Kitabı oku: «Куйаартан кутуллар тыыннаах тыллар»

Ааҕааччы!

Быйыл сахалыы-нууччалыы ааҕааччы Күннэй Кардашевская туһунан суруллубут кинигэни сөҕө туппут буоллаҕына бэркэ билэр ээ, кини ийэтэ Любовь Львовна оҕотун туһугар бары кыаҕын биэрбит киһи…

Аһыылаах барахсан, оҕото кэриэс кэриэтэ эрдэттэн этэн кэбиспитин курдук, олоҕун салгыыр, үлэлиир-хамсыыр, дьону кытта тэҥҥэ үөрэр-көтөр, доҕор кэриэтэ кыра кыыһын Туйаараны маанылыыр, үөрэҕин өйүүр.

Ол да гыннар кини син биир санаатынан сирдэтэр. Чуумпурар, бэйэтигэр бүгэр кэмигэр… кыыһа аттыгар баарын сүрэҕинэн сэрэйэр. Ол иһин, хантан кэлэрэ биллибэт, хоһоон тылынан этиллибит анабыллары сурукка тиһэр мөккүөрдээх.

– Ардыгар ол тыллар быыс булан бэйэлэрэ көтөн кэлэллэр. Сороҕор утуйа да сыттахха уһугуннаран, ууну уйгуурдан, үөһэттэн үөгүлүүр кэриэтэ тохтообокко кутуллар тыллар туспа силимнэһэн, наарданан, кимиэхэ туһаайыллыбыта биллибэккэ, үөскээн тахсаллара дьикти… Алгыс кэриэтэ анабыллар, сорук курдук суруйуулар, дьарыйыыга маарынныыр туһулааһыннар… Ол эрээри бу мин айбытым    буолбатах, сыччах кинигэ    тиһиллэригэр төрүөт кэриэтэ мин табыгастаах буолбуппун диэн сыаналыыбын. Быһыыта… оҕом дьайыыта, – диир Любовь Львовна.

Онон, бу сырыыга ааҕааччыга, эйиэхэ тус бэйэҕэр анаммыт курдук, бу куйаартан кэлбит туһаайыылары, чөкө биир кинигэҕэ холбоон, бэлэх уунар Ийэ. Курус да түгэҥҥэр, үөрүү да өрөгөйүгэр уйдарар кэмҥэр сороҕун алгыс курдук ылын, атынын сүбэ-сэрэтии кэриэтэ искэр бүөмнээн анаар.

Эрэдээксийэттэн

КУЙААРТАН КУТУЛЛАР ТЫЫННААХ ТЫЛЛАР…

 
Ситимниир силиһиҥ,
Утумнуур умнаһыҥ
Кэхтэри билбэтин,
Самнары санаабатын,
Айыыларыҥ алгыстарынан,
Өбүгэҥ үтүө үгэһинэн
Тулхадыйбат тирэхтэн,
Хамсаабат харысхаллан!
 
 
Олох араас оҥкулларыгар
Охтон-бүдүрүйэн биэримэ!
Үс былас көнтөскүн ыһыктыма,
Үйэлээх суолгуттан туораама!
 
 
Аһынабын кыра ычалааҕы,
Халлаанынан хантайааччыны,
Үөһээнэн көрбөккө ааһааччыны…
Хомойобун бэрдимсийии бэрдиттэн,
Улаатымсыйыы улаханыттан…
 
 
Уһуга суох улуу куйаартан,
Баһа-атаҕа биллибэт
Киэҥ халлаан иэниттэн
Өбүгэ өрүһүйэр тыына
Этим-сииним сааһынан,
Уҥуоҕум-силиим курдат
Киэҥ киэлибэр киирдин,
Куппун-сүрбүн туттун!
 
 
Итэҕэлим киэлитэ кэҥээтин,
Кутуллубут кутум-сүрүм
Бөҕө тирэхтэннин,
Ыра санаам уйаланнын,
Баҕа санаам барҕардын!
 
 
Бас баттах саҥарыма,
Халлааны сатарытыма,
Тутум санаа туппатын,
Кылгас санаа ыкпатын!
Сиэргин сиэттис,
Эйгэҕин харыстаа!
 
 
Кылтан кыйыттан,
Кыраттан тымтан,
Уордайан уһуктан,
Иҥниэ суохха иҥнэн,
Бааһыа суохха бааһан
Олоххун алдьатыма,
Куккун куоттарыма,
Сүргүн сүтэримэ!
 
 
Кыраттан самнан,
Уолуктан уолуйан
Көннөрүттэн күөдьүйэн
Кырык кырсыгар олорсума.
Тутах санаа туппатын,
Кылгас өй кыттыспатын,
Ордугумсах орооспотун,
Ымсыы ыарыппатын.
 
 
Сайдам санаа салаллар,
Саҥа саҕахтар саҕыллар,
Сарыал кустуга кыыһар
Саһаҕаны уматар,
Сардаҥаны күөдьүтэр
Сайаҕас кэмэ үүннэ!
 
 
Санааны сааһылыыр,
Сырдыгы түстүүр,
Саргыны саҕар
Салаллан кэлбит
Саҥа дьылбыт
Саҥа сайаҕас күнэ
Сандаара үүммүтүнэн!
 
 
Куһаҕаҥҥа куустарбакка,
Кыһалҕаҕа ыктарбакка,
Кыараҕаска киирбэккэ,
Кыраҕа кыһаммакка,
Киэҥи-куоҥу анаар,
Кэскиллээҕи түстээ,
Кэрэни кэрэхсээ,
Күҥҥэ талас!
 
 
Сарсыарда эрдэлээн уһуктан
Сарыал кустугун кууһан,
Сайаҕас санааны сиэтэн,
Саҥа үүммүт күнү айхаллаа,
Күннээҕи түбүккэр үтүрүттэрэн
Өйдөөн көрөргүн умнума
Олох оһуордаах ойуутун,
Эриэккэс көстүүтүн.
 
 
Ыра санааҕын харгыстаама,
Көҥүл санааҕын күрүөлээмэ,
Санаабытыҥ сатаннын,
Ыраламмытыҥ туоллун!
 
 
Олоҕуҥ былаһын тухары
Өбүгэҥ ситимин быһыма,
Кэс тылын кэһимэ,
Түҥнэри түөрэхтэнимэ,
Таҥнары талбаланыма!
 
 
Оботтоох уһуктаах санаа
Оборчотугар түһүмэ,
Кылгаска, быстахха
Баскынан бааллыма,
Тумсуҥ тууһунан
Тылгын тумалаама,
Тиискин-уоскун соттума.
 
 
Айыыларыҥ алгыстарынан
Тулхадыйбат тирэхтэн,
Өбүгэҥ үтуө санаатынан
Саппаҕырбат саргылан!
 
 
Ырыа кутум ыллаатын,
Хоһоон кутум хоһуйдун,
Айар-тутар кутум
Айылгыта арылыннын,
Сахалыы саҥам тыына
Иччилээх буоллун,
Этэр тылым эгэлгэтэ
Эрэллэрдээх буоллун!
 
 
Ааспыт күннээҕигиттэн
Чорбойорго дьулус,
Бэҕэһээҥҥи биэтэккин ситэн
Уҥуор үктэнэ түс,
Бүгүҥҥү күүрүүлээх күнүҥ
Түбүктээх түмүгэ
Сарсыҥҥыҥ тирэҕэ,
Өйүүҥҥүҥ өһүөтэ.
 
 
Сарсыҥҥы саҥа күнүм
Саһарҕата сандаардын,
Сайдам санаам барҕардын,
Саргы-дьаалым салалыннын,
Суруйбутум соргуланнын,
Сиэппитим сиэллэннин,
Саҕалаабытым саарбаланнын,
Ситиспитим силистэннин!
 
 
Алгыстаах тойугум
Абын-хомуһунун
Алыптаах дорҕооно,
Сипсийэр тылларым
Сиккийэр тыыннара
Сылааһынан сыдьаайдыннар,
Иэйиинэн илгийдиннэр,
Сиргэ симэх буолан
Силигилии түстүннэр,
Сырдыкка сирдээтиннэр,
Сайаҕас санааны сахтыннар!
 
 
Сырдаатын тулам,
Алгыстаннын күнүм,
Арчыланнын суолум,
Чэлгийдин чэчирим,
Саргы санаам сайыннын,
Туску туругум тубустун,
Иэйэр кутум кынаттаннын,
Илбистээх тылым дорҕооно
Өлбөт-сүппэт тыыннаннын,
Быстыбат ситимнэннин!
 
 
Күлүмнэс күн чаҕылын тутан,
Тыыннаах тылларбар тиһэн,
Туойар тойукпар холбоон,
Хомуһум хомуһуннаах
Дорҕоонугар ыллатан
Саргы санаабын кынаттыам,
Үтүө алгыспын аналлыам.
 
 
Дьоҥҥо туһаайыма
Тыйыс тыыннаах тыллары,
Быһа-хото саҥарыма,
Үөхсүү үөнүн-күрдьэҕэтин
Тулаҕар ыһыма-тоҕума,
Кырыктаах кырыыһы
Ыраах кыйдаа.
Эппит тылыҥ сойо илигинэ
Төттөрү хайыһыннарыаҥ,
Бэйэҕэр эргитиэҥ,
Ыар тыл-өс иччитэ
Үйэттэн үйэҕэ айанныа,
Кэлэр кэскилгин кэҕиннэриэ,
Төрүөҕү төнүннэриэ,
Иннигин сарбыйыа…
 
 
Улаҕааттан уунуохтара,
Бэтэрээттэн бэһириэхтэрэ
Бэрдимсийэр бэртэриҥ,
Улаатымсыйар улууларыҥ…
Тохтооҥҥун өрүһүн,
Өйгүн-санааҕын түмэҥҥин
Уһуну-киэҥи толкуйдаа.
Олус улуутумсуйан
Уһун сонноммоккун,
Бардамсыйан байбаккын.
Бүгүн модун тиит лабаатыгар
Олбохтонон олорбутуҥ,
Сарсыҥҥыны билбэт.
Киһи киһитэ буол!
Сахалыы кутуҥ-сүрүҥ -
Олоҕуҥ тулхадыйбат оҥкула,
Ону өйдөө!
 
 
Тумаҥҥа мунума,
Суоҕу суохтаама,
Барбыты батыһыма,
Баары мэлдьэһимэ…
Сахалыы уйулҕаҕын,
Дууһаҥ ис кутун
Саһыарыма саһахха,
Кистээмэ дьыбардаах
Хараҥа түүҥҥэ,
Халыҥ былыт кэтэҕэр.
Сиэргин сиэтэн,
Ис туруккун тутан,
Уйан куккун харыстаан,
Эн бэйэҥ бэйэҕинэн буол,
Айыы сирин Оҕото!
 
 
Сандал саас
Арылы кустугун
Олоххор киллэрэн,
Күлүмнэс күн
Сырдык сыдьаайын
Сүрэххэр иҥэрэн
Тулаҕын сырдат,
Үөрүүгүн үксэт!
 
 
Дьылҕаҕар үҥсэргээн,
Муннукка ытаан,
Суланан-кэлэнэн
Куһаҕаны биттэнимэ,
Кутурҕаны куттума,
Төттөрү төлкөлөнүмэ,
Тиэрэ түөрэхтэнимэ.
Куруук куһаҕаны
Көрдөөн көрүмэ,
Кыраттан кыынньан
Кыйахана түһүмэ.
Үөрүүнү тиһэҥҥин
Олоххун киэркэт,
Кэскилгин түстээ!
 
 
Ааспыты аһыйыма,
Барбыты сайыһыма,
Күлүгү эккирэтимэ,
Уруккунан олорума,
Саҥа үүммүт күн
Саргы санааны сахтын,
Сиккиэр тыал
Эрэл кыымын ыстын,
Сааскы уу сүүрүгүнүү
Хоргутуу хоммут
Хонуутун суурайдын!
 
 
Санаабытым сатабыллаах,
Саҥарбытым тыыннаах,
Эппитим этитиилээх,
Туойбутум туоналаах,
Туппутум тутаахтаах,
Иилбитим иччилээх…
 
 
Айыыларым арчылаах алгыстара,
Өбүгэм үйэлээх тойуга,
Буор куппун туттун,
Салгын куппун салгылаатын,
Ийэ куппун арчылаатын.
Иитиллибит итэҕэлим
Уҕараабат уйуктаннын,
Быстыбат ситимнэннин,
Ситэ турар силистэннин,
Салҕана турар салааланнын!
 
 
Үс кутум сылаас туонатын,
Түөрт кутум көмүс уйатын
Тымныы тыал хаарыйбатын,
Силлиэ-холорук тумуннун.
Айыылартан арчыланыым,
Өбүгэттэн көмүскэллэниим,
Халлаантан харысхалланыым!
 
 
Олох очурдарыгар оҕустаран,
Баламат балкыырыгар балыттаран
Ийэ кутум иэҕиллибэтин,
Салгын кутум санньыйбатын,
Буор кутум бураллыбатын.
Иитиллибит итэҕэлим
Иилээтин-саҕалаатын дьылҕабын.
Өбүгэм үйэлээх өһүөтэ -
Олоҕум сиҥнибэт оҥкула!
 
 
Ыҥырар ыраах суолларым,
Ыра санаа ыллыктарым
Айыы алгыстаах
Аартыктара арылыннын.
Суолум сурахтаах,
Ыллыгым ымыылаах ,
Айаным түмүктээх буоллун!
 
 
Бэҕэһээ буолбуту бэрэлээбэккэ,
Санааны-оноону соспокко,
Бүгүҥҥү күммүтүн умнумуохха,
Сарсыҥҥы саргыбытын саныахха.
Олох тыыннаах тырымын тутан
Олох кэрэтиттэн дуоһуйуохха,
Кыраттан да үөрүөххэ-көтүөххэ,
Үтүө түгэннэри хомуйан тиһиэххэ,
Үөрүүнү үксэтиэххэ, дьолу түстүөххэ.
 
 
Күннүүн сырсыахха,
Ыйдыын ыллыахха,
Сулустардыын кэпсэтиэххэ,
Олоҕу таптыахха,
Дьолу туойуохха,
Киһи буолан өрөгөйдүөххэ,
Саха буолан сайдыахха,
Урааҥхай буолан уйуктаныахха!
 
 
Ийэ кутум иэйиитин,
Салгын кутум суугунун,
Буор кутум тыынын
Дорҕоон уоспунан доҕуһуоллаан
Туойар тойукпар сиэттэриэм,
Хомуһуннаах хомуспар ыллатыам.
Саҥарар саҥам, этэр тылым
Сырдыгынан сыдьаайдын,
Сылааһынан илгийдин,
Ыра санаанан кынаттаатын,
Ырааҕынан дуорайдын,
Куйаарынан куйаардын.
 
 
Кыра ычалааҕы аһыныахха,
Тутум туоналааҕы тумнуохха,
Албын тыллааҕы утаарыахха,
Кэрэгэй кэптээҕи тэйитиэххэ…
Куһаҕаны чугаһатыма,
Сатаҕай санаалааҕы сыһыарыма,
Туруккун тускулаа,
Илгин иилээ, эйгэҕин эйэлээ.
 
 
Улаханнык саҥарымаҥ,
Бас баттах тыллаһымаҥ,
Тылынан оонньоомоҥ,
Салгыны хамсатымаҥ,
Халлааны сатарытымаҥ,
Этиһиини иилээмэҥ,
Үөхсүүнү күөттээмэҥ.
Этиллибит тыл иччилээх,
Дорҕоон дуорааннаах.
Эйгэ элээмэлээх…
 
 
Тыйыс тыыннаах тыллары
Көҥүлгэ көтүтүмэҥ,
Куйаары куустарымаҥ.
Этэр тыл эппиэттээх,
Саҥарбыт саҥа дьайыылаах,
Эргиллэн кэлэр ыйаахтаах,
Төннөр төлкөлөөх…
 
 
Халлааҥҥа хабырыныма,
Дьылҕаҕар суланыма,
Кэхтэр кэбин кэтимэ,
Сууллар суҥхатын соһума,
Сордоох сонун мээрэйдээмэ…
Олоҕуҥ – иннигэр,
Дьылҕаҥ – илиигэр!
 
 
Муҥ муҥнааҕы күлүмэ,
Аһыылааҕы-абалааҕы аймаама,
Үөһэттэн көрөн сэнээмэ,
Кырыы хараххын хатаама,
Абааһы кэмэлдьилэнимэ…
Иннин тымтыктанан көрбүт суох,
Туох да суола-ииһэ суох сүппэт…
Олох эргииригэр мүлчү туттаран,
Кини кэбин кэтэр даҕаны
Ырааҕынан буолбатах…
Дьону сэнээн, сэтэрээн,
Куһаҕаны баҕаран,
Хараҥа хаппахчытын арыйыма,
Өс-саас биэтэгин бэлиэтээмэ,
Өһөгөй быатын баайыма,
Сиэмэх удьуорун булларыма,
Кэлэр кэнчээри ыччатыҥ
Суолун муннарыма,
Аартыгын алдьатыма,
Балкыырдаах олоххо угума.
 
 
Түктэри быһыыны батыһыма,
Таҥнары таайыыны талыма,
Куһаҕаҥҥа куустарыма,
Сиэрэ суохха сиэттэримэ,
Олоххун харыстаа,
Харгыстары туораа,
Иннигин биэримэ,
Ыыргын ыһыктыма!
 
 
Кыра остуол муннугун оҕотун
Бас биллэрбит эрэ
Бардамсыйан баһыгырыыбыт,
Бэрдимсийэн бэтиччэхтиибит,
Үтүөмсүйэн үллэрэҥниибит,
Хотумсуйан батыччахтыыбыт,
Тойомсуйан тискинньэхтиибит…
Эриэнинэн-быраанынан көрөрбүт,
Үөһэ-аллара тыынарбыт үксүүр…
Хомойобун улахамсык дьонтон,
Хоргутабын сүөргү быһыыттан,
Хата бэйэм кыбыстабын…
 
 
Куоратымсыйан куоппастан,
Нууччалыы-сахалыы тыбыыран,
Түптэ буруотун сытыттан
Түүппэстибитэ буолаахтыыбыт,
Бары даҕаны кииттэн кииллийдибит ини…
 
 
Умайа сылдьар уоттаах таптал
Умуннарар оҕону, ойоҕу…
Таҕыл тарҕатыыта
Тапталынан аны куоһурданар…
Сиэр-майгы алдьаммыта
Сааппакка сирэй саптар …
 
 
Хобуоччу хобордоохтордуун,
Хоруо хорохооттордуун,
Хоруоска холоонноохтордуун,
Хоп-сип Хобороостордуун,
Харгыс холумтаннардаахтыын
Харах симнэ хаһан да
Хатыспатах киһи…
 
 
Чыыҥҥа-хааҥҥа
Тигистибит эрэ
Тиистэнэ түһэбит,
Тилэс-былас үктээн
Тиийиммэти-түгэммэти
Тиниктээбитинэн барабыт,
Сарыы таҥастааҕы
Сарбыйбытынан саҕалыыбыт…
Сэнээн-сэймэктээн
Сэргэхсийэ түһэбит…
 
 
Хом санаа хонуктаан
Хоммут хонуутугар
Халаан уута
Халыйан киирэн
Халбарыттын хараны…
Сиэдэрэй сибэкки
Ситэн-силигилээн
Симээтин сиҥнибит сири,
Суор кыламмыт
Сүтүктээх суолун…
 
 
Туналыйар тумаҥҥа
Тунаахсыйа муммуттары
Туораттан туоһулуу,
Таһыттан тэскилии
Тохтоон көрөбүн…
Баалаамаҥ барахсаттары,
Былаҕайга былдьаппыттары,
Быстахха бааллыбыттары,
Буурҕаҕа бураллыбыттары,
Бэдиккэ бэриммиттэри…
 
 
Бырдаҥхалаан, быраҕаттанан
Быыкааттан барытыттан
Бурҕалла түһэр буолума…
Бэрдимсийэргин баҕанаҕа баай,
Бардамсыйаргын бырах,
Байымсыйаргын тохтот,
Бэйэмсийэргин бэрэлээмэ.
Бүгүн билиммиппит билбэт,
Бэтэрээнэн соҕус буолуохха.
 
 
Куһаҕаны биттэнимэ,
Кэрэгэйи кэтээмэ,
Кыраттан кыыһырыма,
Ыгым санааҕа ыктарыма,
Ыллыккын ытатыма,
Ытыаххын ыҥырыма…
 
 
Үгэ-хоһоон дойҕохтоох,
Үөнү бэрэлиир,
Үллэ үтүөмсүйэр,
Биллэ бэйэмсэх
Бэрдимсийэр бэртэри
Бэркиһии көрөбүн…
Кэлэбит бу сиргэ
Кэмчи кэрдиис кэмҥэ
Күҥҥэ күөнэхтии,
Күөххэ күөлэһийэ,
Күлэ-үөрэ, көтө-дайа,
Кимниин даҕаны
Күрэс былдьаһа,
Күөн көрсө буолбатаҕын
 
 
Куруук хойутаан
Курутуйа өйдүөхпүт эбитэ дуу…
 
 
Сүтүктээх сүгэһэрбин сүгэммин,
Абалаах аһыыбын уйаммын
Сарсыҥҥыбын сэрэнэн сэгэтиэм…
Хараҥа хаппахчытын арыйаммын
Одуулуу көрүөм күөх халлааны
Тахсар күнү көрсөөрү,
Олоххо тардыһар күүһү сомсоору,
Олох кустугун кууһаары.
 
 
Ыар аһыыны амсайбатах,
Эрэйдээх эрэйин кэппэтэх,
Сордоох сонун соспотох
Дьоһун дьоллоохтор
Дьол тумнубут дьонун
Кэтэхтэн кэрбээмэҥ,
Кэнниттэн кыайымаҥ,
Сибигинэһэн сиилээмэҥ.
Куйаар кулгаахтаах,
Халлаан харахтаах…
 
 
Кыраттан кыйаханан
Кыараҕаска кииримэ,
Кыыһырбыт уоххар
Кыһыл тылгынан кыырыма,
Кубулҕаты батыһан
Кураанаҕы кууһума,
Көлдьүнү күөйүмэ,
Киргил курдук суоҕу билимэ,
Киччим кичээҥини киллэримэ.
Кэлэбит күн көрөр сиригэр
Киһи буолан кичэллэн,
Киһилии өйдөөх-санаалаах
Киһилии олороору.
 
 
Киһини кэнниттэн кэбийимэ,
Кытыыттан куорҕаллаама,
Кискинньэхтии оонньоомо,
Көбүөрүнэ күллэрэстээн
Күлүү-элэк оҥостума,
Күллээҕинэн кириэтээмэ,
Кирдээҕинэн китиэккэйимэ,
Кырдьыгынан кыһарыйыма,
Кытаанаҕынан кытаахтаама…
Киһи котокуну кэрэхсээ…
 
 
Бардамсыйар баҕаттан,
Бэрдимсийэр бэрдиттэн
Баламаттык тыллаһымаҥ,
Быстахха киирэн биэримэҥ,
Барыкка балыйтарымаҥ.
Баҕарыҥ бар дьоҥҥо дьолу,
Бэйэҕитигэр эргиллиэ
Барыта уон оччонон.
 
 
Соһуйабын сорох дьонтон,
Кэлэйэбин кэккэ көстүүттэн…
Бүгүн топпуппутун уйбакка,
Дойҕохтуубут дуона суоҕу,
Бас баттах бараахтыыбыт,
Ордугургаан оллоҥолуубут,
Тэҥнээбэккэ тэйбэҥэлиибит,
Бардамсыйан бааҕыныыбыт,
Улуутумсуйан уодастабыт,
Улахамсыйан куоппастабыт,
Букатын кэлбит курдук
Тулла туттаахтыыбыт,
Үс үйэ барыах курдук
Үллэ үтүөмсүйээхтиибит…
 
 
Бу үтүөкэн дойдуга киһи буолан
Уларсык кэлэр кэрэ кэмҥэ
Хас үүнэр күммүтүн уруйдуохха,
Дьолунан, тапталынан толоруохха,
Эйэҕэс мичээринэн симиэххэ,
Үрдүк үөрүүнэн кынаттыахха.
 
 
Ыра санаа ымыыланан,
Куба куорсуннанан,
Үөрүү кынаттанан
Көҥүл көтүөххэ,
Күөххэ көччүйүөххэ,
Кэрэни көрүөххэ,
Саргыны саҕыахха,
Олоҕу таптыахха,
Дьолу туойуохха.
 
 
Татым санаа, тутум тутул
Сааһыттан билбэт, эйгэтэ эппэт…
Көҥүл көтөргө анамматах
Кыайан үөһэ өрө көппөт,
Чычааска дьылҕалаах
Байҕалга санаммат…