Kitabı oku: «У чым яго крыўда?», sayfa 4
VI. О, вы шчаслівыя і нешчаслівыя дзянькі ў людскім жыцці!
Вучыся, нябожа, вучэнне паможа
Змагацца з нядоляй, з няволяй…
Янка Купала
О, вы шчаслівыя і нешчаслівыя дзянькі ў людскім жыцці! Няма рады ўсцярэгчыся ад вас, бо схаваным ёсць ад людскога ведання, на які час вы прыпадаеце, калі вы прыходзіце і калі адыходзіце. А, мусіць, прыйдзе залатая пара, што перастане людское племя верыць у вас, і тады ўжо згіне ярмо, якое ўскладаеце вы дагэтуль на тое племя.
На жаль, Лявон жыў у малакультурную эпоху, калі, не хочучы, многія людзі мелі веру ў шчаслівы і нешчаслівы дзень.
І вось прыйшоў падобны дзень, хаця Лявон спачатку думаў, што ён будзе яму шчаслівы, і ў яго працягу ён не лічыў належна бяду бядою…
Аднак не варта забягаць наперад, бо што такое шчасце і што такое няшчасце пазнаецца заўсёды ў канцы ўсякае справы.
…Ах, ну ці ж гэта не нуда сядзець на лекцыях першы дзень пасля каляднага канікулярнага гуляння, толькі ўчора прыехаўшы з свайго родненькага Цёмналесся і ўлюбіўшыся там у дарагую, слаўненькую Лёксу?
Лекцыі – такія ж доўгія, цягнуцца яны, цягнуцца… званка чакаеш не дачакаешся.
На першай лекцыі – лекцыі жывёлагадоўлі – выкладчык Пашкін, кароценькі, але вагою на пяць пудоў, і з вялікаю, буйнаю галавою, ён жа старшыня і кіраўнік тутэйшага гуртка эсперынтыстаў, родам вельмі окаючы расеец-кастрамец, сорак пяць з зацяжкаю хвілін пералічаў усе адзнакі, па якіх найлепей пазнаваць малочную «ко-ро-ву». І ў беднай галаве, – нягледзячы на Лёксачкін абраз, які засеў там на ўсе вякі і на ўсе часы, – усё ж ткі мусілі застацца з лекцыі тыя галоўныя адзнакі: «вялікае малошнае люстэрка», «глыбокія малошныя равочкі на баку» (дзе якраз праходзіць нейкая жыла) і «гэткія ж равочкі на хрыбціне» (Бог святы спомніць, паміж каторых там пазвонкаў). І яшчэ застаўся, як з кожнае пашкінскае лекцыі, кастрамецкі спосаб вымаўлення – о, о, о: корова, солома, молоко…
Другая лекцыя расейская літаратура. Выкладчык Дуб-Дубовіч, па прозвішчы-то, мусіць, беларус папоўскага або шляхецкага карэння, а з пераконанняў заядлы вялікарасейскі патрыёт і афіцыяльны сябар тутэйшай арганізацыі «канстытуцыённа-дэмакратаў», сорак пяць хвілін – праўда, без зацяжкі – расхваліваў як мог дзяржавінскую оду «Бог». І ў беднай галаве, – нягледзячы на Лёксачкіны песні, якія заселі там пасля гуляння на Вадохрышчы, мусіць, на ўсе вякі і на ўсе часы, – усё ж ткі засталося: «Ода «Бог», напісаная геніяльнаю рукою расейскага паэта слаўнае кацярынінскае эпохі, Гаўрылы Раманавіча Дзяржавіна, перакладзена на ўсе культурныя мовы Эўропы і нават на мову прабуджаных да культурнага жыцця сыноў Усходзячага Сонца – мову японскую!»
О, вы – шчаслівыя і нешчаслівыя дзянькі ў людскім жыцці… – можна было б на гэтым месцы ізноў завесці цэлую рацэю. Ды ці не лепей адкінуць «старыя словесы» і не «па замышленію Баяню», а зусім проста сказаць: трэба ж было пад гэты час трыумфавання оды «Бог», трэба ж было Задуме неасцярожна заварушыць пад партаю апошнім нумарам «Нашае нівы» так, што заўважыў Дуб-Дубовіч. Заўважыў названейка газеты і, замест усякай іншай кары, сказаў гэтак:
– З пэўнага поваду я прымушаны дадаць, што на мовах некультурных ці такіх, прыкладам, як… (ён тут асабліва націснуў)… як беларуская падгутарка паўдзённа-велікарускай гутаркі ў мове адзінага вялікага расейскага народу, выказаць магутнасць, веліч хараства, патужнасць гэтае слаўнае оды слаўнага паэта – немагчыма!
Пачырванеў Задума, як макаў цвет.
Трэцяя лекцыя – глебазнаўства. Выкладчык на імя Глеб Глебавіч Рамашкін, а па камплекцыі вялікі, светлаўласы і з белымі, як без вачэй зусім, расніцамі дзяцюк, родам з матушкі-Масквы, надаваў чамусьці надзвычай важнае значэнне слову «глеба». І, пераходзячы якраз да гэтага раздзелу, ён сёння хвілін сорак паўтараў, расхінуўшы свой вялізарны сіні камзол з арламі на жоўтых гузіках і ўзяўшыся за камізэльку абедзвюма рукамі каля пахаў, ходзячы і прыгінаючыся, як артыст, паўтараў сіпатым тэнаровым басам так:
– Поччва… поччва… поччва… это есть верррхній, более ілі менее рррыхлы… да-а, более ілі менее рррыхлый слой землі, покрррыты дерефьямі, кустарррнікамі, полллукустарнікамі, тррравамі.
І тут шыбка-шыбка пералічаў, якімі травамі і чым яшчэ – травамі: однолетнімі, двулетнімі і многолетнімі… грррібамі! лішаямі! мхамі!.. пофторіте, кгаспадін Задума!
О, бедны ты наш Задумачка! Загіпнатызаваны артыстычным рррыканнем і артыстычнымі рррухамі кгаспадзіна выкладчыка Рррамашкіна, ён мог паўтарыць толькі гэтак:
– Почва… гэта ёсць… больш ілі менш верхніх…
– Тпрфу-у-у! – рагочуць хлопцы.
– …Пажалста, без шуму! Продолжайте, кгаспадін Задума! Да-а, ррразумеецца, верррхній…
– Больш ілі менш рыхлы слой, пакрыты адналетнімі, двулетнімі і многалетнімі дзярэўямі…
Хлопцы ізноў фыркаюць. Усміхаецца і Рамашкін. Дужа міла ашчэрыўшыся, а потым артыстычна сціснуўшы ў канцах разрэзу рот, ён ціханька жартуе:
– Да-а і фамілію вам Кгасподь дал… задумываться… да-а!
Аднак, дзеля свае добрае натуры, ён не робіць больш ніякае ўвагі, а пачынае сам казаць яшчэ разок, што ёсць такое глеба. Ды зараз трашчыць званок, і рэшту лекцыі Глеб Глебавіч просіць («Прррашу… да-а!..») выўчыцца па яго запісках, друкованых на шапірографе і паступіўшых у продажы ў кніжнай краме мадам Хейфец.
Чацвертая лекцыя – хімія, колькасны аналіз – была самая нешчаслівая. Граза – выкладчык прыйшоў, выпіўшы таго, што ў арганічнай хіміі вядома пад назовам «цэ два аш пяць о аш» (C2H5OH). А выкладаў і ён таксама па запісках, – не дзеля асабістае славы, не! – а таму, што хоць і прызнаваў патрэбу падручнікаў у сучаснай школе, але ўсе, існаваўшыя ў расейскай мове, раз і назаўсёды зганіў, шануючы толькі нямецкі. Быў ён родам з Пазнані, зваўся Ян Янавіч фон Заёнц, палітыкай цікавіўся мала, але так ненавідзеў палякаў, што запісаўся ў «Саюз рускаво народа» і быў там самым акуратным платнікам сяброўскіх складак. Прадыктаваўшы без краю-крайняга даўгую формулу, ён сонным злюшчым і па-нямецку пэўным ува ўсім чыста голасам узяўся растлумачыць, што мела значыць формула ў вялікіх тайнасцях навукі хіміі…
А Лявон, узгадаваны на ціхіх дробнаўласных сялянскіх ідэалах, тым часам так салодзенька задумаўся! Ён летуцеў: вось каб адкупіць у пані балота «Мох», што побач з цёмналескім полем, правесці там канаўкі, залажыць дрэнаж, асушыць, паскарадзіць, пасеяць розную траву… Вось ён будуе сабе чысценькую хатку – і будзе жыць там з Лёксаю. Увечары, калі заходзіць сонейка, яны будуць адпачываць ад працы, вячэраць пад зялёнаю бярозаю на цёплым вольненькім паветры.
– Пофторіте, Задума, как, следофательно, получается эфта кіслая фосфорно-кіслая соль?
Збялеў Лявон як тая беленькая крэйдачка ў вечна дрыжачай п'яніцкай руцэ фон Заёнца, узняўся, стаў, стаіць…
– Не слушаете? – сказаў фон Заёнц. – Коемфуждо по делом ефо… – дадаў ён славянскі тэкст у ісціна расейскіх вуснах абнямечанага паляка, што азначала: «кожнаму па яго заслугах», і цвёрда, толькі трошку дрыгнуўшы рукою, вывеў нешчасліваму Задуме страшную, асабліва для скарбова-коштных вучняў, двойку.
Пасля лекцыі вечна вясёлыя сябры, каб супакоіць засмучанага Задуму, абступілі і развесялілі яго так:
– «Не слушаете?» А, закахаўся, галубок! (Казалі наздагад, а лучалі ў самае сэрца, гады.) Замаркоціўся коця-варкоця! Так-так! Ну, якая ж яна? Чарнявенькая? (Тут троху мыляліся, бо Лёкса ж русявая.) Як зоркі, вочкі, крумяны шчочкі? Ай ды наш Лявон! А дзе ж яна вучыцца? Мусіць, папоўначка, епархіялка? Ай шляхцяначка? Ай жыдовачка?
Так жартавалі вечныя дуронікі, а Лявон сумна разважаў… Не аб двойцы, не! усё гэта палепшыцца! Ён разважаў аб тым, што бедная Лёксачка засталася без навукі і нават невядома, ці здолее прачытаць яна і яго ліст, калі ёй напісаць, як сумненька яму тут без яе… Вось аб чым былі развагі. «Ат, няма нічога! – змірыўся ён нарэшце, – друкаванае ж у кніжцы яна добра разбірае… толькі што піша не вельмі…ць! Э, ці ў пісьменнасці ўсё шчасце? Каб было можна, пэўна ж і Лёксачка не засталася б без навукі… О, гэтая беднасць, гэтая несправядлівая сацыяльная няроўнасць! Будзьце вы прокляты ўсе, хто ў чарнасотніцкім «Саюзе рускаво народа». Хай жыве сацыялізм! Слава ўсім змаганнікам за лепшую будучыню чалавецтва!»
Так разважаў Лявон, пайшоўшы вялаю хадою на абед, так разважаў ён і абедаўшы, разважаў з нямалым біццём сэрца. Ён так узварушыўся, што ледзьве стрымаў слёзы, калі еў з супам піражок і думаў, што ні бацькі яго, ні Лёкса, ні ўсе цёмналесцы, апрача яго, як і цэлыя тысячы і мільёны бедных людзей, не маюць магчымасць на тыя піражкі… Такія рэфлексіі былі ў яго заўсёды, калі прыязджаў у горад з вёскі.
Па абедзе, калі ў працягу дзвюх з паловаю гадзін у пансіёне павінна быць ціха, сонна, нудна, закаханаму чалавеку найлепшы ратунак – хадзіць аднаму па шашы ў полі і, наставіўшы каўнер ад ёдкага ветру, слухаць, і як гудзяць далёкім светам тэлеграфныя стаўпы, і строіць бясконцыя развагі па сваёй натуры. Паціху сунецца звычайны, а ўжо паслякалядны зімовы вечар, і сцюдзёная меланхалічная паэзія сціскае сэрца.
Лявон так і зрабіў. Ён хадзіў там сёння, аж пакуль добра не пазяб, што-ткі прысілён быў ісці назад у пансіён.
Яшчэ раз к астатняму стаўпу прыпаў ён левым, укушаным Лёксачкаю, вухам і з асабліва войстрым і глыбокім сумным пачуццём зліўся мыслячай душою з гэтым аграмадным лікам розных дзіўных, маркотных, абняўшых увесь свет, гукаў-шумаў у гудзеўшым ад ветру тэлеграфным стаўпе.
– Гу-гу-гу! – пяяла там сусветная гісторыя ў сугалоссе з яго ўласнымі думкамі.
– Бом-бом-бом! – жалілася, як вецер і дождж, і плакала, як бяздольны чалавек ці хворае дзіця, бедная бацькаўшчына Беларусь, просячы аб сваім вызваленні, аб адраджэнні свае культуры.
– Шу-шу-шу… – шапталася там людское гора, людское шчасце…
І, адным словам, гаманілі там усе змыслы вечнасці, журба раскіданых прастораў і трудныя шляхі на іх ідэйнага чалавека.
– Кахаць, вучыцца і працаваць дзеля вызвалення Беларусі! – сказаў сам сабе Лявон Задума і пайшоў у пансіён.
Усе вучні пасля Каляд ужо з'ехаліся, і ўвесь будынак пансіённы ад чацвертай гадзіны да шостай – па абедзенным адпачынку да падрыхтоўкі лекцыі – гудзеў і грымеў.
Можа быць, горды і самотны дэман, пралятаючы над пансіёнам гэтаю парою ў горняй чорнай вышыні, чуе тут толькі такі самы шум, які бывае ў пчаліным вуллі, калі па ім стукнуць, увечары колькі разоў, а тады прыкласці вуха і слухаць. Шум бывае досыць музыкальны, але ціхі, мізэрны. (Між іншым, добры зямец сам гэтага не зробіць і другога не пахваліць.)
Але на мове невысокіх ад зямлі стварэнняў будзе лепш сказаць, што пансіён у гэтую пару шуміць, часам, як бабы ў цёмналескай лазні, часам, як багамольны «стары закон» у юдэйскай сінагозе, а часам, як сябры беларускай грамадскай установы на агульным сходзе або нават паседжанні.
У гэтую пару пансіянерам дазволена пяяць, іграць, скакаць і наогул «шумець».
І пансіён шуміць, заняўшыся хто чым… А ёсць тут хлопцы розных нацый і народнасцей і розных сацыяльных укладаў жыцця ў вялікай расейскай імперыі; яны прыехалі здабываць навуку ў Беларусі дзеля таго, што беларусы, па сваёй класічнай беднасці і гэткай жа цямноце, не займаюць тут на школьных лавах асабліва (дый не асабліва) шырокага месца…
Вось акуратны як у навуках, так і ў выпіўцы, так і ў музыкальных справах, белабрысы латыш Бэрзінь ужо добрую гадзіну выводзіць у пустым класе на скарбовай скрыпцы і па скарбовых нотах гамы. Ён пільнуе, каб локаць левае рукі быў чуць-чуць-чуць відаць правым вокам; каб шыйка скрыпкі была ў пальцах левае рукі, а не ляжала б на яе далоні; каб правая рука згібалася б толькі ў кісці, а не ў локці… І бедная скрыпка раве, як зарэзаная.
Вось пэўны, але не самахвальны ў сваіх здольнасцях эстонец Янсен іграе таксама на скарбовай, але добрай мандаліне вальс «На сопках Маньчжурыі», што ўвайшоў у моду пасля расейска-японскае вайны, – і аж у сентыментальнага Янсена блішчаць на вачах слёзы, пэўна ж, ад сумнай музыкі, а не ад вайны.
Вось данскі казак Рысякін, на мянушку «Бегемот», галёпае ў ніжнім паверсе, у зале з плінтусоваю падлогаю, як той кавалерыйскі конь на кордзе. Ён самастойна вучыцца скакаць мазурку, каб не плаціць без асаблівае патрэбы за скочную навуку ў школе скокаў знамянітага на ўвесь тутэйшы горад артыста з самае Варшавы, Ісака Шпрынглера.
Вось кіраўнік школьнае царкоўнае капэлы, прыгожы элеганцік Пеця Мальцаў, спачатку ходзіць і бурчыць, каб мець навекі ў слабой памяці парадак дыезаў і бемоляў… – «фадосольрэлямісі, сімілярэсольдофа… фадосольрэлямісі, сімілярэсольдофа!..» – чуецца ад яго хуценька-хуценька, многа-многа разоў. Потым, салодка задуманы, ён ціханька курняўкае маркотныя рамансы, пэўна, уяўляючы сябе ў пакоях самога пана дырэктара на імянінах маладзейшае дырэктаравае дачушкі.
Вось чорны, як жук, украінец Яўхім Грыцюк, заклаўшы рукі за спіну, грэе ля грубачкі плечы і апавядае, як хадзіў ён Калядамі ў залатаноскім павеце на вечарніцы… Наўкол яго найбольшы груд хлапцоў і часам гэткі рогат, што ажно столь дрыжыць і з яе сыплецца аблезлая пабела, а святло ў вялікай круглай вісячай лямпе фірмы «сонца» мігае і мітусіцца. Толькі сам Яўхім не смяецца, а трошачку ўсміхаецца.
А вось мяшанец з расейскай і беларускай народнасці, троху сухапары, але здаровенькі сынок паўпанка з Рослаўшчыны, Ражкоў, забраўся ў гардэроб, бясконцу перабірае ў сваёй скрыні дабро і кніжкі і безупынку, рупліва паядае то кончык каўбасы, то кавалачак пампушкі, то мачоны яблык, то камочак салодзенькага сыру, то ўсяго таго патроху, чым надарыла смаленская прырода яго мілых і не скнарых для свайго сыночка бацькоў-падпанкаў.
А вось і ён, наш стоўп пальшчызны, дваранін з барысаўскай засцянковай шляхты, сам пан Апалінары Лапць-Лапцеўскі, з якім вучні-маскалі, не ўзгадаваныя па-далікатнаму, маюць звычай дражніцца тымі словамі: «Благадару, я не куру, бо ваш табак, як трапка…» (каб паказаць яго цвярдое для іх «р»). Пагаліўся, пачысціў баціначкі, памыўся (раз на тыдзень) дарагім «Сакрэтам хараства», зачасаўся, як цырульнік або ангельскі прэм'ер-міністр, уздзеў манішку і манкеты, абліўся незвычайна пахнючаю парфумаю, абгарадзіўся партамі з усіх бакоў, паставіў ля сябе ж картку ў асадцы з чарвівых чарапашак… і піша… піша ёй… уздыхне, падумае, салодка закоціць маленькія і глыбокія вочкі… і піша… Сцеражэцеся ісці там гэтым часам! Пан Апалінары зробіцца з вамі заклятым ворагам навекі, калі вы хоць троху кінеце смяшлівым вокам.
Ну, а Лявон?
Ходзіць ён, ходзіць як непрытульны, з кута ў кут, па ўсім пансіёне ходзіць… Часам падыдзе да акна і, як замучаны паэт, пажурыцца ў незамёрзлы кавалак шыбы, як там, на дварэ, ужо цямнее рана-невясёла, бялеецца сіне-сыпучы снег, круцяцца ў паветры марозныя сняжынкі, дзьме-замятае касякамі снегу замятуха, – і смутна ж яму, смутненька на сэрцы, і нудна ж яму, нудненька ўсё навакол.
Охо-хо-о! Сярод гэтага пансіённага тлуму і гоману, а злашча паглядзеўшы на снег і на пустую вуліцу, стаіць яму ўваччу дарагая Лёксачка, як другім часам, калі б не былі заняты думкі, стаяла б яму ўваччу двойка, што-ткі заляпіў нягодны Заёнц па хіміі.
Праўда, не столькі, можа, стаяла сама Лёксачка, колькі тая салодкая, паміма волі троху ліслівая думка, што вось і ён так дужа пакахаў, мучаецца… Сэрца прыемна млела ад успамінкаў, як сядзелі яны ўдваіх на судніку першы раз, як стаялі потым у сенцах, у куточку, як… ай, ой, што гэта было… пацалаваў яе… як ён асмельваў яе ў тым іхным такім харошым, чыстым, увазвышаным каханні, бо яна ўсё, дурненькая, баялася, што ён вучоны, а яна простая…
