Kitabı oku: «Kreyser Sonatası»
LEV TOLSTOY KİM OLUB?
«Tolstoyu bilmədən heç kəs özünü öz ölkəsinə bələd adam saya bilməz. mədəni adam saya bilməz».
Maksim Qorkinin bu sözlərini Lev Nikolayeviç Tolstoyun (1828–1910) yaradıcılığına dərin mənalı bir epiqraf kimi, onun bədii aləminə daxil olmaq üçün bir «açar» kimi istifadə etmək olar. Bu sözlər həm də hər bir şəxsin mənəvi həyatında, mədəni inkişafında, estetik dünyaqavrayışında dahi ədibin necə yer tutduğunu aydın göstərir.
Böyük rus realist ədəbiyyatının tarixi, demək olar ki, Puşkindən başlanır. Ondan əvvəlki bütün XVIII əsri, Lomonosovdan Çukovskiyə qədər, Avropa ədəbiyyatı təcrübəsinin intensiv şəkildə mənimsənildiyi dövr kimi qiymətləndirmək olar. XIX əsrin 20-ci illərindən böyük rus ədəbiyyatının tarixi başlanır. Bu vaxtdan o, öz müstəqil inkişaf yolunu tapır, ümumdünya ədəbi-bədii prosesində iştirak edir və qabaqcıl bəşəriyyətin iftixarı olan yazıçıları yetişdirir. Puşkin və Lermontov, Qoqol və Turgenev, Qonçarov və Ostrovski, Nekrasov və Tütçev, Belinski və GertseN, Çernışevski və Dobrolyubov, Saltıkov-Şedrin və Çexov, Dostoyevski və Tolstoy, bir çox başqa yüksək istedadlı şair, nasir və dramaturqlar, fəlsəfi-estetik fikrin nümayəndələri böyük, ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb edən ədəbiyyatın simasını təmsil edirlər.
Bu yazıçıların hər biri yeni zirvədir. Puşkin müasir rus ədəbi dilini və realist nəsri yaratdı. Qoqol rus realizminin istiqamətini gücləndirdi, Turgenev rus realizmini poetik nəsrlə zənginləşdirdi. Dostoyevski insan qəlbinin mikroaləminə endi. Şedrin rus realizmində satirik istiqaməti gücləndirdi. Çexov yaradıcılığında isə Şedrin satirası ilə Turgenev nəsrinin romantik qanadı üzvi surətdə qaynayıb-qarışdı.
Bu yazıçılar sırasında L. Tolstoyun öz yeri vardır. Böyük demokrat N. Q. Çernışevski Tolstoy istedadının özündən əvvəlki rus yazıçılarından nə ilə seçildiyini aydınlaşdırmağa çalışaraq yazırdı: «Qraf Tolstoyun fikri daha çox ona yönəlib ki, bir fikrin və hissin başqalarından necə törəməsini müəyyənləşdirsin; necə olur ki, müəyyən vəziyyətdən və təəssüratdan yaranan hiss yaddaşın və təəssüratın gücünə tabe olaraq başqa hissə çevrilir, sonra isə təzədən qayıdıb əvvəlki, birinci hissə dönür və xatirələr zənciri boyunca dəyişdikcə dəyişir. Yazıçımın borcu bütün bunları görüb göstərməkdir. Yazıçının apardığı psixoloji təhlil müxtəlif istiqamət ala bilər: bir yazıçını ancaq xarakterin cizgiləri maraqlandırır; o birisini – ictimai münasibətlərin xarakterə təsiri; üçüncüsünü – insan hisslərinin insan əməlləri ilə münasibəti; dördüncünü – ehtirasların təhlili və s. Qraf Tolstoyu isə daha çox psixoloji prosesin özü maraqlandırır, onun qanunları, formaları, qəlbin dialektikası maraqlandırır».
İnsan qəlbindəki sirli halların təhlili nəyin xatirinə edilir? İlk əsərlərinin birində – «Sevastopol hekayələri»ndə Tolstoy deyir: «Mən povestimin qəhrəmanını qəlbimin bütün qüvvəsi ilə sevirəm, onu bütün gözəlliyi ilə əks etdirməyə çalışmışam, o həmişə gözəldir, gözəl olub və olacaq, bu qəhrəman – həqiqətdir».
İnsan həyatının ən yüksək həqiqətləri Tolstoyun «Hərb və sülh»ündəki epik lövhələrin də, «Anna Karenina»nın da, «Dirilmənin» də qəhrəmanıdır. Yazıçı bu həqiqəti avtobioqrafik trilogiyasında, «Kazaklar»da, «İvan İliçin ölümü»ndə, «Hacı Murad»da axtarır. Publisistik çıxışlarında, polemik traktatlarında, pedaqoji fəaliyyətində, Yasnaya Polyanaya onun görüşünə gələnlərlə söhbətlərində. Dünyanın bütün yerlərindən aldığı məktublara cavablarında da Tolstoy həqiqətə çağırırdı.
Öz geniş tədqiqatının və istedadının gücü ilə Tolstoy rus xalqının 1812-ci il müharibəsinin epik lövhələrini yaradır. Rus kəndlisinin mürəkkəb daxili aləminə nüfuz edir, rus qadınının həm yüksək cəmiyyətdə, həm də aşağı təbəqələrdəki faciəli taleyini (Anna Karenina və Katerina Maslova) açıb göstərirdi. O, yüzillik bir dövrdə həm paytaxt, həm də əyalət zadəganlığının həyatını bizə təqdim edir, bu təbəqəni təmsil edən yüzlərlə gözəl, koloritli portretlər yaradır.
Böyük yazıçının əsərləri həyata ehtiraslı bir məhəbbətlə, şərə və ədalətsizliyə qarşı dərin nifrətlə aşılanmışdır. Burada həyat hadisələrinin obyektiv təsviri bu hadisələr barədə müəllif hökmünün açıq ifadəsi ilə qaynayıb-qarışır. O, geniş, panoram lövhələr yaratmağın nümunəsini verdiyi kimi, insanların psixologiyası, davranışı, məişəti ilə bağlı ən xırda detallar üzərində dayanmağı da bacarırdı.
Dünya ədəbiyyatı tarixi çoxlu mütəfəkkir sənətkarlar tanıyır. Nizami, Dante, Xəyyam, Şekspir, Göte, Dostoyevski kimi söz ustaları varlığı fəlsəfə üzərində daxili bir əzabla düşünüblər: həyatın əvvəli və axırı, insanın əxlaqi təbiəti, onun həyatının yaxşılaşdırılması barədə ömürləri boyu fikirləşiblər. Belə mütəfəkkir yazıçılar sırasında. L. Tolstoy ən fəxri yerlərdən birini tutur.
İnsan həyatının mənası barədə onun bütün qəhrəmanları düşünür. Nikolenka İrtenyev də («Uşaqlıq»), Olenin də («Kazaklar»), Andrey Bolkonski və Pyer Bezuxov da («Hərb və sülh»), Levin də («Anna Karenina»), Dmitri Nexlyudov da («Dirilmə»), bir sıra povest və hekayələrinin qəhrəmanları da. Bu əsərlərin hamısında, həmişə Tolstoy, M. Qorkinin dediyi kimi, «Hər şeyi əhatə edən dünyəvi həqiqət axtarışındadır».
Böyük ədib axtardığı həqiqəti təsdiq edərək bəzən elə bilirdi ki, bəşəriyyətin xilas yolunu tapıb. Məhz burada onun dünyagörüşünün dərin ziddiyyətləri meydana çıxırdı. Tolstoy böyük rus milli yazıçısı, demokratik rus mədəniyyətinin nəhəng nümayəndəsidir. Tolstoy öz əsərlərində ümumbəşəri məsələlər qoyduğuna görə Avropa, Amerika, Asiya xalqlarının mənəvi-bədii mədəniyyətlərinə ciddi təsir göstərmişdir.
Dünyanın bir çox görkəmli şəxsiyyətləri və yazıçıları Tolstoyun bədii əsərlərinin böyük təsiri, onun irsi ətrafında bu gün də qurtarmayan mübahisələr açmış, bir mütəfəkkir kimi onun təbliğ etdiyi fəlsəfi-estetik ideyaların taleyi barədə çoxlu fikirlər söyləmişlər. Avropa, Amerika, Asiya ədəbiyyatlarının ən görkəmli sənətkarları, elmi-ictimai, bədii-estetik fikrinin nümayəndələri onun yaradıcılığına, sənətkarlığına valeh olduqlarını söyləmişlər. Q.Flober, C.Qolsuorsi, A.Sveyq, C.B.Blok, R.Rollan, A.Morua, Q.Hauptman, L.Feyxtvanger, T.Mann, B.Şou, T.Drayzer, E.Heminquey, E.Ojeşko, B.Prus, Y.İvaşkeviç, A.Strindberq, R.Taqor, P.Çandr və bir çoxları onun əsərlərini oxuyub, öyrənib, bəhrələnmişlər. Tolstoyun təsirini dönə-dönə etiraf etmişlər, onun gücünü, ümumbəşəriliyini, əbədiliyini onun mübariz humanizmində, insanların xoşbəxtliyi uğrunda çalışmasında görmüşlər. Alman yazıçısı L.Frank yazır: «O, yeni humanizm uğrunda ən böyük mübariz idi, bizim əsrin humanizmi uğrunda, o humanizm uğrunda ki, müharibəni birdəfəlik və həmişəlik keçmişin hadisəsinə çevirəcəkdir».
Əsərlərinin tərcüməsi sayəsində o, Azərbaycan oxucusu üçün də doğmalaşıb. Hələ XX əsrin əvvəllərində Tolstoyun bir sıra bədii-didaktik hekayələri, dram əsərləri Azərbaycanın maarifçi yazıçıları tərəfindən tərcümə olunmuşdur: Tolstoyun yaradıcılığı, «tolstoyçuluq» ətrafında geniş mübahisələr olmuşdur. Azərbaycan ziyalıları Tolstoyla məktublaşmış, onun haqqında Azərbaycan dövri mətbuatında tənqidi, publisistik məqalələr yazmışlar. Onun demək olar ki, bütün bədii əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə olunub.
SERGİ ATA
I
Qırxıncı illərdə Peterburqda hamının təəccübünə səbəb olan bir hadisə baş verdi: imperator I Nikolayın yanında parlaq mənsəb qazanacağına hamının böyük ümid bəslədiyi, Kirasir alayı leyb-eskadronunun komandiri, yaraşıqlı gənc knyaz, imperatriçanın yanında xüsusi şəfqətə malik olan gözəl freylina ilə toylarına bir ay qalmış istefaya çıxdı, adaxlısı ilə bütün əlaqələri kəsdi və özünün o qədər də böyük olmayan mülkünü bacısına verərək, rahib olmaq məqsədilə monastıra getdi. Hadisənin əsas səbəbini bilməyənlərə bu, çox qeyri-adi və izaholunmaz bir şey kimi görünürdü: knyaz Stepan Kasatskinin özünə isə bu elə təbii gəlirdi ki, yaranmış vəziyyətdən başqa bir çıxış yolunu heç təsəvvürünə də gətirə bilmirdi.
Stepan Kasatskinin atası, istefada olan qvardiya polkovniki bu dünyadan köçəndə oğlunun on iki yaşı vardı. Anası oğlunun ailə ocağından kənarda yaşamasını istəməsə də, ərinin vəsiyyətini pozmağa cəsarət eləmədi; əri vəsiyyət etmişdi ki, əgər ölsə, oğlunu evdə saxlamasınlar, korpusa versinlər və buna görə də anası Stepanı korpusa göndərdi. Özü isə oğluna mümkün qədər yaxın olmaq və bayramlarda onu evə gətirə bilmək üçün qızı Varvaranı da götürüb Peterburqa köçdü.
Oğlan parlaq qabiliyyəti və çox güclü izzəti-nəfsi ilə fərqlənirdi və buna görə də həm elmlərdə, xüsusilə də lap uşaqlıqdan böyük həvəs göstərdiyi riyaziyyatda, həm də hərbi biliklərə yiyələnməkdə və at sürməkdə birinci idi. Yaşına nisbətən boyunun uca olmasına baxmayaraq, çox yaraşıqlı və cəld oğlan idi. Bircə tündməcazlığı olmasaydı. Əxlaqına və davranışına görə də nümunəvi kadet sayılırdı. O, içki içmir, pis yola getmirdi və özü də son dərəcə doğruçuydu. Nümunəvi olmasına mane olan bircə şey vardısa, o da arabir hirslənib özündən çıxmasıydı ki, belə qeyzli vaxtlarında özünü idarə eləyə bilmir, vəhşiyə çevrilirdi. Bir dəfə onun mineral süxurlardan ibarət kolleksiyasını lağa qoyan kadeti az qala pəncərədən atacaqdı. Başqa bir dəfə az qala məhv olmuşdu: kotlet dolu boşqabı ekonomun1 üzünə çırpmış, dediyi sözü danıb, yalan danışdığı üçün zabitin üstünə atılıb vurmuşdu onu. Əgər korpusun direktoru ekonomu qovaraq, işi gizli saxlamasaydı, yəqin ki, Stepanı soldatlığa keçirəcəkdilər.
On səkkiz yaşında ikən kadet korpusunu bitirib, qvardiyaçı aristokrat alayına zabit keçdi. İmperator Nikolay Pavloviç onu hələ korpusda oxuduğu vaxtlardan tanıyırdı və alaya keçəndən sonra da mükafatlandırmışdı və buna görə də onun flikel-adyutant olacağına heç kim şübhə etmirdi. Və Kasatski bunu çox arzulayırdı, özü də şöhrətpərəstlikdən yox, hələ kadet korpusunda oxuduğu vaxtlardan Nikolay Pavloviçi böyük ehtirasla sevdiyinə görə arzulayırdı. Nikolay Pavloviç hər dəfə korpusa gələndə, – imperator buraya çox tez-tez gəlirdi, – hərbi sürtuk geymiş bu hündürboylu, qabarıq sinəli, qozbel burnu bığlarının üstünə sallanan, kəsik bakenbardlı, əzəmətli səsə malik hökmdar kadetlərlə salamlaşanda, Kasatski əsl aşiq kimi vəcdə gəlir, valeh olurdu, ona sonralar, sevdiyinə rast gələndən sonra da məhz belə fərəh hissi keçirirdi. Amma Nikolay Pavloviçə məhəbbətdən doğan fərəh daha güclü idi: özünün sonsuz sədaqətini göstərmək, onun yolunda nəyindənsə keçməyə, lap həyatını qurban verməyə hazır olduğunu bildirmək-istəyirdi. Və Nikolay Pavloviç bu gəncdə belə hisslər doğurduğunu bilir və qəsdən oyadırdı bu hissləri. O, kadetlərlə oynayırdı, onları başına yığıb, gah uşaq kimi, gah dost, yoldaş kimi, gah da təntənəli şəkildə söhbət eləyirdi yeniyetmələrlə. Kasatskinin zabitlə toqquşmasından bir qədər sonra Nikolay Pavloviç ona heç bir söz demədi, ancaq Stepan ona yaxın gələndə imperator onu qeyri-təbii şəkildə özündən uzaqlaşdırdı və qaşlarını çatıb, barmağı ilə hədələdi, çıxıb gedəndə isə dedi:
– Bilin, mənə hər şey məlumdur, ancaq mən bəzi şeyləri eşitmək istəmirəm. Onlar hamısı bax, burda qalır.
O, ürəyini göstərdi.
Korpusu bitirən kadetlər onun yanına gələndə, olub keçənləri yada salmadı, həmişə olduğu kimi dedi ki, hamısı birbaşa ona müraciət edə bilərlər, sonra hökmdara və vətənə xidmət eləməlidirlər, o – imperator isə həmişə onların birinci dostu olaraq qalacaq. Həmişəki kimi hamı kövrəldi, Kasatski isə keçmişi yadına salıb ağladı və özünə söz verdi ki, sevimli çara bütün varlığı ilə xidmət eləyəcək.
Kasatski alaya keçəndən sonra anası ilə bacısı əvvəlcə Moskvaya, sonra isə öz mülklərinə – kəndə qayıtdılar. Kasatski var-dövlətin yarısını bacısına verdi, yerdə qalanı isə xidmət elədiyi dəbdəbəli alayda özünü dolandırmaq üçün ancaq kifayət edirdi.
Zahirən Kasatski özü üçün mənsəb, karyera düzəldən ən adi qvardiyaçı zabit idi, daxilində isə çox mürəkkəb və gərgin bir iş, proses gedirdi. Görünür bu iş lap uşaqlıq çağlarında başlanmışdı və məzmunca dəyişsə də, məqsədi bir idi: ömrü boyu hər yerdə, hər işdə kamilliyə nail olmaq və qazandığı uğurlarla hamını heyrətləndirmək, hamıdan tərif eşitmək. İstəyir dərs olsun, istəyir təlim, işə başladımı, o qədər çalışırdı ki, axırda hamı onu tərifləyir, nümunə göstərirdi. Bir məqsədinə nail olandan sonra, başqa işin qulpundan yapışırdı. Müxtəlif fənlər sahəsində birinciliyi belə qazandı: korpusda oxuyarkən fransız dilindən azacıq axsadığını görüb, qarşısına məqsəd qoydu ki, fransız dilini də rus dili kimi təmiz öyrənsin, öyrəndi də; şahmatla məşğul olmağa başlayanda da o qədər çalışdı ki, hələ korpusda oxuduğu vaxtlarda əla şahmatçı oldu.
Həyatının çara və vətənə xidmət etməkdən ibarət olan ümumi məqsədindən savayı, o, özü üçün həmişə başqa bir iş, başqa bir məqsəd də tapırdı və bu son dərəcə kiçik, dəyərsiz şey olsa da, Kasatski özünü ona həsr eləyir, qarşısına qoyduğu bu məqsədə çatanadək həmin yoldan əl çəkmirdi. Lakin o, müəyyən məqsədinə çatan kimi beynində başqa bir iş, başqa bir məqsəd doğur, əvvəlkini əvəz edirdi. Onun həyatını rövnəqləndirən, mənalandıran da məhz bu səylər idi, fərqlənməyə çalışması, fərqlənməkdən ötrü hansı bir məqsədə can atması idi. Zabit olandan sonra xidmət vəzifələrini dərinliyinə, son dərəcə incəliyinə qədər öyrənməyi qarşısına məqsəd qoydu və tezliklə nümunəvi zabit kimi tanındı, di gəl, əvvəlki qüsuru yenə də qalmaqdaydı və yenə də qeyzlənib özündən çıxanda irəli getməsinə maneçilik törədən hadisələrə, ziddiyyətlərə səbəb olurdu. Sonra kübar söhbətlərində ümumi savad cəhətdən zəif olduğunu hiss eləyib, bu kəsirin yerini doldurmaq üçün kitablara kirişdi və məqsədinə nail oldu. Sonra ən yüksək kübar cəmiyyətində parlaq mövqe qazanmaq fikrinə düşdü və çox tezliklə gözəl rəqs etmək öyrəndi və elə bir mərtəbəyə çatdı ki, onu kübarların evlərində təşkil olunan bütün ballara və bəzi kübar məclislərinə dəvət etməyə başladılar. Lakin bu, qane eləmədi onu. Çünki həmişə birinci olmağa alışmışdı, indi isə heç də birinci deyildi.
Zənnimcə o vaxt da, indi də, həmişə və hər yerdə kübar cəmiyyət dörd növ adamlardan ibarət olmuşdur: 1) varlılardan və saray adamlarından; 2) varlı olmayan, amma sarayda doğulub boya-başa çatan adamlardan; 3) saray adamlarını təqlid edən, özlərini onlara oxşadan varlılardan və 4) həm varlıları, həm də saray adamlarını təqlid edənlərdən. Kasatski birincilərə aid deyildi. Onu axırıncı iki dairədə daha həvəslə qarşılayırdılar. Hətta kübar cəmiyyətə ayaq açanda qarşısına məqsəd qoydu ki, kübar qadınlardan biriylə əlaqə yaratsın və heç özünün də gözləmədiyi halda, çox tezliklə nail oldu məqsədinə. Lakin çox tez bir zamanda gördü ki, hərləndiyi dairələr aşağı dairələrdir, bundan yüksək dairələr də var və bu yüksək saray dairələrində onu qəbul eləsələr də, hər halda özgə kimi baxırlar ona; doğrudur, onunla nəzakətlə rəftar eləyirlər, di gəl, rəftardan aydın görürdü ki, onlar üçün özgədir. Və Kasatskinin ürəyindən bu yüksək saray dairələrinin öz adamı olmaq arzusu keçdi. Bunun üçün gərək ya fligel-adyutant olaydı, – bu rütbəyə tezliklə yetişəcəyinə inanır və gözləyirdi bunu, – ya da, həmin dairəyə mənsub qadınla evlənməliydi. Və o, evlənmək qərarına gəldi. Və özü üçün elə gözəl bir qız seçdi ki, nəinki yüksək saray dairələrinə mənsub idi, hətta bu cəmiyyətin ən yüksək təbəqəsinə mənsub adamlar həmin xanımla münasibət yaratmağa, yaxınlaşmağa çalışırdılar. Bu, qrafinya Korotkova idi. Kasatski yalnız mənsəb qazanmaq xatirinə qulluq göstərmirdi ona, qrafinya çox gözəl və yaraşıqlıydı və Kasatski tezliklə vuruldu bu qıza. Əvvəllər qrafinya onunla çox soyuq rəftar eləyirdi, sonra isə birdən hər şey dəyişdi və qrafinya mehriban oldu, anası isə Kasatskini tez-tez evlərinə dəvət eləməyə başladı.
Kasatski niyyətini bildirdi və razılıq aldı. Belə bir səadətə asanlıqla nail olması, eləcə də həm qızın, həm də anasının rəftarındakı qəribəlik təəccübləndirdi onu. Sevgi onun gözlərini elə bağlamışdı ki, şəhərdə hamının bildiyi şeydən xəbər tutmamışdı, demə onun adaxlısı bir il əvvəl Nikolay Pavloviçin məşuqəsi olub.
