Kitabı oku: «Şərqdə neft və qan»

Məhəmməd Əsəd bəy "Şərqdə neft və qan" (Oel und Blut im Orient, alman dilində) adlı ilk kitabını 1929-cu ildə 24 yaşında ikən yazmışdı. O, kitabın avtobioqrafik olduğunu iddia etsə də, Azərbaycan və Gürcüstanda bəzi tarixçilər bunu təkzib etmiş və kitabın səhvlərlə, inanılmaz faktlarla dolu olduğunu və ən əhəmiyyətli "tarixi" hekayənin tamamilə səhv olduğunu bildirmişlər. Əsərdə Əsəd Bəy uşaq ikən, 14 yaşında Azərbaycanı tərk etməyin məmnuniyyətindən söhbət açır. Kitabın son hissəsində o yazır: "…Həmin anda mənim üçün Avropa başladı. Qoca Şərq isə öldü…"

ƏBƏDİ ODUN YURDUNDA

ÖN TARİXİM

Qırx il öncə Bakı səhra şəhəri idi, müəyyən mənada elə bugün də o cür qalmaqdadır. Amma o vaxt hardasa avropasayağı bircə küçə belə yox idi. Qovurucu istidən sakinləri bircə ağac belə qorumurdu. Şəhər başdan-başa palçıq daxmalardan və bir-iki kobud saraydan ibarət idi ki, onlar da səhra qumunun üstündə tikilmiş və yeganə barı ilə dövrələnmişdi. Sarayların qalın divarları Günəşə qarşı zəif bir sığınacaq yaradırdı. Adətən Şərqdə hər evə xas olan su, poqqultulu fəvvarələr bu şəhərdə yox idi. Suyu gərək tuluqlarda uzaqlardan gətirəydin və o, içməyə, yuyunmağa güclə çatırdı. İstilik dözülməz olanda imkanlı insanlar evlərindən çıxıb dəniz kənarlarına gedirdilər və özlərinə təlqin edirdilər ki, bura xeyli sərindir.

Bugün sahildə teatrlı, kafeli, çimərgəli, gəzintili və klublu bağlar salınmışdır, o vaxt belə şeylər yox idi. Sahil bomboz, daşlı və sipərsiz idi, neft tullantıları və şəhərin zibili ilə boya-boy örtülmüşdü. O, üfunət və duz iyi verirdi. Bu sahildə yeganə bir bina vardı, əzəmətli bir həbsxana ki, sayı bilinməyən dustaqlar da burda Günəşin, üfunətin və həbsxana qaraulçularının ixtiyarına tapşırılmışdılar. Sahildəki bu həbsxananın qarşısında indi adlı-sanlı adamlar, neft xaqanları, bəylər və xanlar gəzişir və onun qalın barılarının kölgəsində özlərinə Günəşdən sığınacaq axtarırdılar. O vaxt onlar öz pulları ilə – orta hesabla hamısı dünyanın ən zəngin neft maqnatları idi – bağ saldırmağı və su quyuları qazdırmağı hələ öyrənməmişdilər. Bir gün bu həbsxananın qarşısında başında Buxara papaq, əlində Bakıda hər bir kişinin onsuz keçinə bilmədiyi kəhrəba təsbeh olan cavan bir ağa gəzişirdi. Onun toxdaq, yorğun, bununla belə, buyurma bacarığının qədim ənənələrini gənc neft şəhərinin işgüzar həyatına daşıyıb-gətirmiş şərqlinin işə can atan üz ifadələri vardı. Yayın bu ilkindi üstü hər yan od tutub yanırdı. Ağa, binanın yanındakı kölgəlikdən feyziyab olmağa çalışırdı. Həbsxana hücrələrinin barmaqlıqlı pəncərələrində heç kim görünmürdü, gündüzlər pəncərə önündə dayanmaq dustaqlara yasaq edilmişdi, çünki onların görünüşü həbsxana önündə gəzişən yüksək ağaların ürəyincə olmaya bilərdi. Həmin gün lap aşağıda, zirzəmidə dinc durmayan bir baş, barmaqlıqlı pəncərəyə ürək elədi. Başın yiyəsi gəzişən ağaya barmaqlıqdan göz qoyan cavan bir qız idi. Amma ağa bunu sezmirdi, dənizə baxırdı və bir anlığa xəyala dalmışdı. Onun ardınca üzlərindən amansızlıq yağan iki silahlı kişi yeriyirdi ki, onlar da ağanın yörəsini, bir anlığa belə, gözdən qoymurdular. Onlar Bakıda hər bir neft sahibkarının – əgər o öz həyatına az-çox qiymət qoyurdusa – saxladığı qoçular idi. Oğlanlardan biri qızı gördü və onun üz-gözündə narahatlıq oynadı.

Qızın nə niyyətdə olduğunu bir Allah bilirdi! Bəlkə ağaya qarşı sui-qəsd, bəlkə də yox. Can qorçusu olmaq çətin işdir. Gərək düşünəsən, götürqoy edəsən! Bu da ki təkcə ağanın işidir. Axır ki, bir qərara gələ bildi, ağasına yaxınlaşdı, içini arıtlayıb narahatçılığını izhar etdi.

Qadağaya baxmayaraq dustaq qız xeyli vaxtdır ki, ağaya baxır. Belə şey ağanın xoşuna gələrmi?

Gənc ağa qanrıldı, qızı görüb gülümsədi. Qara gözlü cavanca bir qız uşağı. Onun pisliklə nə işi olardı? Ağa barmaqlıqlı pəncərəyə yaxınlaşdı, qıza diqqətlə baxdı və azərbaycanca soruşdu:

– Səni nəyə görə tutublar?

Qız dinmədi, bu dili aşkarca başa düşmədi.

– Nə qədərdir burda oturduğun? – Ağa indi də rusca soruşdu.

– Üç ay, – qız cavab verib qəmli-qəmli gülümsədi.

– Bəs nə qədər oturacaqsan?

Qızdan cavab çıxmadı. Qaraul zabitlərindən biri hücrəyə yaxınlaşdı, revolverini çıxarıb bağırdı:

– Geriyə, yoxsa atəş açaram!

Baş gözdən itdi. Zabit ağanı salamlayıb dedi:

– Təəssüflənirəm ki, dustaq axmaq xahişlərlə Sizi narahat edib. İnsanlarla yetərincə sərt davranmaq olmur.

Cavan ağa razılıqla başını tərpədib soruşdu ki, qızın hücrəsinin nömrəsi neçədir. Sonra sağollaşdı, amma daha gəzintisini davam etdirmədi, arxaya döndü, qoçuların müşayiətində enli həbsxana darvazasından içəri girdi. Orda qalabaşını soruşdu. Bu tayı gələndə filan hücrədəki dustağın nədən oturduğunu ondan öyrəndi.

– Qorxulu canidir, – qalabaşı cavab verdi. – Həbsxana onun üçün çox yüngül cəzadır.

– Nə cinayət edib ki?

– Rusiyanın bolşevik partiyasının üzvüdür, işinə can yandıran namuslu fəhlələr arasında çaxnaşma yaratmaq üçün Bakıya gəlib. Tətil təşkil edəsiymiş, amma cinayətkar niyyətləri aşkar edildi və polisin fəaliyyəti sayəsində tutuldu.

Cavan ağa Rusiyanın bolşevik partiyası barədə heç nə bilmirdi, onun neft mədənlərində hələ heç vaxt tətil olmamışdı. Heç təsəvvürünə də gəlmirdi ki, belə şey ümumiyyətlə mümkün ola bilər.

– Bura baxın, – qalabaşıya dedi, – əgər Siz qızı buraxsanız, mən buna etiraz etməzdim.

Qalabaşı gülümsədi. Yox, bu olmazdı, istəsə də, olmazdı. Oğru, yaxud buna bənzər bir şey olsaydı, məmnuniyyətlə, amma siyasi dustaq buraxıla bilməzdi.

Cavan ağanın sifəti tutuldu, kəhrəba təsbehi cibinə qoyub pul kisəsini çıxartdı.

– Bura baxın, – dedi, – qızı buraxmasanız da, aparacam. Mənim qoçularımın sayı Sizin həbsxana siçovullarından qat-qat çoxdur.

Məmur xəyala daldı, hər halda ağa haqlıydı, neft maqnatının vəhşi dəstəsinə qarşı onun adamları nə edə bilərdi?! Aldığı göstəriş dəqiq buyururdu ki, neft və torpaq sahibləri ilə yaxşı yola getsin. Bundan əlavə, ortada pul kisəsi də vardı.

Amma yenə də o, formalizm xatirinə soruşdu:

– Lənət şeytana, bu rus dövlət canisi Sizin nəyinizə lazımdır?

Sorğulanan alnını düyünlədi, xeyli fikrə getdi və sonra sakit bir əminliklə dedi:

– Evlənməyə!

Qızı buraxdılar, o, şəhərə, xilaskarının böyük evinin yanındakı kiçik bir evə köçdü. Bu böyük evdə o, tək deyildi, burda hələ də qadınlar və uşaqlar, nökər və xacələr, qulluqçu və xidmətçilər vardı, şərqli evinə xas olan hər şey. İndi qadınlar və uşaqlar gedəsi oldular.

Rus qızı evə təkbaşına xanımlıq edəsi oldu. Uzun saqqallı və hiyləgər gözlü vəkillər çağırıldı, protokol və sənədlər yazıldı. Qadınlar və uşaqlar cavan ağanın onlara bağışladığı kəndlərə köçdülər. Həbsxana hücrəsindən olan qız böyük evə gətirildi ki, burda da elə həmin gün toy başladı.

Demək artıqdır ki, həmin cavan ağa mənim atam, qız da mənim anam idi.

NEFT MƏDƏNLƏRİ

Bakı ətrafında yüzlərlə uca neft buruqları fantastik, unudulmaz bir mənzərədir. Onların içinə neft hopmuş taxta divarlarını – yalnız son zamanlar buruqlar alibastrdan tikilir – gecə-gündüz ardı-arası kəsilmədən neft çıxarılan dərin borular örtür. Buruqlar yanında qan-tər tökən fəhlələrin özləri kimi buruqlar da dinclik bilmir. Ətrafdakı torpaq da neftlidir, qapqara və oda həssas, neftli sahələrlə sınırlanan¹ Xəzər dənizinin özü kimi. Yanar kibrit çöpünü burda dənizə atsan, dəniz alovlanmağa başlar, on-onbeş dəqiqəliyinə, hər yabançıya nümayiş etdirilən diqqətəşəyan bir mənzərə kimi, zira Bakıdan başqa dünyanın heç yerində yanan dənizə rast gəlməzsən.

Bakı sakinləri üçün bu dəniz xüsusilə yayda bir iztirabdır, onda çimə bilməzsən, əslində çimmək olar, amma sudan zənci kimi qapqara çıxarsan, bədən başdan-başa nazik neft təbəqəsi ilə örtülmüş olar. Dənizdə çiməndən sonra gərək həmin an duru suda yaxalanasan, bunun üçün də sahildə müvafiq qurğular qoyulmuşdur.

Xəzər sahilindəki neft buruqları özü-özlüyündə bir dövlət yaradır ki, o da xüsusi qanunlara tabedir və özünün ədalət adlı xüsusi anlayışı var. Neft mədənlərinin qanunları yazılmamış qanunlardır, amma dövlətin yazılı qanunlarından onlara daha çox hörmət edilir. Buruqların ali başçısı mühəndisdir, tabeliyində olanların yaşam və ölüm ixtiyarı onun əlindədir. Neft mədənlərində yalnız çox az adam mühəndis ola bilər, bunun üçün gərək doğulmuş olasan. Əgər səndə avtokratik hökmranlığa daxili meyl yoxdursa, bununla yanaşı, həm də hakim deyilsənsə, biliyin, təhsilin səni buna yetişdirə bilməz. Sən təkcə nefti çıxarmağı, onu yanğından qorumağı bacarmamalısan, həm də suçu sübuta yetirilə bilməyən hansısa gümanlı bir yanğın törədicisinin ağzına tənəkə qıf soxub xam nefti, yaxud çıraq neftini iştirakçıların bəti-bənizi avazıyana qədər onun qarnına doldurmağı bacarmalısan. Amma bu da sənin primitiv vəzifələrindən biridir.

Ən çətini, məsələn, neft quyularından tez-tez dartılıb-çıxarılan cəsədi tanımamaq, yaxud onu buruq sahibinin arzusunca tanımaq idi. Neft qaynaqlarındakı cəsədlərlə xüsusi davranış tələb olunurdu. Gündə bir neçə dəfə fəhlələrdən kimsə adi vedrənin içinə oturub quyuya enməli olurdu ki, bunun da doxsan faizi ölüm demək idi. Çox vaxt vedrəni qazda boğulub neftə quylanmış fəhləsiz çıxarırdılar. Cəsəd yalnız bir neçə həftə sonra tapılırdı, əksərən də heç yerli-dibli tapılmırdı. Ölkə banditləri istənilən adamı xəlvətcə quyuya ata bilərdilər və mühəndislə araları saz idisə, şübhədən həmişəlik can qurtarırdılar. Amma bunun üçün, deyildiyi kimi, gərək mühəndislə aran saz olaydı, bunu da ki, ümumiyyətlə, quyunun yiyəsi, neft sahibkarı edə bilərdi.

Həmişə qaynaqların sahibi həmin qaynaqlardan xeyli aralıda yerləşən şəhərdə yaşayırdı. O, ayda iki-üç kərə sahələrə baş çəkirdi, hər dəfə də çoxlu qorçular əhatəsində, çünki bəzi mədənlərə gedən yollar çox qorxulu idi. Yola müharibəyə hazırlaşan kimi hazırlaşırdılar, zira o, daim macara axtaran, yaraqsız səyyahın pusqusunda duran dəstələrlə zəngin qum çölündən keçirdi. Mədənlərə gəzinti sahibkar üçün hər vaxt təhlükəli bir iş idi. Yalnız çox az bir qismi orda özünü qorxusuz hiss edirdi, bunlar da buruqlar arasında boya-başa çatmışlar olurdu ki, onlar üçün bayırda sirr adlı anlayış yox idi və onlar özlərini fəxrlə neft sənayesinin baniləri hesab edə bilərdilər, çünki buruqları qumlu torpaqda ucaltmış ilkinlər idilər. Azərbaycanın bir sıra neft yataqlarının kəşfində xidməti olmuş atam da onların sırasında idi. O vaxt xam sahələri gəzib-dolaşanda və əvvəllər yalnız çox az neft sahibkarına xas olan, indi isə ümumiyyətlə rast gəlinməyən incə bir duyumla öz kəşfini gözləyən çölləri tapmağın yolunu biləndə onun hələ onyeddi yaşı tamam deyildi. Zamanında vur-tut yüz mark dəyərinə aldığı qumlu bir sahə sonralar bir neçə milyon mark dəyərində oldu. Dəyərin belə yüksəlişini o gözləməmişdi, çünki yeni kəşf olunmuş torpağın böyük bir hissəsini qəpik-quruşa satmışdı. Amma o yenə də Azərbaycan neftinin ən yaxşı bilicilərindən sayılırdı. Törpülənməmiş fəhlələrin və bəlkə də onlardan da betər mühəndislərin arasında o, işdən başı çıxan azlardan biri idi. Buruqlara gediş onun üçün heç də təhlükəli deyildi, beləki məni, oğlunu da özü ilə götürməkdən çəkinmirdi.

Üzərimdə neft mərasimi aparılanda mənim altı yaşım vardı ki, bunu başqaları iyirmi yaşda olanda onların üzərində güclə aparırdılar. Bir növ hakim sinfə daxil olmaq hesab edilən neft mərasimini hər yeni sahibkarın və onun böyümüş uşaqlarının üzərində aparırdılar. Bu da ondan ibarət idi ki, toplaşmış fəhlələrin və işçilərin gözü qarşısında sıçradıcı qurğu ilə təchiz olunmuş quyudan çıxan nefti yeni maqnatın üstünə yağdırırdılar, buna «qızıl yağışı» deyilirdi. Neft çıxarılan zaman bəzən buruqlardan narın neft damcıları sıçrayırdı. Bu damcı kiminsə paltarına düşərdisə, sevincinin həddi-hüdudu olmazdı, çünki «qızıl yağışı» xoşbəxtlik rəmzi sayılardı və onun yaratdığı ləkələri heç vaxt təmizləməzdilər.

Neft qurğuları dünyanın ən gözəl sənaye qurğusunu təşkil edir. Dünyanın bütün fabrik və yataqlarına xas olan tüstüdən korlanmış havadan xali. Bir-birinə söykənərək yüzlərlə hündür buruqlar fantastik nağıl meşəsini xatırladır. Azərbaycanda belə hesab edirlər ki, neft mədənləri və neftli hava ağ ciyər xəstəliklərinin müalicəsinə çox xeyirlidir. Hətta yanımcıl neft sahibkarlarından biri öz buruqlarının arasında ciyər xəstələri üçün sanatoriya da tikmək istəmişdi. Neftli havanın həqiqətən belə sağlam olduğunu bilmirəm, amma deyim ki, ağ neftdən, benzindən və maşın yağından fərqli olaraq xam neftin iyi adamı doğrudan da qəribə şəkildə gümrahlaşdırır. Yataqlarda işləyən fəhlələr də bunu bilirdilər və nefti xüsusi tərzdə yararlı etmişdilər. Neftin axıdıldığı kanallarda canına neft hopmuş külli miqdar lehməni yığıb onunla əllərini və bədənlərini möhkəm-möhkəm yuyurdular. Bu lehmə həm də fəhlələrin üzünü görmədiyi sabunu əvəz edirdi.

Fəhlələr azərbaycanlılar, dağıstanlılar, farslar və ruslar idilər, bu sonuncular da ağır işin öhdəsindən gələ bilmirdilər və fəhlələr arasında ən narahat ünsürü təşkil edirdilər. Fəhlələrin ən yaxşıları neft işinin tələb etdiyi seçimsiz fatalizmə malik olan şərqlilər idi. Ruslarla şərqlilər arasındakı fərq özünü çox qabarıq şəkildə göstərirdi. Rus, neft buruqlarına və onun sahibinə dərindən nifrət edən və imkan düşdükcə mübarizə aparan ömürlük fəhlə idi. Kənddə böyümüş şərqli isə, əksinə, neft mədənlərində özünü ali mövqeli bir insan sayırdı. Mədənlərdə iş onun üçün Avropa sivilizasionu ilə təmas demək idi ki, bundan da o xeyli bəhrələnirdi. O həm də uzun müddət bura bağlanıb qalmırdı; Avropa mədəniyyətinin dadını yetərincə gördükdən sonra geri, öz kəndinə qayıdırdı ki, burada da ona dünya görmüş təcrübəli adam kimi hörmət edirdilər. Məsələn, dağıstanlılar Bakıya başlıca olaraq Azərbaycan dilini öyrənməyə gəlirdilər. Dil baxımından Dağıstanda tam anarxiya hökm sürür, az qala hər kənd ayrıca bir dildə danışır, heç də dialektdə yox, özlərindən başqa heç kəsin başa düşmədiyi bir dildə. Ona görə də asan öyrənilən çox sadə Azərbaycan dili millətlərarası ünsiyyət dili şərəfinə layiq görülmüşdü. Yurdunda savadlı insan kimi hörmət qazanmaq istəyirdisə, dağıstanlı bir neçə illiyinə Bakıya gəlir, neft mədənlərində işləyir, sonra da geri, öz dağlarına dönürdü.

Farslar və azərbaycanlılar əməlli toy etmək üçün, daha doğrusu, toplanmış pula yurdunda gözəl bir qız almaq üçün işləyirdilər. Onlar aylıqlarını heç vaxt əllərinə almırdılar, idarədə saxlayırdılar və sonradan həmin pulu götürəndə soruşurdular ki, pulu saxladığına görə kimə bir şey ödəməlidirlər. Yalnız ruslara, yarımavropalı kimi şərq qaydalarına öyrəşə bilməyən, yerli fəhlələrə nifrət bəsləyən, gördükləri yarım işin müqabilində ikiqat donluq tələb edən və tətillə hədələyən ruslara əsl peşəkar fəhlə kimi baxırdılar.

Hər halda Bakının neft mədənlərindəki həyat şəraiti dünyada heç nə ilə müqayisəyə gəlməzdi. Bugün həmin durum çoxdan arxada qalmışdır, amma fəhlələrin o çağkı vəziyyətini düşünəndə yenə də adamın əti ürpəşir. Minlərlə, onminlərlə fəhlə işıqlandırılmayan nəm, qaranlıq, dözülməz, kirli baraklarda yaşayırdılar, palazsız dar taxtlarda üç-üç yatırdılar. Baraklarda həmin taxtlardan başqa, ayrı mebel yox idi və yerə qənaət etmək üçün taxtlar elə düzülmüşdü ki, aradan keçməyə bəzən yol da olmurdu. Su yaman qıt idi, yalnız içməyə tapılırdı və, təbii ki, sabun da onun təki, ona görə də, yuxarıda deyildiyi kimi, hər şeyi neftli palçıqla yumalı olurdun. Ona da çalışılırdı ki, rus fəhlələrə pulu nağd verməsinlər, maddiyyətlə çatdırsınlar, yəni onları su ilə, çörəklə təmin edirdilər və bunu da tam maaş kimi hesablayırdılar Bunu da o niyyətlə edirdilər ki, nağd pul rus fəhlələrinin iş qabiliyyətini azaldır. Neft mədənlərində yandırıcı Günəş altındakı işin kömür şaxtalarındakı işdən heç də yüngül olmamasına baxmayaraq fasiləsiz iş günü onaltı saat çəkirdi. Amma bu, sahibkarların bir qisminə az görünürdü.

Əslində bu, katorqa rejimi idi, çünki əksər sahibkarlar fəhlələrin xristian hissəsində hansı duyğular oyatdıqlarından tam xəbərdar idilər, ona görə də iş yerlərini təpədən-dırnağa silahlanmış özəl müsəlman mühafizə dəstələri ilə qoruyurdular. Qəribə də olsa, şərqli fəhlələr iş şəraiti ilə həddən artıq razı idilər. Sabunun nə olduğunu onlar öz evlərində də bilmirdilər, taxt doğma daxmanın gilli döşəməsindən on dəfə yaxşıydı, Günəşə isə onsuz da öyrəşmişdilər. Yerli fəhlə özünü mədənlərdə daha yaxşı hiss edirdi, nəinki gəlmə rus ki, bu işlərin hamısı onun üçün xalis katorqa idi. Çünki neft mədənlərini tərk etməyə, qürurlu saraylar şəhərinə baş çəkməyə onun bayram günlərində də ixtiyarı yox idi. Fəhlənin şəhər sınırlarını keçməsindən neft sahibkarları o qədər də narahat deyildilər. Bunun üçün təlim görmüş qaraul vardı ki, fəhlələr şəhərə, gözucu belə, baxa bilməsinlər. Onlar yalnız işdən qovulanda şəhər kənarındakı xaraba qəsəbələrdən birində daldanacaq tapmaq üçün – burda da onların aclıqdan ölmək yollarının üstündə heç bir maneə qalmazdı – ləngimədən arvad-uşaqlarını götürüb mədəni tərk etməliydilər. Deməli, həbsxana ilə neft mədəni arasındakı fərq yalnız ondaydı ki, həbsxanada yemək bəlkə daha dadlı olardı.

İndi Kurfürstendammda mənim kimi rahatca var-gəl edən neft sahibkarlarından biri əvvəllər haçansa yemək qıtlığından gileylənənlərə bu əcaib cümləni işlətmişdi:

– Yalnız bir vaxt qarnınız Günəşə uzanıb acından köpəndə başa düşəcəksiniz ki, əsl iş nə demək imiş.

– Bu cümləni o, rusca demişdi və azərbaycanca da bunları əlavə etmişdi. – Siz müsəlmanlar gərək biləsiniz ki, mən sizdən ötrü hər gün sizə görə qəlbindən qara qanlar axan əsl atayam, necəki Kərbəla şəhidi müqəddəs Hüseynə görə Peyğəmbərin qəlbindən qara qanlar axırdı.

Təəccüblü deyil ki, yeməkdən tam razı qalan müsəlmanlardan fərqli olaraq rus fəhlələr öz «əsl atalarına» tam özlərinəxas duyğularla yanaşırdılar.

Neft mədənləri ilə şəhərin arasında bir neçə xırda dağınıq qəsəbə vardı ki, orda da oğrular, xoralılar, səfillər və çətin təsvirə gələn digər insanlar yaşayırdılar. Bu qəsəbələrdə baş verənlər, deyəsən, heç kəsi maraqlandırmırdı, heç kim ağlına gətirmirdi ki, orda, nəm, bulaşıq xarabalıqlarda yad, şübhəli insanlar bir mətbəə quraşdırıblar. Orda hər gecə qəzet çap olunurdu ki, o da mədənlərdəki münasibətlərdən, Gürcüstandakı, Dağıstandakı, İran və Rusiyadakı vəziyyətdən daha yaxşı məlumatlıydı, nəinki şəhərdəki böyük qəzetlər. Xırda bir dəlməkdə – bu mənzili başqa cür adlandırmaq da olmaz – mətbəə ilə bir yerdə qəzetin baş redaktoru yaşayırdı, o, əməkdaşları da elə burada qəbul edirdi. Baş redaktorun özü kimi əməkdaşları da səfillərdən az seçilirdilər, əksəri də Şərqin bütün guşələrindən lazımi xəbərləri toplayıb gətirən səfillər idi. Baş redaktor onların hər biri ilə onların – əməkdaşların – ana dilində danışırdı, o saat hər şey barədə dəqiq məlumatı olurdu və səfillər vasitəsilə Rusiyadan şifrəli məktub gələndə sevinci yerə-göyə sığmırdı.

Qəzetin adı «Bakı Fəhləsi», onun baş redaktoru isə bu yaxınlarda Sibir həbsxanasından qaçmış, keçmiş dini gimnaziyanın şagirdi, Tiflisli çəkməçi oğlu gürcüydü. Onun ensiz alnı, donqar burnu və həddən artıq qətl və qan görmüş xırda, acıqlı gözləri vardı. Bu, indi özünü Stalin adlandıran məşhur terrorçu İosif Cuqaşvili idi.

Neft mədənlərində rus fəhlələri arasında tətillər çox az hallarda olurdu, amma olanda da köklü olurdu. Lakin çox vaxt fəhlələr tətilə ürək eləmirdilər, bəlkə ona görə ki, bayırdan köməyə ümid bəsləyirdilər.

Bu tətillərin birinə, qəribə də olsa, mən də bulaşmışdım. Həyatımda bu, yeganə hal idi ki, neft sahibkarları sinfinə, yəni özümə qarşı aşkar çıxış edirdim, əslində o vaxt heç on yaşım yox idi, bu da əməlimi silahdaşlarımın gözündə qismən yumşaltdı. Günlərin birində atam evli fəhlələrin işdən çıxarılması barədə əmr verdi, çünki qadınlar və uşaqlar neft mədənləri üçün təhlükə demək imiş. Gələcəkdə ailə qurmaq subay fəhlələrə də qadağan edilirdi, səbəbi də o idi ki, öz gəlirləri ilə fəhlələr ailə dolandırmaq imkanında deyillər. Deməli, əmr öz fəqir balalarının rifahı naminə sahibkarın bir növ qayğısı idi. On yaşımda sosial-siyasi məsələlərə hələ az maraq göstərdiyimdən bu əmrdən təsadüfən xəbər tutdum. Hava yaxşı olanda məni ilkindi üstləri gəzməyə aparan faytonçumun isə bundan xəbəri varmış. Faytonum və bir cüt atım – evdə yer olmadığına görə – neft zavodumuzun yaxınlığındakı kiçik bir tövlədə saxlanılırdı, faytonçum da elə burda yaşayırdı. O, Volqaboyundan gəlmiş rus idi və rus olaraq da bütün rus fəhlələrinin dostu idi.

Bir gün biz dəniz kənarına gedəndə o özünün qəmli taleyindən danışmağa başladı, həm də rusca ki, bizi müşayiət edən azərbaycanlı qoçu heç nə başa düşməsin. Danışdı ki, məni, deyəsən, axırıncı dəfə gəzməyə aparır, çünki o da əksər ruslar kimi işdən qovulur. Bunun niyə belə olması barədə mənim heyrətli sualıma cavab verdi:

– Atanız daha evli fəhlələri saxlamaq istəmir, biz də arvad-uşağımızı öldürə bilmədiyimizə görə gərək acından ölək.

Qismən doğru olan bu cümlə – çünki yüksək vəzifə sahibi kimi mənim faytonçum işdən çıxarıla bilməzdi – məni cinləndirdi. Qavramaq istəmirdim ki, insanlar yalnız ailə qurmaq istədiklərinə görə işdən qovulurlar.

– Dön geri, – faytonçuya əmr etdim, – bura, atamın yanına gedirik.

Atamın bürosuna çatanda otağa keçib soruşdum ki, evli kişilərin hamısının işdən çıxarılması doğrudurmu.

– Əgər onlar adi fəhlələrdisə, hə, – o cavab verdi.

– Niyə axı?

Atam bundan sonra fikrə getdi, sonra uzun-uzadı bir nitq söylədi və burdan da belə çıxdı ki, fəhlələr üç səbəbdən işdən qovulurlar. Birincisi ona görə ki, uşaqları neft mədənlərini yandıra bilər, ikincisi, onlar öz donluqları ilə heç kəsin qarnını doyura bilmirlər, üçüncüsü, evli rusların işdən qovulması ümumiyyətlə məsləhətdir.

Amma mən əl çəkmədim.

– Kişi olan kəs evli olur, – dedim, – tezliklə mən də evlənəcəm, çünki Quran buna icazə verir. Bunu fəhlələrə necə qadağan etmək olar?

– Mən qadağan etmirəm ki, – atam cavab verdi, – sadəcə evliləri mədənlərimdə saxlamaq istəmirəm. Yoxsa qoy evlənsinlər arxayınca özləri üçün.

O bunları deyib yan otaqda gözdən itdi. Ancaq mən təslim olmaq istəmirdim, yenidən faytonuma minib əmr etdim ki, şəhərin general-qubernatorunun yanına sürsün. Onun haqqında eşitmişdim ki, dünyanın ən güclü adamıdır. General-qubernator böyük bir binada yaşayırdı və, təbii ki, özlərinin ağıllı qərarlarının həyata keçirilməsində neft xaqanlarını dəstəkləmək kimi çox dəyərli bir vəzifəsi vardı. Mən burasını bilmirdim və burda ədalətə yetişmək ümidi ilə dəbdəbəli qəbul otağına daxil oldum. Qubernatorun xidmətçisi maraqla məni süzdü. Qubernatorun yanında hələ heç vaxt bu cür gənc neft sahibkarı olmamışdı.

– Gərək ki, qubernator məşğuldur, – məni yolumdan döndərməyə çalışdı.

Lakin mən pəncərəyə gedib küçədə dayanmış silahlı nökərimi çağırdım. O, otağa girdi, qubernatorun xidmətçisinə elə tərs-tərs baxdı ki, bu tayı həmin an gəlişimi qubernatora çatdırdı.

Qubernator, deyəsən, doğrudan da məşğul idi. Onun otağından attaşeyə bənzər bir nəfər çıxıb Əlahəzrətlərini hansı məsələ ilə əlaqədar görmək istədiyimi öyrəndi. Amma mənim izahat vermək fikrim yox idi. Nökərim attaşeni kənara çəkdi və mən əsəbi, həyəcanlı halda qubernatorun otağına soxuldum.

Bığları kayzer Frans Yozefın bığlarına bənzəyən yaşlı general yazı masasının arxasında əyləşib atamın həmkarlarından biri ilə söhbət edirdi. Hər ikisi mənim gəlişimə, deyəsən, mat qalmışdı, amma özlərini elə apardılar ki, sanki bu, dünyanın adi bir olayı imiş. Ancaq mən məqsədimi qubernatora bildirib yardım istəyəndə o məni başa düşdüyünü deyib izah etdi ki, məsələ barədə düzgün hökm çıxarmıram. Atamın sərəncamı bundan sonra işə götürüləcək işsizlər üçün xoş bir məram imiş. İşdən qovulanların taleyi barədə isə mənim narahat olmağıma dəyməzmiş, çünki bu, yerli hökumətin işi imiş. Əgər fikirləşsəymiş ki, atamın bu qərarı ilə nə qədər fəqir iş tapacaq, onda gərək onun oğlu olduğumla öyün əymişəm.

Bunların hamısını qubernator üz-gözünə tam ciddilik verərək və mənim gözəl mənəvi istedadıma işarə vuraraq söylədi ki, bu istedad da, çox güman ki, onun şərhlərinin doğruluğunu qavramaqda mənə imkan açacaqmış:

– Tez-tez gəlin, – ayrılarkən dedi, – və hər şeydən öncə salamımı atanıza yetirməyi unutmayın.

Biraz şaşqın halda onun binasından çıxdım və faytonçuya tapşırdım, məni gəzdirsin bəlkə o ümidlə ki, yolda yadıma nəsə düşdü. Daxilən isə ehtiyat edirdim ki, qubernator haqlı ola bilərdi.

Şübhələrimi faytonçuya bildirəndə o məni anlatdı ki, qubernator yırtıcının biridir, hələ neft sahibkarından da betər. Bu, inandırıcı səsləndi. Birdən, lap qəfildən ömrümdə ilk dəfə yadıma bir şey düşdü, özüm də bilmirdim ki, bu məndən öncə kiminsə yadına düşə bilərmiş.

– Sadəcə olaraq işi dayandırın! – Bununla tətil təklif etdiyimi ağlıma gətirmədən dedim.

– Çətin olar, – faytonçu dilləndi, – atanız qoçuları göndərər, onlar da hamımızı güllələyər.

Mən hövsələdən çıxmışdım.

– Qoçular sizi güllələsə, özüm öz əlimlə bütün mədənlərə od vuraram, – deyib bununla özümü ömürlük katorqa üçün yetişmiş etdim, çünki bu, niyyətində olduğum cəhdin adi cəzası idi.

Görünür, faytonçu sözümü fəhlələrə çatdırmışdı, çünki fəhlələrə qarşı «vahid cəbhə»də çıxış edəcək neft sahibkarları arasındakı münaqişələrdən elə həmin axşam buruqların ətrafında söz-söhbət gəzirdi.

Səhəri kütləvi tətil başladı ki, o da bu dəfə neft sahibkarları üçün xətərsiz ötüşmədi. Zira qaraulçular fəhlələri həmişəki kimi dövrələyənə qədər onlar yanğına həssas yerləri tutmuşdular və şərtlərinin yerinə yetirilməsini tələb edirdilər. Atam güzəştə getmədi və azuqənin gətirilməsinin qarşısını öz ərazisində almağa qərar verdi. Uzun çək-çevirdən sonra fəhlələr sahibkarlara tərəfsiz bir hakim təyin etməyi məsləhət gördülər və bircə şərt irəli sürdülər ki, sahibkarların təyin etdiyi həmin hakimin mədənlərdə maddi marağı olmasın. Digər aşkar şərt o idi ki, həmişə qərar verildiyi kimi, yanğın hədəsinə görə heç bir fəhlə cinayətə cəlb olunmasın. Sahibkarlar razılaşdılar və o vaxt çarın yanında yüksək hörməti olan alman baronu fon Taubeni hakim seçdilər; gözləmək olardı ki (sahibkarların düşüncəsində), o abırlı bir qərar çıxaracaq.

Alman baron Azərbaycana gəldi. Ömründə birinci dəfə bu cür fəhlə qəsəbələrində oldu, tərcüməçilərin köməyi ilə fəhlələrlə söhbət etdi, nəhayət neft sahibkarlarının gizli iclasını çağırdı ki, burada da, hamının ümid etdiyi kimi, cinayətkar üsyanın dəf edilməsi üçün gərəkli vasitələr irəli sürməliydi. Baron iclasa sinəsi ordenli bayram libasında gəldi və bu cümlə ilə başlayan bir nitq söylədi:

– Cənablar, məni təəccübləndirən odur ki, fəhlələr sizi indiyə qədər tikə-tikə etməyiblər; bunu siz yetərincə qazanmısınız!

Ertəsi gün onun qərarı mətbuatda dərc edildi, bu qərarda hər şeydən əvvəl fəhlələrin ailə qurmaq haqları və bundan əlavə, sahibkarlar üçün həddən artıq xoşagəlməz bir sıra digər hüquqlar öz əksini tapdı. Neft sahibkarları onları bu «ictimai təhlükəli baron»dan qorumaq xahişi ilə çara tel vurdular, amma aldıqları cavab belə oldu ki, Çar Əlahəzrətləri barona tam etimad göstərirlər.

Bu hadisədən sonra alman zadəganın hörməti bütün Azərbaycanda yerə vuruldu.

Tətildən azca sonra atam məni yanına çağırdı.

– De görüm, – soruşdu, – fəhlələri müdafiə etmək hardan ağlına gəldi?

– Özümdən, – dedim.

– Qubernatorun yanına getmək də yəqin öz ağlına gəlib, hə?

– Əlbəttə.

– Çox gözəl, amma tətili məsləhət görmək öz ağlına gələ bilməzdi ki? Axı sən heç vaxt tətilin nə olduğunu bilməmisən.

– Bunu özüm fikirləşmişəm, – fəxrlə cavab verdim.

Atam mənə anlaşıqla baxıb əllərini göyə qaldırdı və içini çəkdi:

– Ananın bolşevik olması gör nə demək imiş! Bolşevikin nə demək olduğunu o mənə yalnız bir neçə ildən sonra başa saldı.

Bütün bunlara onu da əlavə edim ki, fəhlələrə münasibətdə atam neft sahibkarları arasında öz silkinin ən liberal insanı idi. Başqaları daha betər idilər.