bo‘lib qoldi sizga bu, bo‘tam?

– Yigitlarimga yod oldirurman.

– Barakallo, barakallo, bo‘tam… Siz bamisoli Go‘ro‘g‘libeksiz! Lekin shuning uchun to‘pponcha o‘xtalib, yuragimni o‘ynatishingiz shartmidi, bo‘tam?

– Sizlardan to‘pponchasiz bir narsa undirib bo‘lmaydi, to‘ram.

– Darvoqe…

Namoz chiqib ketgach, qozi kalon bilan Mirza Qobil o‘rtaga tashlangan tangalarga qasoskor yigitlar tegmaganini ko‘rib hayrat ichida bir-birlariga qarab yelka qisib olishdi.