Сал Сары

 
Əн мен күй, əңгіме-дүкен қызып жатқан.
Отырды тыңдап Сары қарт жырауды
Сілтеген салауатты сөзді ұзақтан.
 
 
Тілеу ме дос ғұмырын дос ұққанын,
Халықты дұшпан қалай босытқанын? –
Секілді қарақалпақ шежіресі
Бердақтың шертті жырау қосықтарын.
 
 
Шертілді ел қайғысы, ер қайғысы,
Жарлының жарытпаған жер қайғысы.
Шертілді жоқшылықтан ошарылған
Баршаны билейтіні бір бай кісі.
 
 
Қарт жырау оңтайлана малдас құрып,
Жөнелді жырды қайта жалғастырып.
Сарының көз алдынан өтті күндер
Зарлатқан көкіректен қан жостырып.
 
 
Ол көрді «Бозатаулап» босқан ғарып,
Жөңкіліп Жоңғарлардан қашқан халық.
Ол көрді батырларды, бағландарды
Қылыштай қайта ұстаған тасқа жанып.
 
 
Қанталау қазақты да қамады көп,
«Ақтабан шұбырынды» заманы боп.
Бəрібір жеңілмеді жауға жұрттар.
Қан кешті, қаптай жапты даланы көк…
 
 
Жыр бітті, жырға елтіген Сары отырды,
Тағы да жүрек сыздап, жан толқыды.
Өзі де сезбей қалды бір мезетте
Кеудеден шықты кернеп əн толқыны.
 
 
Əн кетті «Дүниялап» дабылдаған,
Үнінде сағыныш пен жанып арман,
Əн кетті əуеге өрлеп, қанат қағып,
Əрі асты жалпақ жазық, шағылдардан.
 
 
…Беріпті ескерткішке Қосан қолғап,
Мен жүрмін Бесқалада басым қорғап.
Есіме, о, туған ел, сен түскенде,
Кеудемді жуа берді жасым парлап…
 
 
Əн сазы аян етіп дарын күшін,
Əркімнің елжіретіп жандырды ішін.
Қаумалап алқа-қотан отырғандар
Сарының сезді терең сағынышын.
 
 
Қонаққа Ақтөбеден келген қазақ
Бастады бір əңгіме елден ғажап.
Бітіпті Алтай – Қызай дау-жанжалы
Бай емес, бұқараға берген азап.
 
 
Жəне бір хабары бар ыза тұнған:
– Мұны айтып отырған жоқ өз атымнан.
Ерте-кеш ел аузынан естуімше,
Қыз Қосан Төртқараға ұзатылған. –
 
 
Отты көз сөйлеушіні осып өтті,
Жаңағы ынтық көңіл хошы кетті.
Бір қайғы мың қайғыны қозғай-тұғын,
Əкелді қайдан ғана осы дертті?
 
 
Əйтсе де бұл ақиқат хабар еді, –
Ұзатты Қосан қызды Қабақ елі.
«Сары!» – деп сарнап кетті сорлы сұлу,
Жоқ болып жүректегі жараға емі.
 
 
Айна көл – пəк махаббат куəсіндай,
Тал-ағаш – балғын сезім дуасындай
Ізіне қалды қарап қалыңдықтың,
Қабағы кетті ғой, деп, бір ашылмай.
 
 
Өзі жоқ, қызойнақтың орны қалды,
Əлдекім əткеншекті тор ғып алды.
Ауылдың əні кеміп, сəні кеміп,
Сенделтті сең соққандай құрбыларды…
 
 
Сал Сары билеп түгел бойды кенет,
Тамағын кеберсіген қойды кенеп.
Тіл қатты төрде отырған ақсақалға:
– Ортаға салайын бір ойды керек.
 
 
Күндердің көрдім ащы, ауырын көп,
Үзді үміт жапырағын дауыл үрлеп.
Мықтының тепкісіне төзбегесін,
Келіп ем Бесқалаға бауырым деп.
 
 
Көңілден шықтың, жұртым, ыразымын,
Сергідім, серпілді де біраз мұңым.
Сыйладың қарақалпақ, қазақ болып,
Демедің: «Қаңлы ғой бұл, құны аз мұның».
 
 
Риясыз дос таптым да тума таптым,
Бəрі де бауырлыққа туған мəрт тым.
Өзіңнің сəбиіңдей еркеледім,
Өзіңнің жігітіңдей думандаттым.
 
 
Табиғат саған сондай сезім берді,
Жебедің егілгенді, езілгенді.
Ағайын, аяладың үш жыл ұдай,
Отанға оралатын кезім келді.
 
 
Мен де бір байтақ елдің түлегі едім,
Жүдесем, ойлап соны жүдеп едім.
Ақсақал, қатар-құрбы, дос-жарандар,
Ақ бата, рұқсат болса, жүрер едім…
 
 
«Жоқ, əзір кетпейсің!» – деп жастар қалды,
Қимады жіберуге асқақ əнді.
Алайда əнші Сары əлгі айтқаны
Толғантты түйгені бар басқаларды.
 
 
Сабырсыз сөз шыққанға бəрі ұяла,
Қарасты қарақалпақ қарияға.
Жұрт тынып соның аузын бағып қапты,
Дегендей: «Өз ойынды жарияла?»
 
 
– Ит тойған жеріне де мақтанады,
Ер туған жерінде тек бақ табады.
Берейік ақ батаны, алғыс айтып, –
Деп түйіп барша жұртқа қарт қарады.
 
 
– Дұрыс-ақ!
– Аталы сөз!
– Мақұлдадық!
– Жолынан құр кідіртіп шатылмалық.
– Ендеше, ренжітпей жөнелтеміз,
Жүретін болса ақыры батыр анық!
 
 
Тарланды талай рет таң асырып,
Баптады баяғыша дала шығып.
Сөйтті де сəтті күні Сары аттанды,
Кеудеде жаңа бір əн арасұрып.
 
 
Өзбек һəм қарақалпақ, қазағы бар
Бауыр ғой, ажырауды аза қылар.
Сарымен бір көш жерге бірге барып,
Қоштасты қимастықпен əзер бұлар.
 
 
Сар желіп Сары батыр сардалада,
Келеді тартып тіке Жармолаға.
Білмейді алда не тұр, көрері не,
Жармола жар бола ма, зар бола ма?
 
 
Елім деп емірене əн салады,
Жел соқса, жел желі деп тамсанады.
Жеткенде бір төбеден бір төбеге,
Кетеді ұмытылып шаршағаны.
 
 
Тарлан да басын сүзіп, шиыршық атты,
Қайшылап қос құлағын құлшына ақты.
Бір кезде Бозбелеске шыға келіп,
Көрді-ау ер шалқып жатқан Құмсуатты.
 
 
Түсіне көп-көп кіріп, көпелестеп,
Жүретін, айхай, туған жер емес пе? –
Батырың байқамады, тама берді
Көзінен күміс моншақ со белесте.
 
 
Үш жылғы үмітім ең, жаңа көрдім,
Сен ылғи сағынышты санама ендің.
Асығып келіп тұрмын, əншім десең,
Əн десең, «Дариғай-айды» ала келдім.
 
 
Сол əнге талай-талай басып едім,
Басып ап, жасып едім, тасып едім.
Жеттім бе, жетпедім бе арманыма!
Ассалаумағаулайкем, асыл елім!
 

Орынборда

 
Дариға, торға түстім сенгенімнен,
Патшаға арыз айта келгенімнен.
Қор болды қайран басым, енді айла жоқ,
Сөзіне залымдардың ергенімнен.
 

Сары

 
Сал Сары елге жетті, мауқын басты.
Қадірі қашанғыдан артып-асты.
«Құрбым!» деп қыз-бозбала ойнап-күлім,
Кəрілер «қарағым!» деп қауқылдасты.
 
 
Үй-ішім, жекжатым деп жатсын қайдан,
Жас жаны жай тапқасын жақсы райдан.
Шабыттың мінді жүйрік тарлан атын,
Шырқалды еш адамды жатсынбай əн…
 
 
Жұрт та оны үйде тыным жатқызбады,
Шақырып дəм-тұзын бір татқызғалы.
Ал Сары барған жердің бəрі сауық,
Ел-елдің еш жерде жоқ салт бұзғаны.
 
 
Ер жігіт ел еңсесін көтергелі
Өнерін өрістетсе, бөтен бе еді?
Халқынан хақ сөзіндей алғыс алса,
Өлшеусіз еңбегінің өтелгені.
 
 
Сондықтан шақырғаннан қал алмады,
Ауылын Алтон – Қызай аралады,
Аңысын аңлап Сары байқағанда,
Көрінді тату сынды аралары.
 
 
Екі ру бірақ ондай емес еді,
Бірдірмей іштей ғана егеседі.
Ісі де Салдың əлі басылмаған.
Болыстың бар бүркеулі бір есебі…
 
 
Құрса да сауық-сайран бұлай Сары,
Тұрса да жарқыл қағып шырай, сəні,
Жүрегі жаралы-тын, құсалы-тын,
Сөнді деп бақытымның нұрдай шамы.
 
 
Сарнайды оңашада «Қосан-ау!» деп,
«Құдайым қашан бізді қосар-ау!» деп.
«Тіріде жолықпасам, жаным, саған,
Мақшарға бұрын барып тосам-ау!» – деп…
 
 
Жүрсе де арыла алмай мұң-зарынан,
Əнімен əлеуметін ырза қылған –
Сарыға шақыртулы сəлем жетті
Баяғы Қызайдағы Мырзағұлдан.
 
 
Айтыпты: «Ашуы жоқ ағайынбыз,
Кешірдік тентектігін толайым біз
Дəм тата, кеңес құра келіп кетсін,
Табармыз өзге істің де орайын біз»…
 
 
Кең отау, кіл жуандар іркілдеген,
Май басқан бұғақтары бүлкілдеген.
Сонда да Сары олардан тұлғалырақ,
Ортада отыр асқақ бір түрменен.
 
 
– Шақыртып, Сары, сені алдырғаным,
Жеткенін айтпақшымын қаңғырғаның.
Апайтөс азамат боп ауылдағы
Бойыңнан балалықтың қалдыр бəрін.
 
 
Мен кештім, артық кетсем, сен де кешір,
Тимесін екеумізден елге кесір. –
Сары үнсіз Мырзағұлға көз салады:
«Осы сұм не деп отыр, түйген не сыр!» –
 
 
Шет қапсың жаңалықтан расында,
Ұл тапты патша əйелі, ұғасың ба?
Сол үшін жариялап мəнепес ол,
Кешіпті кінəлінің кінəсын да.
 
 
Сен де бар Орынборға алып арыз,
Əйтеуір, білуімше бару парыз.
Жандарал өзі-ақ басып пыш-пыш сөзді,
Ақ болып ораласың сонда нағыз. –
 
 
Қоштады мұны Шолпан, басқалары,
– Жақсылық білмейді, деп, жастар əлі.
Түгелдей Сары ақталып қайтып ертең,
Алтонды билеп-төстеп басқарады…
 
 
Тыңдаған болысын да, өңгесін де
Сары отыр білмей сенер, сенбесін де.
«Қалайша қамқоршым боп шыға қалды?
Керекпін тап осының мен несіне?»
 
 
Əзелгі адал көңіл аңқылдаған,
Ағынан бұл жолы да тартынбаған,
Болыстың айтқанына сенді, нанды,
Ұяты бар шығар деп там-тұмдаған.
 
 
Дегенде: «Бармайын ба, барайын ба?
Болысқа нанбайын ба, нанайын ба?» –
«Соңынан сөз ерместей етіп қайт» – деп,
Қоймады бүкіл Алтон ағайын да.
 
 
Сонымен сері аттанды сапарына,
Орынбор аталатын шəһарына.
Сонымен… барар жерге барғанында-ақ,
Күмп берді азап-дозақ апанына. –
 
 
Жандарал екшей оқып арыздарды,
Кейімен темекісін тамызған-ды.
«Батақов Сары арызы» дегенді оқып,
Селк етті қатып-семген жаны ызбарлы.
 
 
Сонан соң алды арызын Мырзағұлдың,
Он жазған ішінде тек жыл жарымның.
«Бұзақы, ұры, қашқын, кісі өлтірген,
Сібірде орны, депті, бұл залымның».
 
 
«Ə, бəлем, түстің бе өзің келіп қолға,
Салайын сені шықпас берік торға!» –
Сарыны жаптырды да абақтыға,
Мырс етіп бір қисайтты бөрікті оңға.
 

* * *

 
Сарылып Сары жатты түрмесінде,
Мың ой кеп мазалайды бір кешінде.
«Кеш мені… арыз апар… ақталасың…»
Дегені Мырзағұлдың тұрды есінде.
 
 
Сұмдық-ай, сонда мені алдағаны-ау,
Ажалға көре-тұра айдағаны-ау.