Kitabı oku: «Hobbitus Ille: The Latin Hobbit»
Collis Ille : Hobbiton trans Aquam
HOBBITVS ILLE
AVT
ILLVC ATQVE RVRSVS RETRORSVM
J.R.R. Tolkien
ex Anglico sermone in Latinum conuersus a
Marco Walker
TRANSLATOR’S INTRODUCTION
As a lifelong Tolkien fan and an ardent Latinist, translating The Hobbit into Latin has been a long-cherished ambition of mine. But I am aware that others might think of it as, at best, a rather whimsical endeavour (“You’re doing what?”, “The Hobbit – in Latin!”, “Who’s going to read that?!”). So perhaps I should begin by explaining why I think there are such good reasons for doing it that the only wonder is it had not been done sooner.
There is, as anyone who has taken the trouble to study Latin knows, a curious gap in the available reading material. On the one hand are simplified stories for classroom use, on the other the glories of high Latin literature – but remarkably little inbetween. What is there for the intermediate reader, who is tired of the textbook but not quite ready to grapple with the stately poetry of Virgil or the grand rhetoric of Cicero? What for the accomplished reader who wants to escape from Ancient Rome’s marbled halls from time to time? What for the reader who just wants to read Latin – the very idea! – for fun?
This is where the Latin Hobbit comes in. It is nothing more or less than a novel – but a novel now in Latin. Which is to say, it is a Latin text whose principal aim is to be read solely for the pleasure of reading, not one to be studied with the aid of copious editorial notes, or laboured over in order to glean hard-won quotations for an essay assignment. Reading for pleasure is a rare experience for Latinists, who, in my opinion, deserve to enjoy themselves as much as anyone else.
Happily, Tolkien’s immortal story lends itself to such a Latin translation: the sentences are generally short, the sense is always clear, the story is easy to follow. Tolkien’s perspicuous prose and the clarity of his exposition are a gift to any translator. But for the Latinist especially, The Hobbit has other recommendations. There are no telephones, computers, automobiles, or other such modern ephemera in Middle-earth (though Tolkien does mention a train once), so most of the action can be described using the vocabulary of a standard Latin dictionary. Tolkien writes with a sonorous dignity of expression that falls naturally into Latin cadences. And scattered generously throughout are an array of songs, which add delightful variety to the text.
As it turns out, the world of Bilbo Baggins is so vividly present to the imagination that it survives any artificiality imposed on it by translation into the language of Ancient Rome. Not that this version aspires to imitate the idiom of Roman writers anyway (a pointless exercise, in my opinion), but rather to present Tolkien’s words as faithfully and as comprehensibly as possible for the enjoyment of contemporary Latinists. This is not The Hobbit as if written for the Emperor Augustus; it is simply The Hobbit for anyone who has sufficient Latin grammar and a good dictionary.
There are, inevitably, some unfamiliar words. But I have not invented where Latin already has a term that at least approximates to Tolkien’s. So, for example, the fairy-like spirits of the Roman forests were dryades, which is sufficiently analogous to stand in for Tolkien’s elves; and if the Romans didn’t mean by nanus what Tolkien meant by dwarf, then we can say the same for the English word too. Hobbitus itself seemed a relatively obvious coinage, though I did puzzle over troll for quite some time. Trolls being creatures of Norse myth, none of the extant Latin terms quite seemed to fit – words like belua or monstrum were too general, and gigantes are clearly a separate race. But on the pattern of Gollum (a fortuitous neuter proper noun) I felt readers would not object to trollum (plural trolla). I had more trouble when Bilbo taunts the spiders with archaic ‘arachnid’ words like Attercop and Lob, for I not only needed something suitably scurrilous, but also something that would fit the verse metre; with a little effort, though, we might imagine that our Latin-speaking spiders are annoyed to be reminded of the fate of their mythical Greek ancestor, Arachne.
Most proper names remain easily recognisable and have simply been assigned a Latin termination and a declension – Bilbo is Bilbo, Bilbonis, Smaug is Smaug, Smaugis, and Gandalf is Gandalphus, Gandalphi – with the exception of names that are obviously descriptive; so, for example, Thorin’s surname becomes Scutumquerceum, and Bilbo’s bullish ancestor is Taurifremitor. The troll William’s nickname ‘Bill’ I have rendered as Rostrum – a little Latin pun, however execrable.
One of most enjoyable, as well as one of the most challenging, tasks was to render Tolkien’s many songs into Latin verse. Translating poetry from one language to another is necessarily more paraphrase than translation, so my first objective was to make my Latin verses true to the spirit, if not necessarily the letter, of Tolkien’s originals. To achieve this I had initially planned to use classical quantitative metres throughout – those formal edifices familiar to (and sometimes dreaded by) Latin students from classroom encounters with the Augustan poets. However, I soon realised this would not quite do. In the very first chapter, for example, the dwarves sing a solemn and ancient song, Far over the misty mountains cold, which readily lends itself to the weighty dignity of classical metre. But in the same chapter they break into an impromptu ditty about smashing poor Bilbo’s precious crockery, and this song, so it seemed to me, worked much better in rhythmic (and rhyming) form. When Gollum and Bilbo set each other riddles, these naturally take quantitative shape – this is, after all, an ancient game played since time immemorial – but when the goblins of the Misty Mountains sing to a marching beat, an ominous trochaic pulse best captures the rhythmic stamp of their feet. By contrast, the facetious elves of Rivendell express themselves in lilting iambics.
When I considered that many readers (unless they are musically inclined) will not previously have encountered rhythmic and rhyming Latin verse, I felt certain that this diversity of versification would impart a pleasing extra dimension to the book. Perhaps, after reading the Latin songs of dwarves and goblins here, you may be tempted to investigate some of the medieval verses that inspired them, the magisterial Dies Irae, for example, or the rumbunctious songs of the Carmina Burana. And if they inspire you to sing some Latin, so much the better.
Translating The Hobbit has been quite an adventure: exciting, fascinating, daunting, terrifying. All those, and more besides. When I began this project I shared the trepidation Bilbo felt on setting out; as the work progressed – seemingly with no end in sight – I had my own moments of despair in the darkness; but at last I rejoiced, as did Bilbo, in the satisfaction of bringing my own (literary) adventure to a conclusion: forsan et haec olim meminisse iuuabit.
All that remains is for me to extend my grateful thanks to David Brawn at HarperCollins for his faith in this book and in me, and to Mike Barry, the much-loved Head of Classics at Caldicott School, whose diligent proofreading of the early chapters saved me from some silly errors.
NOTA BENE
Unfamiliar or new words are marked with an asterisk (*) on their first occurrence and are glossed in the vocabulary at the end, where you will also find a list of proper names. The various verse metres are noted in a brief appendix. Spelling and orthography follow that of the Oxford Latin Dictionary, hence no distinction is made between vocalic and consonantal ‘i’ and ‘u’, and only proper names are capitalised. This has also been my primary (but not sole) reference for definitions and word use.
Mark Walker
CAPITA
Title Page
Translator’s Introduction
I Conuiuium Inopinatum
II Ouilla Assa
III Requies Breuis
IV Super Collem et Subter Collem
V Aenigmata in Tenebris
VI E Sartagine in Ignem
VII Deuersoria Insolita
VIII Muscae et Araneae
IX Cupae e Captiuitate
X Hospitaliter Excipiuntur
XI In Limine
XII Scientia Intrinsecus
XIII Non Domi
XIV Ignis et Aqua
XV Nubes Congregantur
XVI Fur Nocte
XVII Nubes Rumpuntur
XVIII Iter Retrorsum
XIX Gradus Vltimus
Nomina Propria
Verba Fortasse aut Incognita aut Noua
Appendix: Poetical Metres
Copyright
About the Publisher
haec est fabula de rebus praeteritis. illis temporibus linguae atque litterae a nostris hodie ualde distulerunt. illae linguae in sermonem Latinum conuersae sunt. duas autem quaestiones animaduertas, scilicet: (1) Latine, uerbum nani solum signifi cat pumiliones, id est homines paruulos non, ut in hac fabula, gentem antiquam e qua Thorinus Scutumquerceum et comites orti sunt. (2) hic orcus est nomen quod illis in temporibus hobbiti beluis, quae plerumque gobelini (aut hobgobelini pro generibus grandioribus) appellantur, dederunt. id nomen nequaquam pertinet ad Orcum Latine, id est Dis, deus inferus aut inferi ipsi.
runae fuerunt litterae ueteres, quae in principio ad eas insculpandas et inscribendas ligno uel saxo uel metallo in usu erant, itaque tenues atque angulosae fuerunt. in temporibus huius fabulae nani solum illis frequenter uti sunt, praecipue historias priuatas aut arcanas scribendi causa. in hoc libro runae eorum runis Latinis, quas nunc pauci cognoscunt, signifi cantur. si runae in Tabula Geographica Throris cum uerbis Latine transcriptis (in paginis XXXIV et LXVII) comparantur, tum litteras ad linguam nostram accomodatas inuenire et titulum in runis superscriptum legere licet.
in Tabula Geographica omnes runae solitae inueniri possunt. pro j atque v, i atque u utuntur. nulla fuit runa pro q (utere cw); neque pro z (runa nanorum 
uti licet, si necesse est). inuenies, tamen, aliquas runas singulas signifi care duas litteras nouas, scilicet: th, ng, ee; aliis quoque runis generis eiusdem (
ea et 
st) aliquando utebantur. ianua celata signata est i 
. a latere manus eam monstrauit, et sub ea haec scripta sunt:
duae runae ultimae sunt litterae primae Throris et Thraini. runae-lunae, quas Elrond legit, fuerunt:
in Tabula Geographica, quattuor cardines a runis signifi cantur, cum Oriente in summo, ut solebat in tabulis geographicis nanorum, itaque legantur in modo horologii: Or(iens), M(eridie), Oc(cidens), S(eptentriones).
CAPVT PRIMVM
CONVIVIVM INOPINATVM
in foramine terrae habitabat *hobbitus: nec foedum, sordidum madidumque foramen, nec extremis lumbricorum atque odore caenoso impletum, nec etiam foramen aridum, inane, harenosum, in quo nihil erat ad considendum aut edendum aptum; immo foramen-hobbitum, ergo commodum.
quod ianuam omnino rotundam, fenestrae nauis similem, uiridem pictam cum *bulla aeraria flauenteque in media accurate defixa habuit. aperta est ianua in atrium tubulatum, *cuniculo simile: cuniculus autem commodissimus, non fumidus, cum parietibus lacunatis et solis pauimentatis et *tapetis tectis, qui sellis expolitis et plurimis uncis ad petasos amiculaque suspendenda ornatus est – nam hospites hobbito placebant. cuniculus, magis minusue in linea directa iter faciens, porro et porro in latus Collis – Collis Ille, ut totus populus multa milia passuum circum illum appellauit – sinuabat, ex quo multae et paruae fores apertae sunt, alter hinc alter illinc. ascendere scalas hobbito non opus fuit: cubicula, balnea, *apothecae, *cellae penariae (multae earum), uestiaria (fuerunt hobbito conclauia uestibus omnino dedicata), culinae, triclinia, omnia in eodem plano fuerunt, profecto in eodem meatu. conclauia ad sinistram (intus) fuerunt optima, nam sola ex omnibus fenestras habuerunt, profunde defixas, rotundas fenestras, quae hortum eius et prata ultra ad flumen proclinata prospexerunt.
hobbitus ille fuit hobbitus diuitissimus, cui nomen fuit Baggins. Bagginses in uicinia Collis iamdiu habitauerant, qui honestissimi habebantur, non modo quod plerique diuites fuerunt sed etiam quod nec umquam *facinora audacia nec quicquam inopinatum fecerunt: quicquid Bagginsi cuidam liceat dicere de re qualibet sine labore rogandi eum cognosceres. haec est fabula de modo in quo Baggins quidam facinus fecit audax, et inuenit se agere et dicere res omnino inopinatas. qui fortasse honorem uicinorum amiserit, sed acquisiuit – uerumtamen inuenies num is quicquam denique acquirat.
mater ipsius hobbiti nostri – quid est hobbitus? hobbitis opus est, ut opinor, explanatione quadam hodie, quoniam rari facti sunt et Hominum Magnorum, ut nos appellant, timidi. sunt (aut erant) homines paruuli, circa dimidium proceritatis nostri, et minores quam nani barbati. barbae hobbitis non sunt. est illis paululum aut nihil *magiae, praeter uulgare cottidianum genus, quod illis usui est ut taciti et cito se auferant quandocumque talis ingens et stulta gens qualis tu et ego rustice errat, strepitum simile elephantis faciens, quem illi milibus passuum abhinc audire possunt. procliuitatem ad pinguem uentris habent; in coloribus splendidis (plerumque uiridi et luteo) se uestiunt; calceos non induunt, quod plantae pedum coriis naturalibus augentur et capillis densis calidis fuluis sicut crines in capite (qui sunt crispi); longos peritos fuluos digitos habent, uultus apertos, et risus altos sucososque rident (imprimis post cenam, quam bis in die edunt quandocumque possunt). nunc satis intellegis ut tibi progredi liceat. ut dicebam, mater huius hobbiti – id est Bilbonis Bagginsis – fuit illustris Belladonna Took, una ex tribus filiabus praeclaris Senis Tookis, capitis hobbitorum qui trans Aquam, quae est flumen paruum quod subter Collem fluebat, habitabant. saepe dicebatur (in aliis familiis) maior Took quidam certe uxorem nympham olim duxisse. quod, sane, absurdum fuit, sed nihilominus de illis fuit nescio quid hobbitis dissimilius, et aliquando aliqui gentis Tookis facinora audacia facere solebant. caute se abstulerunt, et familiae rem celauerunt; uerum Tookes tamen fuerunt non tam honesti quam Bagginses, quamquam haud dubio diuitiores fuerunt.
scilicet, postquam Domina Bungo Baggins facta, Belladonna Took numquam facinora fecit audacia. Bungo, qui pater Bilbonis fuit, pro ea (et partim a pecunia eius) sumptuosissimum foramen-hobbitum, quod aut sub Colle aut supra Collem aut trans Aquam inueniri potuit, aedificauit, et ibi ad supremos dies manserunt. nihilominus ueri simile est Bilbonem, unicum filium eius, quamquam et in specie et in moribus editio secunda patris solidi gratique esse uideretur, paruum aliquid alieni ex gente Tooke in natura sua accepisse, aliquid, quod solum occasionem exspectabat ut se patefaceret. numquam occasio aduenit, donec Bilbo in aetatem peruenit, circa quinquaginta annos natus, et in amoeno foramine-hobbito a patre eius aedificato, quod tibi modo descripsi, habitabat, donec, re uera, is domicilium immobile habere uisus est.
fortuna insolita, quodam mane iampridem in tranquilitate orbis terrarum, cum minus clamoris et plus uiridis erat, et hobbiti etiam numerosi fortunatique erant, et Bilbo Baggins post ientaculum in fore stabat fumum emittens ex *fumisugio longo ligneo ingentique, quod ad digitos laneos (compte pectos) pedum paene declinabat – aduenit Gandalphus. Gandalphus! si tu quartam partem solum audiuisses rerum quae ego de illo audiui, et ego minimam solum omnium rerum, quae audiri possunt, audiui, tu ad fabulam mirabilem quamlibet praeparares. ubicumque ille iter fecit, fabulae et facinora audacia oriebantur, in modo insolitissimo. per saecula et saecula non illuc aduenerat, non, uero, ex quo tempore cum amicus eius Senex Took mortuus est, et hobbiti faciei eius paene obliti erant. super Collem trans Aquamque negotia sua gerens afuerat ex quo hi fuerunt parui pueri-hobbiti atque puellae-hobbitae.
illo mane Bilbo nulla suspicione senem cum baculo solum uidit. qui petasum altum acutum caeruleum, amiculum longum rauum, *amictorium argenteum, supra quod barba eius longa et cana infra medium corporis pendebat, caligasque ingentes nigras habuit.
“bonum mane!” Bilbo sincere inquit. sol lucebat, et gramen erat uiridissimum. Gandalphus autem subter supercilia longa fruticosa, quae ulterius quam labrum petasi umbrosi propagauerunt, eum aspexit.
“quid uis?” inquit. “tune me habere bonum mane iubes, aut mane esse bonum uis, utrum id uellem necne; aut te bonum sentire hoc mane; aut mane esse in quo quidam sit bonus?”
“cuncti eorum simul,” Bilbo inquit. “atque mane etiam amoenissimum ad fumisugio *tabaci foris utendum. si fumisugium possideas, conside et tuum cum meo comple! noli properare, totum diem ante nos habemus!” tum Bilbo in sella iuxta ianuam suam consedit et, cruribus implexis, coronam pulchram fumi glauci, quae in aerem intacta uolabat et procul super Collem deferebatur, emisit.
“pulcherrima!” Gandalphus inquit. “sed hoc mane tempus emittendi coronas fumi non mihi est. nam quemdam quaero, qui facinus audax, quod ego compono, coniungat, et inuenire quemquam difficillimum est.”
“sane – his in regionibus! gens simplex sedataque sumus, quae facinoribus audaciis non utitur. foedae, tumultuosae, incommodae res! efficiunt ut tarde cenes! non intellego quid quisquam in eis uideat,” inquit Dominus Baggins noster, et pollicem unum post *fascias bracarum posuit, et alteram maiorem etiam coronam fumi emisit. tum litteras matutinas eductas legere incepit, simulans ut se non iam senem animaduerteret. nam constituerat eum esse parum generis sui, et cupiuit eum abscedere. senex autem se non mouit. in baculo suo innitens stabat et nihil loquens hobbitum spectabat, donec Bilbo incommodior factus est et etiam iratior.
qui “bonum mane!” tandem inquit.“quaelibet facinora audacia hic nolumus, tibi gratias! tibi liceat conari supra Collem uel trans Aquam.” his uerbis in animo habuit sermonem terminare.
“quot res bonum mane tibi significat?” Gandalphus inquit. “nunc tu significas te uelle me dimittere, et id non bonum erit donec hinc discessero.”
“minime, minime, carissime! immo, non puto me cognoscere nomen tuum?”
“maxime, maxime, carissime – atque ego nomen tuum cognosco, Domine Bilbo Baggins. atque tu nomen meum cognoscis, quamquam oblitus es id me esse. Gandalphus sum, et Gandalphus me significat! heu, adeo uixi ut bonum mane a filio Belladonnae Tookis iubear, quasi *orbiculos ad ostium uenderem!”
“Gandalphe! Gandalphe! o me felicem! nonne *magus errabundus qui par bullarum adamantinarum magicarum, quae numquam resolutae sunt donec iussae sunt, Seni Tooki dedit? nonne homo festiuus qui fabulas mirabiles de draconibus et *gobelinis et *gigantibus et uirginibus regiarum liberandis et fortuna inopinata filiorum uiduarum in conuiuiis dicebat? nonne ille qui tam optimos *pyrobolos chartaceos faciebat! eos memini! quos Senex Took pridie Mediam Aestatis habebat. eugepae! quasi lilia ingentia et *antirrhina et laburna ignis ascenderent et in crepusculo per totum uesperum penderent!” iam animaduerteris Dominum Bagginsem non esse tam ieiunum quam sibi credere libuerit, eum quoque florum amantissimum esse. “me miserum!” continuabat. “nonne Gandalphus ille qui plurimos pueros et puellas in Caeruleum discedere facinorum insanorum causa praestabat? quaelibet ab arboribus ascendendis usque ad *dryades salutandas – aut naues nauigandas, nauigare ad litora aliena! pro fidem, uiuere erat iucund- uolo dicere te olim res in his regionibus male perturbauisse. mihi ignosce, sed te adhuc in negotiis esse nesciui.”
“alibi me esse oportet?” magus inquit. “nihilominus, mihi placet cognoscere te de me nonnihil meminisse. pyrobolos chartaceos meos benigne meminisse uideris, saltem, ergo res non sine spe est. sane, pro auo Sene Tooke, et pro misera Belladonna, id quod poposcisti tibi dabo.”
“ignosce mihi, nullum poposci.”
“poposcisti! bis nunc. ignosce, id tibi dabo. immo, te in facinus audax mittam. mihi iucundissimum, tibi salutarissimum – etiam lucrosum, probabiliter, si umquam ei superfueris.”
“me paenitet! quaelibet facinora audacia non cupio, tibi gratias. non hodie. bonum mane! sed ad *theam ueni, quaeso – quandocumque tibi placet! quin cras? cras ueni! uale!” his dictis, hobbitus tergum uertit et intra ianuam rotundam uiridem festinauit, quam clausit tam celeriter quam ausus est, ne insolens uideatur. magi uero sunt magi.
“cur in orbe terrarum eum ad theam rogaui?” secum inquit, ad cellam penariam iens. modo ientauerat, sed putauit libum uel dua atque potionem quamdem futura esse bona sibi post terrorem suum.
interim Gandalphus foris adhuc stabat, longe sed tacite ridens. paulo post, aggressus est et signum insolitum in ianuam hobbiti pulchram uiridem cuspide baculi rasit. tum gradum rettulit, eodem paene tempore cum Bilbo libum alterum consummabat et se facinora audacia optime uitauisse cogitabat.
qui postridie Gandalphi paene oblitus erat. res non optime recordatus est, nisi eas in *tabula negotiorum inscripsit: sicut Gandalphus ad theam die Mercurii. heri commotior fuerat ne quicquam inscriberet.
paulo ante theam, tintinnabulum ianuae tremende tinniuit, denique rem recordatus est! ad *aeneum calefacendum festinauit, et poculo altero patellaque collocatis, et libo nouo uel duobus, ad ianuam cucurrit.
“ualde me paenitet ut manseris!” dicturus, cum illum non prorsus Gandalphum esse uidit. fuit *nanus cum barba caerulea succincta in cingulo aureo, oculis nitidissimis subter *cucullum glauci-uiridis. qui, quam primum ianua aperta est, impetu introiit, quasi expectatus esset.
cucullo in unco proximo defixo, “Dwalinus,” inquit profunde caput demittens, “tibi seruio!”
“Bilbo Baggins, etiam tibi!” hobbitus inquit, adeo stupefactus ut in praesens eum non interrogaret. silentio sequente facto molesto, addidit: “ego habiturus theam; ueni, quaeso, ut mecum aliquam habeas.” aliquantulum frigidum, fortasse, sed bona fide dictum. nam quid agas tu, si nanus inuocatus adueniret et nulla explanatione uestes in atrio tuo defixerit?
ad mensam non diu fuerunt, immo ad libum tertium uix peruenerunt, ubi iterum tintinnabulum etiam clarius tinniuit.
“mihi ueniam da!” hobbitus inquit, tum ad ianuam discessit.
“denique aduenisti!” hoc tempore Gandalpho dicturus. Gandalphus autem non adfuit. in eius uicem fuit in limine nanus specie senectissima cum barba alba et cucullo coccineo; qui etiam saltuatim introiit quam primum ianua aperta est, quasi uocatus esset.
“uideo eos iam aduenire coepisse,” inquit cum cucullum Dwalini uiridem defixum aspexit. rubro suo defixo iuxta eum, “Balinus,” inquit cum manu in pectore, “tibi seruio!”
“tibi gratias!” Bilbo anhelans inquit. prauum fuit dictu, sed eos aduenire coepisse eum ualde commouerat. hospites ei placuerunt, sed eos cognoscere antequam aduentum est maluit, et ipse eos uocare maluit. trepidus existimabat ut liba deficerent, tum ipse – ut cenae pater: nam officium suum intellexit et egit, quamuis ei doluerit – eis necessario careret.
“introi ut theam aliquam habeas!” anima inspirata dicere potuit.
“paululum *ceruisiae malim, si totum aequi bonique facias, domine bone,” inquit Balinus cum barba alba. “sed aliquid libi mihi licet – libum cum seminibus, si quicquam habeas.”
“multum!” ille inuenit se respondere, stupefactus, et inuenit se quoque ad apothecam festinare ut *scyphum sextarium ceruisiae compleret, tum ad cellam penariam ut dua pulchra rotunda liba cum seminibus, quae post meridie illo coxerat gustandi causa post cenam, ferret.
cum reuenisset, Balinus et Dwalinus ad mensam inter se loquebantur sicut ueteres amici (re uera fratres erant). Bilbo ceruisiam et libum apud eos deposuit, cum clare tintinnabulum semel atque iterum tinniuit.
“Gandalphus, pro certo,” putabat dum per meatum anhelans it. ille autem non adfuit. fuerunt duo plus nanorum, ambo cum caligis caeruleis, cingulis aureis, et barbis flauis; uterque saccum instrumentorum plenum et palam ferebat. saltuatim introierunt quam primum ianua aperiri coepit – Bilbo uix stupefactus est.
“quid uobis agam, nani mi?” inquit.
“Kilius, tibi seruio” alter inquit. “et Filius,” alter addidit; atque ambo cucullum caeruleum eripuerunt et caput demiserunt.
“etiam tibi, et familiae tuae!” Bilbo respondit, hoc tempore mores suos recordatus.
“uideo Dwalinum et Balinum iam adesse,” Kilius inquit. “turbam iungamus!”
“turba!” Dominus Baggins putauit. “cuius sonus non mihi placet. profecto necesse est mihi considere per momentum temporis ut ingenium meum colligam, et bibere.” modo degustauit – in angulo, dum quattuor nani circa mensam sedent atque loquuntur de fodinis atque auro et molestiis cum gobelinis, et draconum spoliationibus, et rebus ceteris quae ille nec intellexit, nec intellegere cupiuit, quod multo audacior esse uisae sunt – cum ding-dong-a-ling-dang, tintinnabulum rursus tinniuit, quasi hobbitus-puer quidam improbus capulum eripere conaretur.
“aliquis prope ianuam!” nictans inquit.
“aliqui quattuor, sonitu licet mihi dicere,” Filius inquit. “quos, praeterea, uenientes post tergum procul uidimus.”
hobbitus misellus in atrio consedit et, capite in manibus, quid acta essent et quid actura essent miratus est, et num omnes cenaturi essent. tum tintinnabulum rursus tinniuit, clarius quam umquam, et ad ianuam ei festinandum fuit. non autem fuerunt quattuor, sed QVINQVE. nanus alius aduenerat dum ille in atrio miratur. bulla uix uersa, omnes in interiore fuerunt, capita demittentes dicentesque “tibi seruio” alius post alium. Dorius, Norius, Orius, Oinus et Gloinus appellati sunt; mox duo cuculli purpuri, cucullus canus, cucullus fuluus, atque cucullus albus in uncis defixi sunt, et cum manibus latis in cingulis aureis argenteisque positis incesserunt ut alios iungerent. iam turba paene facta est. alii ceruisiam, alii merum poposcerunt, unus *cafaeum, omnes liba, ut hobbitus aliquamdiu occupatissimus esset.
urna cafaei in foco modo posita erat, liba cum seminibus finita erat, et nani placentas cum *butyro edere incipiebant cum uenit – pulsatio clara. pulchra ianua uiridis hobbiti non tinniebatur sed dure pulsabatur. nescio quis eam baculo pulsabat!
Bilbo iratissimus atque omnino stupefactus stupebatusque per meatum festinauit – haec dies Mercurii fuit inscitissima, quam umquam recordatus est. impetu ianuam aperuit, et alii aliique turbide procuberunt. plures nani, quattuor plus! Gandalphus etiam, in baculo suo innitens et ridens, adfuit, qui in ianua pulchra iniuriam ualde conspicuam fecerat; quoque signum occultum, quod illic mane pridie posuerat, deleuerat.
qui “caue! caue!” inquit. “non tibi similis est, Bilbo, ut amicos in *tegete detineas e t tum ianuam sicut manuballistam aperias! Bifurem, Bofurem, Bomburem, et praecipue Thorinum tibi commendam!”
“tibi seruio!” Bifur, Bofur et Bombur in ordine stantes inquiunt. tum duos cucullos flauos et unum sub uiridis defixerunt; unum quoque caeruleum cum *filo fimbriato longo argenteo, qui fuit Thorini, nanus magni momenti, re uera non alius quam magnus Thorinus Scutumquerceum ipse, cui in limine Bilbonis procumbere Bifure, Bofure et Bombure supra eum non ualde placuit. Bombur, uero, pinguissimus fuit et ponderosus. Thorinus quidem superbissimus nihil de seruio dixit; miser autem Dominus Baggins crebro dixit se excusari ut demum ille “quaeso, noli mentionem facere,” grunniret et frontem contrahere desisteret.
“nunc, nos omnes adsumus!” Gandalphus inquit, aspiciens ordinem tredecim cucullorum – optimorum cucullorum pro conuiuiis disiunctorum – et petasum suum, qui in uncis pendebant. “iucundiores coetus! spero aliquid cibi et potionis superesse eis qui tarde aduenerunt! quid? thea! minime. paruulum uini rubri mihi, puto.”
“mihi etiam,”Thorinus inquit.
“atque *conditura rubi idaei et crustulum malorum,” Bifur inquit.
“atque crustum carnis concisi et caseus,” Bofur inquit.
“atque crustum porcis et acetaria,” Bombur inquit.
“atque plura liba – et ceruisia – et cafaeum, si tibi placeat,” ceteri nani per ianuam uocauerunt.
“oua pauca coque, mi sodalis bone!” Gandalphus ad eum clamauit, dum hobbitus ad cellas festinat. “et solum pullum frigidum atque salsuras exporta!”
“ille tantum de interioribus cellarum mearum scire uidetur quantum ego ipse!” putauit Dominus Baggins, ualde agitatus, qui num facinus miserrimum usque domum suum aduenisset mirari incipiebat. eo tempore, cum omnes lagonas atque *catilla atque cultros furcasque atque uitra atque patellas atque *cochlearia atque alia in ferculis magnis cumulauerat, calidissimus et ruber facie et iratissimus fiebat.
“confundite et obtundite hos nanos!” magna uoce inquit. “quamobrem ad me iuuandum non ueniunt?” ecce! ibi stabant Balinus et Dwalinus iuxta ianuam culinae, in tergum quorum Filius et Kilius, et antequam culter dicere possit, illi fercula atque duas mensas paruas in triclinium rapuerant et omnia de nouo disposuerant.
Gandalphus tredecim nanis circumdatus ad caput conuiuii sedebat: Bilbo in *scabillo iuxta focum sedebat, *biscoctum admordens (cibum ualde fastidiuit), et apparere conans quasi omnia sint usitatissima et nequaquam facinus audax. nani edebant atque edebant, loquebantur atque loquebantur, et tempus fugit. demum sellis eorum repulsis, Bilbo ad patellas uitraque colligenda se mouit.
