Kitabı oku: «Yol dəftərimdən: Quzey Qafqaz, Ukrayna, Maldova və Güney Koreya»
Sən hər kitab oxuyanda ağaclar sevinir və ölümdən sonrakı həyata inanır…
Əli Şamil. Yol dəftərimdən: Quzey Qafqaz, Ukrayna, Maldova və Güney Koreya.
Bаkı, “Köhlən” nəşriyyatı, 2022.
© Əli Şamil / 2022
© Köhlən Nəşriyyatı / 2022
İSBN: 978-9952-8443-0-6
Yol qeydləri, yoxsa türk xalqlarının keçmişinə və gələcəyinə baxış
Azərbaycandan hər il yüzlərlə elm adamı müxtəlif xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxalq konfranslara qatılır. Əksəriyyətimiz oralardan döndükdən bir neçə gün sonra səfər təəssüratlarımızı unudur, bu barədə yazmaq heç ağlımıza da gəlmir. Ən yaxşı halda öz fəaliyyətimizi reklam etmək üçün saytlara bir neçə cümləlik yazı, 3–4 dənə şəkil verir, bununla da işimizi bitmiş hesab edirik. Əli Şamilin kitabını oxuyarkən düşündüm ki, müəllif hamımızdan yaşca böyük olsa da, necə zəhmətkeşdir. Biz getdiyimiz ölkələrdə konfransın o günə olan proqramı yekunlaşdıqdan sonra daha çox gəzməyə və istirahət etməyə üstünlük veririk. Əli müəllim isə həm gəzib, həm də müşahidələrini qələmə alıb.
Əsəri oxumağa başlayarkən fikirləşirdim ki, görəsən, bunlar ölkəyə döndükdən sonra, yoxsa konfrans zamanı yazılıb? Kitabın müəyyən hissələri məndə belə bir fikir yaratdı ki, müəllif elə xaricdə olduğu zaman, konfransların gedişi zamanı qeydlər edir, həmkarları oteldə istirahət edərkən, bəlkə də, o, təəssüratlarını yazırmış. Sonradan rastlaşdığım cümlələr – müəllifin sanatoriyaya müalicə üçün gedəndə bilgisayarını da özü ilə aparmasını sözarası qeyd etməsi, Kırımı gəzərkən Ediye xanımın yolboyu dediyi tatar yer-yurd adlarını dəftərçəsinə elə yoldaca yazması gümanımın doğru olduğunu təsdiqlədi.
Kitabda hadisələr o qədər aydın və xırda detallara qədər təsvir olunaraq yazılıb ki, sanki oxucu da Əli Şamillə birgə o yerləri gəzir, konfrans salonlarında oturur, məclislərdə iştirak edir, söhbətlərə qulaq asır. O, nəinki konfranslara qatılanda, hətta sanatoriyalara müalicə məqsədilə gedəndə belə gördüklərini qələmə alır.
Əli müəllim ancaq müalicə, səyahət, elmi simpoziumlara qatılmaq məqsədilə deyil, özünün də etiraf etdiyi kimi həm də o yerləri öyrənmək üçün gedirmiş: “Sanatoriyaya getmək həvəskarları sırasında xanımım və mən də vardıq. Biz müalicə olunmaqdan çox qədim türk yurdlarını tanımaq, aydınlarla görüşmək üçün sanatoriyaların imkanlarından istifadə edirdik. Kırımdakı, Quzey Qafqazdakı sanatoriyalarda olarkən yerli radio-televiziyada, qəzet və jurnal redaksiyalarında, nəşriyyatlarda da olurduq. Oradan malkar (balkar), qaraçay, noqay, qumuq dillərində yazılmış kitablar, qəzet-jurnallar alıb gətirir, peşə yoldaşlarımıza, dostlarımıza oxumağa verir, sonra da müzakirələrə başlayırdıq”. O, hətta görüşdüyü insanlardan folklor nümunələri toplayırmış: “Sadə urumlular ilə söhbətimiz şirin keçirdi. Həvəslə bayatılar, dastanlardan parçalar, nağıllar, ata sözləri və s. söyləyirdilər. Səslərini yazmağa texniki avadanlıqlarım olmadığından danışıqları qələmlə kağıza yazmağa çalışırdım”. O illərdə belə imkanlardan bu cür ağılla istifadə etmək hər adamın düşünəcəyi bir məsələ deyil.
Müəllifin xarakterində olan yumor hissi, hazırcavablıq qabiliyyəti onun yazılarına da sirayət edir, bəzi hissələri oxuyarkən adamın dodağı qaçır (məs., “Öpücü baba”), bəzən onun qarşısındakına keçdiyi “dərs” oxucuda rəğbət oyadır (“Mövcud olmayan dövlətin işğal olunmuş torpaqları”, “Quzey Qafqaz Sovetlərin çöküşündən sonra” adlı bölümdə urumlularla söhbət hissəsi və s.). Bəzən də adam Əli Şamilin cəsarətinə heyrətlənməyə bilmir. Gömrük məntəqələrində rus məmurlara verdiyi cavablar hər bir Azərbaycan vətəndaşının ürəyindən keçənləri əks etdirir.
Bu kitabda biz müəllifin iştirak etdiyi konfranslara qatılan elm adamları, onların məruzələri, səfər etdiyi ölkələrin tarixi, coğrafiyası, hətta siyasətçiləri və gömrüklərdəki vəziyyət haqqında məlumatlar əldə edirik. Kitab sanki bələdçi rolunu oynayır və Aleksandr Düma, Adam Oleari, Övliya Çələbi kimi məşhur səyyahların əsərlərini xatırladır. Onu da qeyd edim ki, “Yol qeydlərim” Əli müəllimin bu seriyadan olan ilk kitabı deyil. Onun “Tanıdığım adamlar”, “Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türklərinin folkloru və ədəbiyyatı” və s. əsərlərində də eyni xətti müşahidə edirik. Adlarını qeyd etdiyim kitablar, təbii ki, yalnız səfər təəssüratlarını yazmaq üçün qələmə alınmayıb. Bunları oxuyan gənc digər Türk cümhuriyyətləri, oralarda yaşayan soydaşları, yaşıdlarının durumu, həmin ölkələrdəki siyasi vəziyyət və s. haqqında da məlumat əldə edir. Bu məlumatlar isə onun dünyagörüşünə və gələcək fəaliyyətinə təsir etməyə bilməz. Müəllif kitabda Azərbaycanın Rusiyada mövcud olan digər Türk cümhuriyyətləri və orada yaşayan türk xalqları ilə zəif münasibətlər qurmasından, bəzi hallarda isə görülən işlərlə bağlı yazıların yazılmamasından şikayət edir, sanki gəncləri bu sahədəki boşluqları aradan qaldırmağa səsləyir.
Əli müəllimin yazılarında daha bir diqqətçəkən məqam da dilimizə digər dillərdən keçən sözlərdən imtina edərək onları milli sözlərlə əvəzləməsidir. O, ziyalını oxumuş, aydın, əsri yüzil, cənubu güney, şimalı quzey, mübarizəni dirəniş və s. kimi sözlərlə əvəz edərək gənclərə örnək olmağa çalışır.
Yazılarda Əli müəllimin etnoqrafik detallara nə qədər həssaslıqla yanaşdığını müşahidə edirik: “Təxminən 250, 500, 800 qramlıq plastik qablardakı kiçik, yumru və çil-çil əriklər diqqətimi çəkdi… Naxçıvanlılar ona qığ ərik deyirlər. Ərik hər yerdə sovuşsa da, burada yeni-yeni yetişir”. Onun burada işlətdiyi qığ ərik və sovuşmaq ifadələri əslində etnoqrafik terminlərdir. Eləcə də, qaqauz qıvırması haqqında məlumat verərkən Azərbaycanda qovurmanın necə hazırlanmasını təsvir etməsi maraq doğurur.
Onun müxtəlif türk xalqlarından bəhs edərkən verdiyi məlumatlar çox lazımlıdır. Bu baxımdan “19-cu yüzilin sonlarında və 20-ci yüzilin əvvəllərində rusların tərəkəmə kimi qeydə aldığı xalq indi qumuq və azərbaycanlı kimi qeydə alınır” cümləsi olduqca qiymətli detaldır. Urumlular, noqaylar, tatarlar haqqında yeri gəldikcə yazdığı faktlar da diqqətçəkicidir. Əli Şamil sanki, yeri gəldikcə, bu cür məlumatları yazaraq onları itib-batmaqdan qorumağa çalışır.
Müəllifin yazılarından hiss olunur ki, getdiyi bütün bölgələrlə bağlı çox məlumatlıdır. Oralarda nəşr olunan dövrü mətbuat, çap olunan kitablar, hətta yaradılan təşkilatlar və s. barəsində bölgənin insanları qədər, hətta bəzən onlardan da çox bilir.
O, nəinki Türk cümhuriyyətləri və muxtar vilayətlərini gəzir, eyni zamanda Güney Koreya kimi uzaq ölkələrə də səyahət edərək oralardakı durumlarla maraqlanır, tanınmış universitetlərdə məruzələr oxuyur, bunun üçün mükafat alır, keçirilən konfranslarda əsas çıxışçılardan biri olur, orada yaşayan tələbələrlə görüşür, prosessor Eunkyung Oh kimi alimlərlə fikir mübadiləsi edir, gələcəkdə görüləcək işləri planlaşdırır və s.
Düşünürük ki, müəllifin digər əsərləri kimi bu kitabı da Türk dünyasını daha yaxından tanımağa, problemləri daha yaxşı analiz etməyə kömək edəcəkdir.
Ləman Vaqifqızı (Süleymanova)
Fil.ü.f.d., dos.
Rəsmi təbliğat və gördüyünü danışan insanlar
“Yol qeydlərim (Quzey Qafqaz, Kırım, Qaqauz Yeri və Güney Koreya)” kitabın nəşriyyata göndərmək istərkən dönüb keçmişimə baxdım. Gördüm 73 ili arxada qoymuşam. 18 xarici ölkədə elmi simpoziumda iştirak etmişəm, 200 yaxın məruzə oxumuşam. İstər Azərbaycanda, istər vətənimdən kənarda nəşr etdirdiyim məqalələrin, oxuduğum məruzələrin əsas qayəsi zülmə, haqsızlığa etiraz olub.
Etirazımın, narazılığımın səbəbi mənə edilən haqsızlıqdırmı? Yazılarımda və çıxışlarımda demək olar ki, buna rast gəlinmir. Sovet rejiminin yalnız məni deyil, ailəmi, qohumlarımı, ətrafımdakıları necə əzdiyini, çıxılmaz vəziyyətə saldığını görmüşəm. Biliyim artdıqca, oxuduğum kitablar, məqalələr, arxiv sənədləri çoxaldıqca bilmişəm ki, təkcə mənim ailəm, qohumlarım, kəndim, millətim əzilməyib. Son yüzilliklərdə Türksoylu xalqlara, onların cəsur, millətsevər övladlarına edilən ədalətsizlik içimi göynədib. Ağrılarımı, acılarımı üsyankarcasına oxucuya çatdırmamışam, sakit-sakit sətirlərimə hopdurmağa çalışmışam.
Ucqar bir dağ kəndində doğulmuşam. Ailəmizdə, oxuduğum məktəblərdə müəllimlərim arasında açıq antisovet, milliyətçi təbliğat aparan olmayıb. Gördükləri, şahidi olduqları hadisələri də nə gizlədiblər, nə də ona siyasi rəng qatıblar. Uşaqların əksəriyyəti kimi mən də dərsə getməyəndə, təsərrüfat işləri görməkdə ailəyə, qohum-əqrabaya kömək etməyəndə adamların toplaşdığı dükanın yanında olmuşam. Daha çox özümdən böyüklərin söhbətlərini, zarafatlarını dinləmişəm. Yeniyetmə ağlımla onların dediklərinin qəzetlərin, jurnalların yazdıqları, radio-televiziyada, iclaslarda deyilənlərə düz gəlmədiyini hiss etmişəm. Kəndimizin adamları şahidi olduqları, eşitdikləri, gördükləri hadisələrə bir az da bəzək-düzək vuraraq danışırdılar. Görünür, bu da onların aşıq mühitində böyümələrindən, dastançılıq ənənəsinin təsirindən çıxa bilməmələrindən irəli gəlirdi.
Məktəbdə, dərsliklərdə, qəzet və jurnallarda, radio və televiziyada, rəsmi toplantılarda Sovetlərin qazandığı böyük qələbələrdən söz açılırdı. Kənd içərisində isə, nimdaş, yamaqlı paltar geymiş atalar övladlarını ali məktəblərə qəbul etdirmək üçün qəpik-qəpik pul toplamalarından, kolxoz malını rəhbərlərin oğurladıqlarından, talançılıqdan, ölkədə rüşvətin baş alıb getdiyindən danışırdılar. İl boyu kolxozda işləyən bu adamlar həkimə getmək üçün, ailə üzvlərini şəhərə yola salmaq üçün, ali və orta ixtisas məktəblərində oxuyan balalarına beş-on manat göndərmək üçün borc almağa dəfələrlə müəllimlərin üstünə qaçtığının şahidi olmuşam. Müəllimlər də hər zaman pul verə bilmirdilər. Maaş verilən vaxtı gözləmək lazım gəlirdi.
Çoxlu mal-qara, toyuq-cücə saxlayan kəndlilərin evində aylarla ət xörəyi, yumurta yeyilmirdi. Necə deyərlər, ət, yun, yağ, pendir, yumurta və b. kənd təsərrüfatı məhsullarının çoxu bazarda satılmaq üçün hazırlanırdı. Oradan əldə edilən pul ailə üzvlərinə geyim, ev əşyaları alınmasına, xeyir-şərə xərclənirdi.
Rəsmi təbliğat Sovet Ordusunun İkinci Dünya Savaşındakı möhtəşəm qələbəsindən, adamların orduya könüllü yazıldığından danışırdı. Kəndimizdə bir nəfərdə olsun, “mən əsgərliyə könüllü getdim”, ‒ deyən yox idi. Hamısı məcburi əsgər aparıldığını deyirdi. Əsgərliyə 18 yaşında aparırdılar. Amma savaş illərində kəndimizdən 18 yaşı çatmayanları da səfərbərliyə alıb savaşa göndərmişdilər. Savaşda iştirak edənlər isə aclıqdan, ordudakı başıpozuqluqdan, milli ayrıseçkilikdən söhbət açırdılar. Rus dilini bilmədiklərinə görə komandirlərin müsəlmanları “yoldaş” deyib necə güllələdiklərindən danışırdılar.
Kəndimizdən savaşa göndərilənlərin əksəriyyəti Kırım yarımadasında olmuşdu. Necə deyərlər, güllə səsi eşitməmiş, burunlarına barıt qoxusu dəyməmiş, almanlara bir güllə, bir mərmi atmamış mühasirəyə düşmüşlər. Sahilə yaxın olanlar mühasirədən qurtulmaq üçün əsgər və zabitlərin başıpozuq, düzənsiz halda Kerç boğazından gəmilərlə keçmək istədiklərini danışırdılar. Gəmi az, qaçıb qurtulmaq istəyənlər çox olduğundan basabas yaranırmış. Gəminin yükü çox olmasın, dənizdə batmasın deyə zorla minmək istəyənləri itələyib suya salırlarmış. Hava sahəsi qorunmadığından köhnə gəmilərə minmiş “şanslılar” isə alman təyyarələrindən atılan bombalardan balıqlara yem olmuş, ya da cəsədlərini ləpələr sahilə vururmuş. Sahildəki cəsədləri toprağa basdırmağa təşəbbüs göstərən belə olmurmuş. Əsgər və zabitlərin bir qismi isə 4–5 gün mühasirəyə düşdükləri üçün yüksək rütbəli komandirlərinin onları qoyub qaçdıqlarını bilməmişlər. Ac qaldıqlarında özlərinə yemək tapmaq üçün gedərkən almanların yarımadanı tutduqlarını bilmişlər. Əsirlikdə olanlar almanların onlara ruslardan yaxşı davrandıqlarını danışır, almanların nizam-intizamından, səliqə-səhmanından, qanunlara ciddi əməl etmələrindən qürurla danışırdılar. Biz uşaqlar isə bir-birimizi söymək və təhqir etmək istərkən nemes (alman) deyərdik.
Kəndə gələn kinolarda Sovet ordusunun hünəri, partizanların dözümlülüyü, qəhrəmanlığı tərənnüm olunurdu. “Uzaq sahillərdə” filmindəki Mixaylo uşaqların və yeniyetmələrin sevimli qəhrəmanı idi. Biz savaş iştirakçısı olan, əsir düşən kəndlilərimizdən Mixaylonu xəbər alırdıq. Onlar bizə Apo bəy Düdənginskini, Məhəmmədəmin Rəsulzadəni harada, necə gördüklərini söyləyirdilər.
Kəndimizdən Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı o yana qalsın, yüksək döyüş ordenləri alanlar da yox idi. Hansısa orden-medalı olan vardısa, o da sanki gizlədir, demirdi. Bizim kənddə qəhrəman kimi tanınanlar almanlara qarşı döyüşənlər deyil, ordudan qaçaraq dağlarda Sovet rəhbərlərinə qarşı döyüşənlər idi. Onlar haqqında elə ilhamla danışırdılar, gəl görəsən. Bu söhbətlər bəzən mənə inandırıcı görünmürdü. Çünki bir-iki nəfərin qaçağın 30–40 nəfər təlim görmüş, hər cür silah-sursat və ərzaqla təmin olunmuş sovet əsgər və zabitlərinə qalib gəldiyinə, qaçaq Fərzalının beşaçılanla təyyarəni vurmağına necə inana bilərdim? Amma onlar hadisələri elə təfərrüatı ilə danışırdılar ki, etiraz etməyə yer qoymurdular. 20-30-cu illərdə olduğu kimi, İkinci Dünya Savaşı illərində də kəndimizdan 8–9 nəfər qaçaqlıq elədiyinə görə güllələnmiş, bəzilərinin ailə üzvləri həbs edilmiş, Qazaxıstana sürgünə göndərilmişdi.
Quzey Qafqazda yaşayan qumuqların, noqayların, malkarların, qaraçayların, kırım tatarlarının, qaqauzların, axısqalıları bizimlə eyni dildə danışdıqlarını ilk dəfə zorla savaşa göndərilmiş kəndlilərimizdən eşitdim. Onlar soydaşları olan, tərcüməçisiz bir-birlərini başa düşdükləri qazaxlarla, qırğızlarla, özbəklərlə, türkmənlərlə, başqırdlarla bir-birlərini necə qoruduqlarından ilhamla söz açırdılar.
Məktəbdə milliyətimizin azərbaycanlı olduğunu öyrədirdilər. Qəzet-jurnallar da elə yazırdı, radio-televizyada da elə deyirdilər. Rayon mərkəzinə gedəndə ermənilərin uşağı da, böyüyü də, rəhbər vəzifədə işləyənləri də bizə türk deyirdi. Türklərin onların ata-babalarını qırdığından danışırdılar. Kitablarımızda da türklər işğalçı, qəddar kimi təsvir edilirdi. Bizim savadsız kəndlilərimiz, müəllimlərimiz isə türklərin xilaskarlığından söz açırdılar. Ermənistanın ermənilər yaşayan, türklər yaşayan, hətta ruslar yaşayan kəndlərində yazılar erməni dilində, Gürcüstanda gürcü dilində olduğu halda, Azərbaycanda rus dilində idi. Özbəkistana, Türkmənistana, Qazaxıstana, Qırğızıstana və b. türk xalqları yaşayan bölgələrə gedən kəndlilərimiz oradakı yazıların da rus dilində olduğunu söyləyirdi. İçimdə sual yaranırdı: Nədən xristian respublikalarında yaşıyan xalqlar öz dillərində yaza bilər, rəsmi dilləri ana dillərindədir, amma müsəlman respublikalarında yaşayanlar rus dilində yazmalıdılar?!
Oxumağa getmək istəyən yeniyetmələrin pasport almaq üçün günlərlə rayon milis idarəsinin qarşısında növbəyə durduqlarının, rüşvət verənlərin növbəsiz pasport aldıqlarının şahidi olurduq. Üç aylıq, altı aylıq, bir illik müddəti olan bu pasportlar yalnız SSRİ daxilində qüvvədə idi. Onunla xaricə getmək olmazdı. İkinci, üçüncü dəfə pasport alanlara beş illik və daha üzunmüddətlisini verdilər.
Bakıda, Sumqayıtda və ya Rusiyanın hər hansı bir bölgəsinə getmək istəyəndə gərək rayona gedərək rüşvət verib qeydiyyatdan çıxaydın. Azərbaycanda da rüşvət vermədən yataqxanaya və ya hansısa qohumunun evinə qeydiyyata düşmək, arayış almaq mümkünsüz idi. Ermənilərin, rusların və başqa digər millətlərdən olanların Bakıya asanlıqla qeydiyyata düşdüklərini, bizə isə keçilməz sədd yaradıldığını görmüşdük. Tələbələrin bir qismi yanımızdaca valideynlərinin onların ali məktəbə, texnikuma qəbul olmaları üçün hansı müəllimə nə qədər pul verdiyini, imtahandan kəsilməmək üçün öncədən necə pul topladıqlarını, kəsilənlərin isə tapşırtdırılaraq və ya pul verərək qiymət yazdırdıqlarının şahidi olurduq.
Universitetdə bizə Marksın, Engelsin, Leninin əsərlərini, Sov. İKP plenumlarının, qurultaylarının qərar və qətnamələrini oxudurdular. Marksın pambıqçı əməyinin qul əməyi adlandırdığını, Leninin sosializmdə istiqraz, lotereya olmayacağını oxuyurduq. Hər yerdə istiqraz, lotereya satıldığını görürdük, hətta tələbələrin təqaüdündən müəyyən məbləğ kəsib əvəzində lotereya verirdilər. Zorla qəzetlərə abunə yazdırırdılar, lotereyanı almaq istəməyəni, qəzetə abunə olmaq istəməyəni təhdid edir, məktəbdən qovacaqları ilə hədələyirdilər.
Nəinki ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələrini, 4-cü sinifdən yuxarı siniflərin şagirdlərini rəsmi surətdə pambıq yığımına cəlb edirdilər. Hətta bəzi yerlərdə birinci sinifin uşaqlarını belə pambıq yığmağa aparırdılar. Tualeti, içməli suyu, normal yeməyi və yatmağı olmayan uşaqlar, yeniyetmələr və gənclər qəzalardan, xəstəliklərdən ölürdülər. Amma onların heç birini istehsalat qəzası kimi qeydə almırdılar.
Rəsmi yazılan və deyilənlərlə yaşantıların uyğun gəlmədiyi bir cəmiyyətin burulğanında dünyagörüşümüz formalaşırdı.
Kənd meydanında eşitdiklərimi ali məktəbdə oxuduqlarımla, xüsusilə, 1920-1930-cu illərdə oxuduğum qəzet və jurnallarla zənginləşdirdim. 1937-ci ildə baş verən repressiyanın millətimin savadlı, vətənsevər oğullarının məhvinə yönəldildiyini bildim. Onların (repressiya olunanların) haqlı olduğunu başa düşdüm.
Beləcə, məndə türksoylu xalqları yaxından tanımağa maraq artdı. Gördüm ki, onların taleyi də Azərbaycanlılardan heç nəyi ilə fərqlənməyib. Azərbaycanlıları cəzalandırmaq üçün Qazaxıstana, Qırğızıstana, Sibirə sürgün ediblər. Oxuyanda ki, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Sibirdə də kütləvi sürgünlər olub, heyrət məni bürüdü. Necə yəni sürgün yerindən də sürgün olurmuş?
Ali məktəbin son kursundan başlayaraq türk xalqlarını daha yaxından tanımaq üçün onların yaşadıqları bölgələrə getdim, aydınları ilə görüşdüm. Bu görüşlər, söhbətlər haqqında yazdıqlarımın çoxu redaksiyalar tərəfindən bəyənilmədi, lakin ruhdan düşmədim.
Sovetlərin çöküşü isə vəziyyəti tamam dəyişdi. Yazdığım məqalələrin nəşri imkanları artsa da, maddi sıxıntı üzündən getmək imkanlarım azaldı. Yaxşı ki, elmi toplantılarda bəzi təşkilatçılar yol, qalmaq və yemək xərclərini ödədilər. Ondan yararlandım. Getdiyim və şahidi olduğum hadisələr haqqında yazdım. Lakin qəzet və jurnalların həcmi, radio və televiziya verilişlərinin vaxt məhdudiyyətləri yazdıqlarımın hamısını oxucuya, dinləyiciyə çatdırmaq imkanı vermədi. Buna görə də onları kitab halında oxucuya təqdim etməyi qərara aldım.
İlk dəfə bu mövzuda “Quzey Kıbrıs” kitabım işıq üzü gördü. Sonra da yol qeydlərimi “Qaşqaylar və onların folkloru”, “Albaniya və Azərbaycandakı albanlar” kitablarımda verdim. Türküstana gedərkən yazdığım məqalələrin üzərində yenidən işləyərək “Parçalanmış Türküstanı gəzərkən” kitabına daxil etdim.
“Yol qeydlərim (Quzey Qafqaz, Kırım, Qaqauz Yeri və Güney Koreya)” kitabın nəşrə hazırlayarkən tanış olduğum insanların bəzilərinin mənə verdiyi vizit kartları tapa bilmədim. Diqqətsizlikdən bəzilərinin də adını, soyadını öyrənməmişdim. Belələrinin şəkilini kitabda verərkən adlarının yerinə nöqtələr qoydum.
Kitabı nəşrə hazırlayarkən ayrı-ayrı məqalələrin ilk oxucusu, redaktoru və məsləhətçisi olmuş iş yoldaşlarım Aynurə Sadıq qızı və Məhsəti Vaqif qızı oldu. Bakıda ali təhsil almış Tudora Arnaut qaqauzlar, Nigar İsmət qızı Kırım tatarları haqqında yazdıqlarımı oxudular ki, yanlışlıqlar olmasın. Kitabın hazırlanmasında mənə təmənnasız kömək etmiş bu insanlara, eləcə də “Köhlən” nəşriyyatının əməkdaşlarına təşəkkürümü bildirirəm.
Quzey Qafqaz sovetlərin çöküşündən sonra
Sovetlər Birliyində geniş sanatoriya və kurort şəbəkəsi yaradılmışdı. Oraya istirahət və müalicəyə getmək istəyənlərə göndərişlər1 verilirdi. Bu göndərişlərin də pulunun 85 faizinin (bəzən də 100 faizinin) yerli həmkarlar təşkilatları ödəyirdi. Təbliğat da öz işini görürdü. Adamlar kurort və sanatoriyalara, istirahət mərkəzlərinə getməyə həvəsləndirdilər. Sanatoriyalar əsasən xəstələrin fizoterapiya müalicəsi üçün yaradılmışdır. Oraya getmək istəyənlər mütləq xəstəliyi haqqında sənəd aparmalı idi. Xəstə olmayanlar da həkimdən saxta bir sənəd alırdı. Bu sənədin saxtamı, doğrumu olduğuna nə sanatoriyalarda çalışanlar ciddi yanaşırdılar, nə də onu verən poliklinikaların həkimləri. Buna görə də hər hansı bir təşkilatda çalışan adam ildə bir dəfə, iki ildən bir göndəriş alıb sanatoriya və kurortlara gedə bilirdi.
Hər il sanatoriyaya gedənlər sırasında xanımım və mən də vardım. Müalicə bir bəhanə idi. İmkandan istifadə edib qədim türk yurdlarını gəzir, oradakı aydınlarla görüşürdük.
Göndərişsiz səfərə çıxanda həm çoxlu problemlərlə üzləşirdik, həm də baha başa gəlirdi. Moskva, Leninqrad2 kimi böyük şəhərlərdən tutmuş ən kiçik rayon mərkəzində, böyük qəsəbələrdə belə hotel3 vardı. Lakin orada yer tapıb qalmaq mənim kimiləri üçün çətin idi. Hotel boş olsa belə qeydiyyatçı “yer yoxdur” deyirdi. Elə ki pasportun arasına 10, 25 manat qoyub verirdin, onda “yer tapılırdı”. Qanundankənar pul verməyi özümə sığışdırmırdım. Buna görə də hotellərdə yer tapmağım çətin olurdu.
Hotelin dolu olmasının, boş qalmasının işçilərin maaşa təsiri yox idi. Onlar da dolanışıqlarını yaxşılaşdırmaq üçün nə yolla olur-olsun qonaqlardan pul qoparmağa çalışırdılar.
Sanatoriya, kurorta göndəriş alanda isə bilirdin ki, pis-yaxşı qalacağın yer də, yemək-içməyin də öncədən hazırlanıb.
Kırımdakı, Quzey Qafqazdakı sanatoriyalarda olarkən yerli radio-televiziyaya, qəzet və jurnal redaksiyalarına, nəşriyyatlara gedirdik. Oradan malkar (balkar), qaraçay, noqay, qumuq dillərində kitablar, qəzet-jurnallar gətirir, peşə yoldaşlarımıza, dostlarımıza verir, oxuyub müzakirə edirdik.
Rəsmi statistikada yunan (qrek) yazılanlar, özlərinə urumlu deyirdilər. Sadə urumlular ilə söhbətimiz şirin keçirdi. Həvəslə bayatılar, dastanlardan parçalar, nağıllar, ata sözləri və s. söyləyirdilər. Səslərini yazmağa maqnitafonum, diktafonum olmadığından danışıqları qələmlə kağıza yazmağa çalışırdım.
Türkcə dil açan, məktəbə gedənə kimi əsasən türk dilində danışan, kilsədə keşişin söylədiyini anlamayan bu topluma mənim doğulduğum bölgədə – Göyçədə yaşayan türklər də, ermənilər də urumlular deyirdilər. Gürcülər isə onları berzen adlandırırdı. Səhv etmirəmsə, bu da yeni gələn deməkdir. Xeyirdə-şərdə, ailədə, küçədə-bacada bir-birilə türkcə danışan, yəni ünsiyyət dilləri türkcə olan bu xalqda belə bir fikir formalaşdırılıb ki, onlar tarixin hansı dönəmindəsə yunan dilində danışırlarmış. Osmanlılar Bizansı yendikdən sonra şərt qoyublar ki, ya dininizi dəyişin, ya da dilinizi. Urumlular da inanclarına sadiq olduqlarından dillərini dəyişiblər.
Urumluların oxumuşları ilə ünsiyyət qurmağımız heç də asan olmurdu. Onların antitürk söhbətlərinə faktlarla cavab verməyə çalışanda qəbul etmək istəmirdilər. “Osmanlı dövlətində yaşayan yunanların hamısı dilini dəyişmədiyi halda siz necə oldu dilinizi dəyişdiniz?” sualını verəndə ciddi və məntiqli cavab vermək əvəzinə əsəbiləşir, 19-20-ci yüzillərdə Rusiyada nəşr edilmiş kitablara istinad edir, məni inandırmağa çalışırdılar. Sultanlarının urumluların dilini dəyişdirməsi haqqında rəsmi bir sənəd, qaynaq da göstərə bilmirdilər.
Osmanlı dövlətində islamı qəbul edənlər ciziyə vergisindən azad etdiyini, dilini dəyişib dinini qoruyanlara isə heç bir güzəşt edilmədiyini dönə-dönə söyləyirdim. “Onda vergidən azad olmaq xatirinə gərək urumlular dinlərini dəyişəydilər, nədən dillərini dəyişiblər?” sualına cavab vermək əvəzinə əsəbiləşirdilər.
Açıq-aşkar görürdüm ki, urumlular da qaqauzlar, çuvaşlar, kreşni tatarlar və başqa toplumlar kimi xristian inanclı türklərdir. Lakin Rusiyanın və Avropa dövlətlərinin apardıqları uzunmüddətli təbliğat onlarda türklərə qarşı nifrət formalaşdırıb.
Məzuniyyətdən geri döndükdən sonra görüşlərim haqqında dostlarımla, iş yoldaşlarımla fikir mübadiləsi edirdik. Səfər təəssüratlarımı yazanda isə redaksiyalar onu verməkdən imtina edirdi. Belədə, mən də fərqli bir yol seçdim. İşlədiyim “Sovet Naxçıvanı” (“Şərq qapısı”) qəzeti ilə SSRİ-dəki muxtar respublikaların qəzetləri arasında səhifə mübadiləsi etməyə başladım. Mən Naxçıvan haqqında məqalələr hazırlayaraq muxtar respublikaların qəzetlərinə göndərirdim, onların da əməkdaşlarından xahiş edirdim, bölgələri, millətləri haqqında məqalələr hazırlayıb bizim redaksiyaya göndərsinlər.
Planlı sosialist idarəetməsi adı altında hər şey mərkəzləşdirilmişdi. Yəni Azərbaycanın hansısa bir kəndində məktəb, mədəniyyət evi tikiləcəyini də, körpü salınacağını da, hətta əkinçinin neçə hektar soğan əkəcəyini də Moskva planlaşdırırdı. Qəzet və jurnalların kənardan almalı olduğu informasiyalar da SİTA (Sovet İttifaqının Teleqraf Agentliyi) və XMA (Xəbərlər Məlumat Agentliyi) deyilən təşkilatlardan göndərilirdi. Yerli mətbuat da onların yazılarına səhifələrində yer ayırmağa borclu idi. Əslində bu yerdəkilərin də işinə çox yarayırdı. Çünki həmin yazılara senzor nəzarəti lazım gəlmirdi.
Respublikalarda, muxtar respubliklarda, vilayətlərdə, eləcə də rayonlarda çap olunan qəzet-jurnallarının redaktorlarının seyfində bir kitab bərk-bərk qorunub saxlanırdı. Pereçen (senzur qaydaları) adlandırılan bu kitabı yalnız redaktor, redaktor olmayanda onu əvəz edən oxuya bilirdi, yəni redaksiyanın başqa əməkdaşlarına göstərilmirdi. Bununla yanaşı respublikaların, muxtar respublikların, vilayətlərin nəşrlərinə nəzarət edən senzorlar da vardı.
Mənim muxtar resbublikalar və vilayətlərlə birbaşa əlaqə qurmağım isə həm redaktoru maraqlandırır, həm də narahatlıq yaradırdı. Düşünürdü ki, həmin materiallarda birdən senzor nəzarətindən yayınmalar olar. Bu da onun üçün “başağrısı” yaradar.
Quzey Qafqazda yaşayan xalqlarla yanaşı, yakutlar (saka), tatarlar, başqırdlar, altaylar və başqa xalqlar haqqında onların öz jurnalistlərindən informasiya almağımız mərkəzdənqaçmanın ilk qığılcımları idi. Qəribəsi bu idi ki, oxucular da rəsmi agentliklərin göndərdiyindən çox birbaşa alınmış yazıları oxumağa həvəsli idilər.
Şəkil 1. Mahaçqalanın ən yaşıl guşəsi. Qaldığımız hotelin yanı.
Yadımda qalan odur ki, Naxçıvan haqqında hazırlayıb Başqırdıstanda və Yakutiyada çap etdirdiyim yazılarla bağlı “Sovet Naxçıvanı” (“Şərq qapısı”) qəzetinə 500-dən çox məktub gəlmişdi. Qəzet və jurnala gələn məktubların çoxluğu həmin mətbuatın nüfuzunun yüksəkliyi kimi dəyərləndirilirdi. Naxçıvan kimi ucqar bir bölgədə nəşr edilən qəzetə Rusiyadan bu qədər məktub gəlməsi redaktoru sevindirirdi.
M.S.Qorbaçovun başladığı “perestroyka”, “qlasnost” birbaşa əlaqələri genişləndirməyə imkan açsa da, bundan səmərəli istifadə edə bilmədim. Moskvanın Azərbaycan üçün hazırladığı “Dağlıq Qarabağ” problemi oxucuların istəyi ilə jurnalistlərin də diqqətini bu mövzuya yönəltdi. Beləcə, SSRİ-də yaşayan türk xalqları haqqında yazılar vermək, onlarla əlaqələri genişləndirmək arxa plana keçdi. Sərhədlərin açılması İran, Türkiyə mövzusunu aktuallaşdırdı. Dağıstanda, Quzey Qafqazın başqa bölgələrində yaşayan türk xalqlarının nəşrlərini almaq, onların ictimai-siyasi xadimləri ilə görüşmək də çətinləşdi. Necə deyərlər, proseslər başqa istiqamətə yön aldı. Mən isə zamanın sürəti ilə ayaqlaşa bilmədim.
SSRİ-də yaşayan türk xalqlarının oxumuşları ilə əlaqəni yeni istiqamətdə davam etdirməyə başladım. Onlarla daha çox elmi toplantılarda görüşdüm. Alimlərini Azərbaycanda, Türkiyədə və Avropa ölkələrində keçirilən toplantılara dəvət etdim. Bu işlər də istədiyim kimi getmədi. Onların əksəriyyəti rusdilli olduqlarından türk dilində və Avropa dillərində məruzələr hazırlamağa çətinlik çəkirdilər.
Bütün bu problemlərə baxmayaraq, onlarla müntəzəm əlaqə saxlamağa çalışırdım. Əlaqələrim yaradıcılığıma da təsirsiz ötüşmürdü. “Tanıdığım adamlar”, “Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türklərinin folkloru və ədəbiyyatı” kitablarında, Türkiyə radiosu üçün hazırladığım “Türk dünyasının məşhurları” seriyasından verilişlərdə, eləcə də Azərbaycanda, Qazaxıstanda, Türkiyədə iştirak etdiyim elmi konfranslarda qumuqlardan, qaracaylardan, malkarlardan (balkarlardan), noqaylardan geniş söz açırdım.
Ömrümün qürub çağından o yerləri bir daha görmək, oxumuşları ilə görüşmək, söhbətləşmək, mənzərəli yerlərini gəzmək üçün Nalçikdəki sanatoriyalardan birinə getməyi planlaşdırdım. Nalçikdəki tanışlara fikrimi bildirdim. Onlar bizim üçün “Mayak” sanatoriyasında yer ayırtdırdılar. Biz yolboyu Mahaçqalada, Vladiqafqazda bir neçə gün qalıb, tanışlarla görüşmək məqsədilə sanatoriyada bizə ayrılmış vaxtdan bir neçə gün əvvəl yola düşdük.
