PEDAGOGIKA

Pedagogika nazariyasi va amaliyotining o‘zaro bog‘liqligi, pedagoglar ommasining erkin ijodkorligiga sharoit yaratish tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish tizimini tarkib toptirish».

6. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida ta’limni texnologiyalashtirish: pedagogik texnologiya. ta’lim texnologiyasi, tarbiya texnologivasi, innovatsion ta’lim texnologivasi va shu kabilarni alohida o‘rganish, ular asosida innovatsion pedagogik texnologiya. zamonaviy pedagogik texnologiya va zamonaviy axborot texnologiyalarni ishlab chiqish orqali ta’limni hamda:

– istiqlol mafkurasi asosida yoshlarning milliy dunyoqarashini shakllantirish, o‘quv fanlarining aqliy kamolot imkoniyatini oshirish, sinfdan va maktabdan tashqari ta’lim-tarbiya ishlarining o‘quvchilar dunyoqarashini tarkib toptirish darajasini oshirish;

– ma’naviy-axloqiy tarbiya mazmunini takomillashtirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan boyitish. Axloqiy tarbiyada sharq- ona namuna metodini qo‘llash texnologiyasini yaratish».

7. Kasbiy va mehnat tarbiyasining jamiyat, ishlab chiqarish, ilm- fan, texnika-texnologiyalar asosida rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish.

8. Iqtisodiy va ekologik ta’lim-tarbiyani rivojlantirishda zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan unumli foydalanishga erishish va bunda ilm-fan yutuqlaridan muntazam foydalanib borish mexaniz- mini yaratish.

9. Ma’naviy-ma’rifiy tarbiyani yanada jonlantirish va yoshlarimiz g‘oyaviy ongida bo‘shliq hosil bo‘lishga yo‘l qo‘ymaslik meto dologiyasini yaratish.

10. Aqidaparastlik va terrorizm ta’siridan yoshlarimizni asrashda kasbiy-kompyuterli o‘yinlardan keng foydalanishga erishish, ayniqsa, kiberterrorizmdan yoshlarimizni asrash mexanizmini barpo qilishga keng imkoniyatlar yaratish.

11. Ijtimoiy va kasbiy pedagogikaning barcha sohalarini muntazam ravishda davr bilan mos holda takomillashtirib borishga erishish.

12. Ta’lim-tarbiya sohasidagi barcha xatti-harakatlarimizni O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va boshqa shu kabi davlat me’yoriy hujjatlari asosida olib borishga erishish va hokazo.

Ushbu muammolar qatorini yana davom ettirish mumkin.

Ta’limning, o‘qitishning vazifasi, yoshlarning eng asosiy konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bo‘lgan har bir kishining aqliy-amaliy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, ijobiy qobiliyatlarini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojini ta’minlash, o‘zi xohlagan kasbini tanlashi, uni mukammal egallab, shu sohada samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun moddiy-ma’naviy, tarbiyaviy-didaktik shart-sharoit yaratishdan iboratdir. Bu umumiy vazifadan ta’limning har bir bo‘gini, turi va bosqichlarining o‘ziga xos vazifalari kelib chiqadi.

Ushbu ma’noda pedagogika fanining vazifalari quyidagilardir:

• Sharq va G‘arb xalqlari yaratgan. xalq og‘zaki ijodiyotiga asoslangan pedagogikani mutafakkir, ma’rifatparvar, pedagog va olimlarning tarbiyashunoslikka doir ilg‘or g‘oyalarini o‘rganib, tahlil qilib, barkamol shaxsni shakllantirishning qonun-qoidalari va zaruriy sifatlarini aniqlash;

• Pedagogika – tarbiyashunoslikdagi ta’lim-tarbiya nazariyasini hozirgi davr xususiy metodikasi bilan uzviylik muammosini ishlab chiqish va zamonaviy pedagogik texnologiyalar talablariga amal qilish;

• ta’lim-tarbiya nazariyasidagi qoida, qonun, tamoyil, metod va uslublarni maktab amaliy hayoti bilan bog‘ lab boiajak o‘qituvchilarga o‘rgatish;

• xalq ta’limini boshqarish va unga rahbarlik masalalarini chuqur o‘rganib, boiajak o‘qituvchilarni qanday tayyorlash muammolarini hal etish.

Maiumki, inson kamoloti, uning yashash davridagi muhit va tarbiyaga hamda o‘sha davrlardagi ongli faoliyatiga bog‘liq holda rivojlanadi. Bolalar juda yoshligidan boshlab kattalar yordamida tashqi muhit bilan turli xil aloqada bo‘ladi va asta-sekinlik bilan bu faoliyat ularning shaxsiy xususiyatlariga ta’sir etib, shaxs sifatida shakllanib boradi.

Umuman, pedagogik jihatdan to‘g‘ri va maqsadga muvofiq qilib uyushtirilgan har qanday faoliyat bola shaxsining aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy va irodaviy rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Rahbarlik qilinmagan faoliyat esa bir yoqlama bo‘ladi yoki salbiy rivojlanishga olib kelishi mumkin.

Fanlar tizimida pedagogikaning o‘rni va ahamiyati

Pedagogika fani tarbiya nazariyasi va dialektikaning uyg‘unligi asosida insonda bozormunosabatlarini shakllantirish, milliy-ma’naviy meros, an’analar, urf-odatlar milliy va umuminsoniy qadriyatlarning boy manbalari bo‘lgan tarbiya va ta’lim berish haqidagi tushuncha, bilim, ko‘nikma va malaka hosil qilishda boshqa fanlar qatori o‘z o‘rni va aloqadorligi bor. Pedagogika falsafa, psixologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi, sinergetika va informatika kabi fanlar bilan mushtarak holda rivojlanib kelgan.

Bugungi kunda bir qator umumiy masalalar ishlab chiqilganki, bu masala falsafada ham, pedagogikada ham barobar mavjuddir. Bular jumlasiga tabiat bilan boshqa ijtimoiy hodisalar orasidagi o‘zaro aloqalar: dunyoqarashni, axloqiy, mehnat va estetik tarbiyani shakllantirish masalalari; shaxs va jamoa munosabatlari; ta’lim jarayonining mohiyatini tushunish hamda bilishning dialektik nazariyasini ishlab chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan gnoseologik masalalar va boshqa muammolar kiradi. Pedagogikaning aniq masalalarini ishlab chiqishda falsafaning sotsiologiya, etika (axloq-odob), estetika kabi tarmoqlari katta ahamiyatga egadir.

Insonning aqliy rivojlanish qirralarini, jihatlarini o‘rganadigan boshqa fanlardan farqli o‘laroq, pedagogika inson shaxsi, uning taraqqiyot bosqichlari bilan shug‘ullanadi. Bugungi kunda pedagogika fani ko‘p tarmoqli fan sifatida namoyon bo‘lmoqda. Jumladan, pedagogika fanlari tizimiga etnopedagogika. maktabgacha ta’lim pedagogikasi, kasbiy ta’lim pedagogikasi, oliy maktab pedagogikasi, axloq tuzatish va mehnat pedagogikasi, jismoniy kamolot pedagogikasi, harbiy pedagogika, maxsus pedagogika: kar-soqovlar (surdo) pedagogikasi, ko‘rlar (tiflo) pedagogikasi, aqliy jihatdan orqada qolgan (oligofreno) pedagogika, logopedagogika, pedagogik mahorat kiradi.

Pedagogik fanlarning boshqa fanlar bilan aloqasi. Pedagogika fani inson tarbiyasi bilan shug‘ullanganligi sababli, unga hamma fanlar ko‘maklashishi tabiiydir. Inson tarbiyasining qaysi sohasini olib ko‘rsangiz, u qaysidir fan bilan aloqadorlikda amalga oshiriladi, o‘sha fanning qonun-qoidalariga suyanadi. Pedagogikaning metodologik asosi bilan nazariyasi va tarbiyadagi qonun-qoidalari bevosita falsafa fanining ta’sirida amalga oshiriladi. Abu Nasr Forobiy «Tal-xisu navomisi Aflotun» (Aflotun qonunlarining mohiyati) asarida inson kamolotining falsafa fanining ta’sirida rivojlanishini shunday ko‘rsatgan edi: «Yaxshi fazilatga ega bo‘lgan shahar aholisi eng baxtiyor odam bo‘lishi, qonunlarga ixtiyoriy bo‘ysunishini ta’minlash uchun qonunlarni takomillashtirish, ulardagi qoidalarni mustahkamash zarurdir». Pedagogika psixologiya, mantiq, huquq va tibbiyot fanlaridagi qonun-qoidalarga bevosita bog‘lanadi. Pedagogika fanidan bolalarni davrlarga bo‘lish tizimini asoslashda anatomiya, fiziologiya, maktab gigiyenasi fanlarining ham o‘rni katta. Pedagogika ilmiy-tadqiqot metodlarini takomillashtirishda matematika, fizika, informatika fanlari bilan bog‘lanadi.

Mustaqil O‘zbekistonda milliy pedagogika fani bevosita iqtisod fani bilan bog‘lanib, bozor iqtisodiyotiga o‘tish muammolarini, iqtisodiy tarbiya masalalarini uzviylik bilan amalga oshiradi.

YUNESKO ma’lumotlariga ko‘ra. hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlardagi mehnat bilan band bo‘lgan aholining yarmidan ko‘proq qismi ma’lumotlar yig‘ish. ishlab chiqish, qayta ishlash va tarqatish (uzatish) bilan shug‘ullanmoqda. Bunday muhim asosni fanlarning pedagogika fani bilan o‘zaro integratsiyasi, avniqsa, zamonaviy axborot texnologiyalarisiz va innovatsion yondashuvlarsiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni va uni olib borish uchun yaratiladigan axborot texnologiyalari va tizimarining yaratilishida intellektual salohiyatli barkamol avlodning ijodiy mehnati, izlanuvchanligi, tashabbuskorligi, yangilikka qiziquvchanligi va shu kabi innovatsion jarayonlarga kirib borish qobiliyati e’tiborga olinadi va bu jarayon rejalashtirilgan natijani qo‘lga kiritgunga qadar davom etadi. Bu biron ta’lim-tarbiya jarayonida qo‘llanilayotgan turli maqsadlardagi bilim berishning ilmiy-uslubiy yo‘llari bo‘lib, bilim olishning chegarasini va ilmiy tafakkurni ken- gaytiradi, fazoviy fikrlashni. ijodkorlikni va sezuvchanlikni (sinchkovlikni) rivojlantiradi.

2.4. Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari. Metod haqida tushuncha

Metod (lotincha metodas – yo‘l so‘zidan) – tadqiqot yo‘li nazariy ta’limot deb tarjima qilinadi. Ilmiy tushuncha sifatida «metod» so‘zi keng ma’noda muayyan maqsadga erishish yo‘lini, tor ma’noda tabiat va ijtimoiy hayot hodisalari va qonuniyatlarini bilish maqsadida qandaydir vazifani hal etish usulini bildiradi. Obyektiv dunyoni bilish, nazariyada nimani o‘rganish kerak, kimni va qanday tarbiyalash lozim degan masalalar mavjud bo‘lib, ular o‘zaro uzviy bog‘liqdir.

Pedagogika fani o‘z mazmun-mohiyatini boyitishda, yangilashda mavjud pedagogik hodisa va jarayonlarni uning maqsadi va vazifalariga muvofiq keladigan usullar bilan o‘rganadi. Umuman, pedagogika amaliyotida, o‘qitish usullari va metodlarining katta boyligi to‘plangan. Ularni tanlashda turli sharoitlar, o‘qitilayotgan fanning xarakteri, bolalarning yosh xususiyatlari, oldingi tayyorgarlik darajasi va boshqalar hisobga olinadi.

Ushbu ilmning ilmiy-tadqiqot usullari deganda yosh avlodni tarbiyalash, bilimli qilish va o‘qitishning real jarayonlariga xos bo‘lgan ichki yo‘llari, uslublari va vositalari majmuyi tushuniladi. Pedagogika fanining ilmiy-tadqiqot usullari qanchalik to‘g‘ri tanlansa, ta’lim-tarbiya mazmunini yangilash va takomillashtirish shu darajada yuksaladi. Ammo shuni ta’kidlamoq lozimki, ilmiy-tadqiqot metodlari tizimi hozirgacha fanda to‘la yaratilmagan, hal etilmagan.

Mavjud metod (usul)lar asosan quyidagilardir:

• adabiyotlarni o‘rganish metodi;

• kuzatish metodi;

• suhbat metodi;

• bolalar ijodini o‘rganish usuli;

• maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi;

• eksperiment – tajriba, sinov usuli;

• test sinovlari metodi;

• statistik ma’lumotlarni tahlil qilish usuli;

• matematik va kibernetik usullar;

• sotsiologik tadqiqot metodi.

«O‘qitish metodi o‘qituvchi va o‘quvchilar nazariy hamda amaliy bilish faoliyatining ta’limiy vazifalarini bajarishga qaratilgan yo‘ldir»,

– deydi professor R.A.Mavlonova. U o‘qish metodlariga quyidagi muayyan talablarni qo‘yadi:

1. O‘quv materialini o‘rganishning o‘qituvchi tavsiya etgan yo‘li.

fikrlashning dialektik-materialistik usuli, mustaqil qarashlarga, irodaviy xususiyatlar va xulqning shakllanishiga olib borishi kerak. Ana shu talab nuqtai nazaridan metod tarbiyaviy tusda bo‘lishi lozim.

2. O‘qish metodining ilmiy asosi yaqqol va aniq bo‘lishi zarur. Shundagina o‘qituvchi mazkur metod orqali qanday masalalar qo‘yilishi va hal qilinishi mumkinligini, qanday masalalarni hal qilib bo‘lmasligini bila oladi.

3. O‘qitishning tizimliligi uning samaradorligini belgilaydi.

4. O‘qitish metodining tushunarliligi: o‘qitishning yo‘li o‘quvchi uchun qabul qilinishi va qo‘llanishi, o‘quv materialini o‘rganishning usuli esa bilimlarni o‘zlashtirishning imkoniyatlariga muvofiq bo‘lishi lozim.

5. O‘qitishning onglilik va faollik zaruriyati nihoyatda jiddiy talabdir.

6. Bilimlarning puxtaligi va asosliligiga e’tibor.

7. O‘qitish metodikasida nazariy va amaliy hodisalarning muvofiqligi.

Har qanday metoddan biror maqsadga erishish ko‘zda tutiladi va shuning uchun u qandaydir maqsad qo‘yishni, unga erishish bo‘yicha faoliyat usulini, ana shu faoliyatni amalga oshirishda yordam beradigan vositalarni bilishni taqozo etadi. Bir so‘z bilan aytganda, o‘qituvchi va o‘quvchilarning xatti-harakatlariga asoslangan pedagogik metod natijasida o‘quvchilar bilim, iqtidor va ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar, o‘z dunyoqarashini, tafakkurini va ma’naviyatini yuksaltirishga erishadilar.

Ta’lim-tarbiyaga taalluqli xatti-harakatlarni tafakkurga asoslanib tahlil qilish pedagogika va didaktikada yagona usul hisoblanadi.

Yan Amos Komenskiyning «Buyuk didaktika», K.D.Ushinskiyning «Inson tarbiya predmeti sifatida» asarlarida masalaga shunday yondashishni ko‘rish mumkin.

O‘quv-tarbiya jarayoni haqidajiddiy xulosa chiqarish uchun muntazam ravishda olib borilgan kuzatishlar, tajriba, faktlarga asoslangan emperik tadqiqotlar natijalariga asoslanish zarur.

Adabivotlarni o‘rganish metodi – pedagogik adabiyotlarni o‘rganish jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni aks ettiruvchi, mutafakkir va ma’rifatparvar pedagog olimlarning asarlari, mustaqil O‘zbekistonning iqtisodiyotiga, mafkurasiga va ma’naviyatiga doir adabiyotlar, O‘zbekiston Birinchi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlari, tadqiqot mavzusiga doir darsliklar. monografiyalar, risolalar va maqolalar, tadqiqot mavzusiga doir pedagogik-psixologik tadqiqotlar, dissertat- siyalar o‘rganiladi, umumlashtiriladi, xulosa chiqariladi.

Kuzatish metodlari – kuzatish adabiyotlarni o‘rganishdan bosh- lanadi. Kuzatishni tadqiqotchi biror maqsadni ko‘zda tutib tashkil etadi. Kuzatish rejalashtiriladi, uning dasturi tuziladi. Bunda kuzatish tezligi, soni, manzili, vaqti, vaziyatni kuzatish, materiallarni qayd qilish muddati belgilanadi. Kuzatish muddatiga ko‘ra, ikki turga ajraladi: qisqa va uzoq muddatli kuzatish. Qisqa kuzatish – obyektning kundalik faoliyatidagi o‘zgarishlaridan ma’lum xuiosaga kelish. Uzoq muddatli kuzatishda qo‘yilgan maqsad, reja va dastur asosida olib borilib, ma’lum ilmiy, yakuniy xuiosaga kelinadi. Kuzatishni yakuniy qayd qilishda kinosyo‘lka, videoyozuvi, televideniye va boshqa texnik vositalardan foydalanish mumkin. Kuzatish metodidan to‘g‘ri foydalanish o‘quv-tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi, yangi ijodiy faoliyatga boshlaydi.

Suhbat metodi – tadqiqot mavzusining biror tomoni yoki hodisalari haqida bilib olish maqsadida maxsus shaxslar bilan og‘zaki savol lar berilib, ulardan axborot olish jarayonidir. So‘roqlar mavzu doirasida mantiqan mazmunli, tartibli. aniq ifodaga ega bo‘lishi lozim va uni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligiga qarab, tuzib, natijasi aniqlanadi. Suhbat metodi jarayonida intervyu olish ham mumkin. O‘rinli, mantiqan yuksak javoblar yoki noaniq javoblar magnit lentalariga yozib boriladi va tahlil etiladi.

Pedagogik eksperiment – har qanday pedagogik tadqiqotning asosidir. Pedagogik eksperiment yordamida ilmiy farazlarning ishonchliligi tekshiriladi. pedagogik jarayonlarning ayrim elementlari o‘rtasidagi bog‘liqlik va munosabatlar aniqlanadi. Pedagogik eksperiment ikki turga bo‘linadi: qayd qiluvchi va shakllantiruvchi. Qayd qiluvchi eksperiment orqali ta’lim yoki tarbiya jarayonidagi mavjud muammolar aniqlanadi. Shakllantiruvchi eksperimentda esa zaruriy ma iumotlar o‘quvchilarda shakilantiriladi. Pedagogik jarayonni aniqroq o‘rganish maqsadida eksperimentator o‘zi tashkil etgan jarayonni kuzatadi. U pedagogik jarayonga aralashadi, tarbiyalanuvchilar bilan tarbiyachi faoliyatining muayyan sharoitlarini yaratadi. Pedagogik eksperiment dastlabki ma’lumotlarni, aniq sharoitlarni va o‘qitish usullarini yoki tadqiq qilinadigan materiallarni aniq belgilashni, shuningdek, eksperiment natijalarini har tomonlama hisobga olishni talab etadi. Quyidagilar pedagogik eksperimentning bosqichlari hisoblanadi: eksperiment o‘tkazish va natijalarni sharhlash, rejalashtirish, eksperimet maqsadi va vazifasini belgilash, eksperiment natijasiga ta’sir etuvchi omillar va ular darajasining miqdorini aniqlash, kerakli kuzatishlar soni, eksperiment o‘tkazish tartibi. olingan natijalarni tekshirish metodlarini qo‘llash. Eksperimentni tashkil etish va o‘tkazish belgilangan rejaga qat’iy amal qilgan holda olib borilishi kerak. Sharhlash bosqichida ma’lumotlar yig‘iladi va qayta ishlanadi. Eksperiment o‘tkazish ishonchlilik tamoyiliga javob berishi uchun quyidagi shartlarga rioya qilish kerak, ya’ni:

1. Tekshiruvchilar soni va tajribalar miqdorining aniq bo‘lishi.

2. Tadqiqot medodlarining ishonchliligi.

3. Farqlarning statistik jihatdan ahamiyatliligini hisobga olish.

Turli metodlarning o‘zaro qo‘shib olib borilishi pedagogik tadqiqotlarning samaradorligini va sifatini oshirishga imkon beradi. Bunga matematik metodlarning hamda hisoblash-yechish qurilmalari yordamidagi eksperiment natijalarining pedagogikaga kirib kelishi ham yordam beradi. Odatda, o‘rtacha arifmetik miqdor, modda, meridian, dispensiya, tanlab olinadigan to‘plam majmuyining o‘rtacha kvadratik chetga chiqishi, o‘rtacha olingan qiymat xatosi, belgilarni tuzatish koeffitsiyentlari hisoblab chiqariladi. Ilmiy-tadqiqot natijalari amalda qo‘llaniladi. Tugallangan tadqiqotda eng muhim narsa uning natijalari amalda qo‘llanilishidir. Mustaqil O‘zbekiston sharoitida yangi ilmiy bilimlar juda tez to‘planib bormoqda. Biroq, ularni amaliy ishga joriy etish yo‘lida qiyinchiliklar borligi ko‘zga tashlanmoqda.

Bu qiyinchiliklar o‘quv-tarbiya jarayonini takomillashtirish haqidagi bilimlarning ortib borishi bilan ulardan foydalanishning faol imkoniyatlari o‘rtasidagi nomuvofiqlikdan iboratdir. Shunday bo‘lsada, bu ularni joriy etish yuzasidan maqsadga muvofiq ishlar olib borishni istisno etmaydi. Joriy etish jarayoni pedagogik tajribani tako millashtirishga qaratilgan faoliyat deb qaraladi. Shu sababli joriy qilinishi lozim bo‘lgan tavsiyalarga yuqori talablar qo‘yiladi. Talablarning ilmiy asoslanganlik darajasi, ular mazmunining aniqligi peda- goglar bilan o‘quvchilarning mo‘ljallangan kuch-g‘ayrati mezonini to‘g‘ri baholashni nazarda tutadi. Joriy etish butun tadbirlar kompleksi bo‘lib, u olingan xulosalar haqida pedagogik jamoatchilikni xabardor qilishni, yangi o‘quv va metodik qo‘ llanmalar yaratishni, metodik yo‘l-yo‘riq va metodik tavsiyalar ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi.

Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi – pedagogik hodisalar va faktlarni tekshirishda maktab hujjatlarini mukammal va chuqur o‘rganmoq lozim. Maktab hujjatlarini tahlil qilishda ta’lim qonuniga amal qilinmog‘i kerak. Maktab hujjatlarini tahlil qilishda, o‘quvchilarning ijodiy faolligi va mustaqilligini, uning iqtidorini hamda ilg‘or pedagogik tajribalarning umumlashtirilishi va joriy etilishini ko‘rsatgan taqdirdagina to‘liq qiymatga ega bo‘ladi.

Shuningdek, o‘quvchilarning umumiy miqdori, uning o‘sishi yoki kamayishiga sabablari tavsifi, o‘quvchilarning fanlar bo‘yicha o‘zlashtirish darajasiga, sinfdan qolishning oldini olish, rag‘batlantirish va jazolash choralari turlariga, maktabning moddiy bazasiga e’tibor beriladi.

Bolalar ijodini o‘rganish metodi – maktab o‘quvchilari ijodini hamda ularning turli-tuman ishlarini o‘rganish va tahlil qilish pedagogik tadqiqotning samarali metodlaridan biridir. Iqtidorli o‘quvchilar aqliy qobiliyatlari, olijanob axloqiy qiyofalari, estetik didlari, sinch- kovliklari va qiziquvchanliklari bilan ajralib turadi. Pedagogika fani bolalar ijodining manbalari va omillarini chuqur bilishga hamda ularni yanada taraqqiy ettirish va takomillashtirishninig to‘g‘ri yo‘llarini ko‘rsatib berishga qaratilgan.

Statistik ma’lumotlarni analiz va sintez qilish metodi – pedagogik tadqiqotning kerakli statistik ma’lumotlarini ma’lum bir maqsad bilan tizimli o‘rganish, mustaqil O‘zbekistonda fan, madaniyat, ta’lim-tarbiyaning taraqqiy etishiga salmoqli hissa qo‘shadi.

Xalq ta’limi sohasidagi, jumladan. ajratilgan mabiag‘iarning doimiy o‘sib borishi, darslik va o‘quv qo‘llanmalari, ko‘rgazmali qurollar, o‘qituvchi kadrlar tayyorlash. maktab qurilishi, xo‘jalik shartnomalari va ulardan tushadigan mablag‘lar statistika usuli orqali aniqlanadi.

Anketalar metodi – o‘quvchilardan so‘rash usuli bo‘lib, u o‘quvchilar jamoasining bilimlari to‘g‘risidagi kerakli ma’lumotlarni olish, ularning fikrlari va qarashlarini aniqlash hamda kasbga yo‘llashni belgilash uchun maxsus shaklda ishlangan bo‘lmog‘i lozim. Anketada ko‘zlangan maqsadga muvofiq savollar bo‘lib, ularning javoblaridan pedagogik natijalar kelib chiqishi ko‘zda tutiladi.

Yozma javoblarni ommaviy ravishda yig‘ib olish metodi anketa metodi deb ataladi. Anketalar ishlab chiqarish – murakkab ilmiy jarayon. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi anketalar mazmuniga, berilgan savollar shakliga, to‘ldirilgan anketalar soniga bog‘liq bo‘ladi. Odatda, anketalar anketa ma’lumotlarini EHMni qo‘llab, matematik- statistik metodlar bilan ishlashga imkon beradigan qilib tuziladi. Hujjatlaming yetarli darajada aniqlik bilan shunday tahlil qilinishi pedagogik jamoalarning real faoliyatidagi bog‘lanishlar va bog‘liqliklami aniqlashga yordam beradi.

Hisoblash matematikasi va kibernetika metodlari – hozirgi zamon ishlab chiqarishi, fan va texnikasining talab hamda manfaat- lari turmushda sinalgan texnika vositalari, hisoblash matematikasi va kibernitika usullari maktab ishida va pedagogikada qo‘llanishini talab qiladi. Pedagogik-kibernetika shakli bilim berish jarayonini o‘qitish, bilim berish jarayonini boshqarishning alohida shakli sifatida o‘ziga xos xususiyatga ega. Shuning uchun pedagogik jarayon bilan ishlab chiqarish jarayonlarini avto‘latlashtirish o‘rtasida katta farq bor.

Pedagogik tadqiqotlarda kino, ovoz texnikasi, foto, televideniye singari texnika vositalaridan keng foydalaniladi. Ular o‘quvchilarning bilish jarayonini faollashtirishga yordam beradi. Bolalar uchun qo‘shimcha rag‘batlantirish omillarini hosil qiladi. Ko‘rsatilgan vositalarning har biri bolalarning yoshini hisobga olgan holda o‘quv fani va pedagogik jarayonni mukammallashtiradi.

Sotsiologik tadqiqot metodi – anketa savollari kiritiladi. Bundan maqsad talaba-yoshlarning kasb-hunarga bo‘lgan munosabatlarini, talabalar orasidagi do‘stlik munosabatlarini aniqlash, o‘zi ta’lim-tarbiya olayotgan oliy o‘quv yurtidagi shart-sharoitlarni bilish, yutuq va kamchiliklarni. yoshlar orasidagi munosabatlarni, dinga (xususan. tasavvufga) bo‘lgan qiziqishlarini aniqlash, talabalarning ma’naviy sifatlari darajasini, bilim olishga ishtiyoqi, adabiyotlar bilan ta’minlanganlik darajasi, ilmiy va kasbiy mahoratlarni oshirishdagi mashg‘ulotlar turi, stepindiyalar miqdori, ota-onalarning moddiy yordami, ularning ma’lumoti, ish joyi, talabalarning yashash joyi, ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda ta’sir etuvchi omillar, ularning onglilik darajasi jarayoni, ma’naviy sifatlar, komillikka erishish uchun tez- roq qutilish kerak bo‘lgan salbiy sifatlarni aniqlashdir.

Milliy dasturning maqsadi, vazifalari va uni ro‘yobga chiqarish bosqichlarida yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda, ta’limning talab qilinadigan darajasi va sifatini, kadrlar tayyorlash tizimining amalda faoliyat ko‘rsatishi va barqaror rivojlanish kafolatlarining ustuvorligi- ni ta’minlovchi normativ, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish kabi masalalar pedagogik tadqiqotning asosini tashkil etadi.

Ma’lumki, har qanday ilmiy-tadqiqot ishida, avvalo, soha, yo‘nalish aniqlanishi va undagi muammo shakllanmog‘i lozim.

Muammo – bu ilmiy-tadqiqot ishidagi yechimi talab qilinadigan nazariy yoki amaliy masala bo‘lib, u mavzuning dolzarbligi asosida ifoda qilinadi. Ular ilmiy, ilmiy-uslubiy, ilmiy-metodologik jihatdan tadqiq etiladigan masaladan iborat bo‘ladi.

Ilmiy-tadqiqot ishida muammo shunday jarayonki, u mavzu dolzarbligi va ishchi gipoteza asosida ifodalanadi va oxirgi yechimga yetib bormaguncha u haqda to‘liq bilimga ega bo‘la olmaymiz, ammo shuni bilamizki, u ilm-fan rivoji va jamiyat talabi bilan paydo bo‘ladi. Bu haqda Abu Rayhon Beruniy: «Ilm-fan kishilarning hayotiy ehti- yojlarini qondirish zaruratidan paydo bo‘ladi», degan qimmatli fik- rini aytgan edi. Demak, ilmiy muammo sababsiz paydo bo‘lmaydi, ular doimo mavjud ilmiy salohiyat va ilmiy ishlanmalar asosida paydo bo‘ladi hamda muntazam ravishda takomillashib, rivojlanib boradi.

Ilmiy-tadqiqot ishi davomida muammoni to‘g‘ri qo‘yish va unga mos tadqiqot maqsadini aniqlash muhim bosqich hisoblana- di. Muammo qo‘yilishida mavjud bilimlar asosida maqsadga erisha

olmaslik bo‘lib, unda ilgarigi bilimlar asosida tubdan yangicha yon- dashuv, ya’ni yangi qonuniyatni ochish imkoni bilan bog‘liq ishchi farazni to‘g‘ri ifodalay olish muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda, bu yangi bilim amalda jamiyatga zarur ekanligi faraz qilinadi.

Muammo qo‘yilishida quyidagicha bosqichlarga e’tibor berish lozim:

– muammoni izlash;

– xususiy muammoni qo‘yish (muammo yechimiga erishish uchun maqsadlar ketma-ketligini ifodalash);

– muammoni yechish.

Muammoni izlash. Ma’lumki, ilm-fan sohalari hamda tarmoqlari ko‘p, ularga mos muammolar ham yetarli. Ko‘pincha, ilmiy, ilmiy- metodologik, texnologik va texnikaviy muammolar ilmiy xodimlar va mutaxassislarga yaqqol sezilib turadi. Shu sababli ular muammoni izlashga katta mehnat sarf qilmaydilar.

Muammoni izlash va tanlashda quyidagilarga e’tibor berish lozim:

– qo‘yilgan muammoni yechmasdan, belgilangan yo‘nalishda metodni, metodologiyani, texnologiyani va texnikani yanada rivojlantirish va takomillashtirish mumkinligiga ishchi farazni shakllantira olishlik;

– rejalashtirilgan tadqiqot ilm-fanga va ta’lim-tarbiyani rivojlantirishga muayyan nima berishini aniqlash;

– rejalashtirilgan tadqiqot natijalari asosida olinadigan yangi qonuniyat nimasi bilan usul, vosita va ilm-fan hamda texnika-texnologiyalardagi oldin mavjudlaridan yangi va ko‘proq amaliy bahoga ega ekanligini aniqlash.

Xususiy muammolarni qo‘yish. Yuqorida qayd etilganidek, muammoni to‘g‘ri va aniq qo‘yish, tadqiqot maqsadi va vazifalarini to‘g‘ri aniqlash, tadqiqot ko‘lamini belgilash va ular asosida tadqiqot manbayini aniqlash ilmiy-tadqiqot ishining muhim bosqichlaridir. Bunda, ayniqsa, bosh muammoni to‘liq ifodalashga imkon beruvchi xususiy muammolar va ular ketma-ketligini hamda aloqadorlik qonuniyatlarini ilmiy talqin qila bilish ham ilmiy-tadqiqot ishini olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Bunda quyidagi bosqichlarni, ya’ni xususiy muammolar va ular yechimlarini, bosh muammo yechimini topishdagi bosqichlarini qayd etish maqsadga muvofiq:

– tadqiqot manbayi faoliyat ko‘rsatishiga tegishli ko‘rsatkichlar, omillarni o‘rganib chiqish va ular orasidagi mavjud aloqadorlik qonunlarini o‘rganish hamda ko‘rsatkichlar ierarxiyasiga e’tibor berish va nihoyat ma’lumni noma’lumdan ajratish;

– muammoni qo‘yish uchun o‘sha sohadagi ilm-fan, ta’lim- tarbiya, texnika-texnologiyalarning yutuqlarini tadqiqotchi mukam- mal o‘zlashtirgan bo‘lmog‘i lozim, aks holda yechilgan muammoni va hattoki, undan saviyasi pastroq muammoning yechimini topishga ortiqcha vaqt sarf qilinishi mumkin;

– noma’lumlarni cheklash: tadqiqot manbayini aks ettiruvchi (ifodalovchi) ko‘rsatkichlar tabiatini o‘rganish va asosiylarini olib qolish, ikkinchi darajalilarni tashlab yuborish;

– noma’lumlarning aniqlanish va o‘zgarish sohalarini aniqlash;

– muammo yechimining aniq shartlarini belgilab olish va shuning bilan birga muammo turini asoslash;

– butun tadqiqotning umumiy metodologiyasini asoslash, o‘lcham va baholash mezonlarini aniqlash;

– tadqiqot yechimi variantlarining mavjud yechimlardan yangiligi hamda istiqbolli ekanligini asoslash.

Muammoni yoyish. Bir qarashda ilmiy, metodologik, ilmiy-texnikaviy muammolar bir qirrali muammoday bo‘lib ko‘rinadi. Aslida muammoning yechimini topish jarayonida, uning keng qamrovli ekanligi yoki ko‘pqirraliligi aniqlanadi. Muammoning yechimi, ko‘pincha, uning yoyilishi bilan mos keladi, ya’ni xususiy muammolar yechimlarini topishga to‘g‘ri keladi. Ular har qanday xususiy muammolarni bog‘lovchi, aniqlovchi, to‘g‘rilovchi xususiyatga ega bo‘lgan bosh muammo atrofida jamlanadi. Bunday xususiy muammolarni yechish tadqiqotchini bosh muammo yechimiga javob izlashda ma’lumotlar, axborotlar va dalillar bilan ta’minlaydi.

Xususiy muammolar ma’lum darajada asosiy muammoning rejalariga o‘xshash bo‘ladi. Bunda tadqiqot manbayini yangi aloqadorliklar bilan o‘rganish, yangi manba bilan yoki manbani yangi sharoitda o‘rganishga tenglash mumkin.

Ilmiy-tadqiqot ishining markaziv muammosi – muammo har xil turdagi (nazariy, nazariy-amaliy. amaliy) jihatlardan iborat ekanligi va ular orasidagi bog‘lanishning xilma-xilligidir. Ular ba’zi hollarda alohida tadqiqot mavzusi sifatida ham ko‘rinishi mumkin va hattoki, alohida kichik muammo yoki mustaqil muammo sifatida ham qaraladi.

Yuqorida keltiriIgan ma’lumotlar asosida quyidagicha fikrlarni keltirish mumkin:

– biror-bir muammo (xususiy muammo bosh muammoga yoki boshqa bir yo‘nalishdagi muammoga) o‘sib, o‘rganilib, takomillashtirilib, tadqiqot maqsadiga ozgina o‘zgartirish kiritilib, boshqachasiga aylantirilishi mumkin;

– biror-bir muammoni o‘rganish davomida, yangi fikr va yangi savollar (muammolar) yuzaga chiqadi, bosh muammoning muhim jihatlari ko‘payadi (kengayadi);

– biror-bir muammo yechimini topishda, boshqa muammoning tug‘ilishi bosh muammoning kattagina ko‘lamda yoyilishini tug‘diradi.

Bugungi ta’lim tizimi, uning maqsadi va vazifalari. Respublikamiz taraqqiyotiga xizmat qiluvchi ta’lim-tarbiya oldiga qo‘yilgan muammo yechimiga mos kelishi kerak. Jahon miqyosida hukm surayotgan fan-texnika taraqqiyoti mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarish va uning kelajagini belgilab borishdagi kishilar intellektual salohiyati haqidagi axborotning muhimligini ko‘rsatmoqda.

Jamiyatning intellektual salohiyatiga mos bo‘lgan kelajak avlodni tarbiyalash ham bu boradigi muhim muammolardan iborat bo‘lib, ularning yechimini topish esa, «XXI asr – intellektual asr» ning faol ishtirokchisini tarbiyalash kabi istiqbolli natijalarni qo‘lga kiritishni taqozo etadi.

Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni murakkab ko‘p qirrali, ko‘p holatli, o‘ziga hos dinamik tizimdir. Shu sababli uni optimal boshqarish variantlarini topish tadqiqotchilardan katta ilmiy salohivatni talab etadi. Bugungi kunda ta’lim metodlari, usullari va texnologiyalari zamon talabi asosida kengayib bormoqda. Bir vaqtning o‘zida ta’lim-tarbiya jarayonining turli jabhalarini qamrab oluvchi kompleks bilimga ega bo‘lishga har qanday xalq ta’limi tizimi xodimining qobi- liyati yetarli bo‘lavermaydi. Bunday hollarda albatta, ta’lim-tarbiya haqidagi ma’lumotlar, ma’lumotlar ombori, axborotlar, axborotlar banki, axborotlashtirish texnologiyalari haqidagi bilimlar banki katta imkoniyatlarni qoiga kiritishga keng sharoitlar yaratib beradi.