Kitabı oku: «Hüseyn Cavid haqqında xatirələr», sayfa 3

Atatürk: «İblis» Dəki Elxan mənəm

Cavidin əsərlərini çoxları, demək olar ki, hamı sevə-sevə oxuyub, səhnədə tamaşa edib, hədsiz zövq alıb. Cavid nəinki Azərbaycanda, Azərbaycandan kənar qonşu ölkələrdə də sevilir.

İbrahim Əbilov Cavidə deyirmiş ki, mən Türkiyədə olanda Mustafa Kamal "İblis" i tamaşaya qoydurar və deyərdi:

– Ordakı Elxan mənəm.⁵

1937-ci il

…Ümid edirdim ki, Cavidim gələcək, yaralı ürəyimə təsəlli verəcək. Göz yaşımı siləcək. Keçirdiyim günlərimi qələmə alacaq. Əfsus ki, o yola gedən gəlməz imiş. Mən ən dəyərli bir evin sahibəsi, ən qiymətli bir alim ailəsi, oğul-qız anası bəxtəvər bir qadın idim.

…Xoşbəxt ailəmizi, şöləli yanan çırağımızı görünməz xain əllər dağıtdı, qaranəfəslilər üfürüb söndürdü.

1937-ci il üç, iyun. Həmişəki kimi şad və gülərüzlü Cavid saat 10-da "Salamat qal" – deyib evdən çıxdı. Hər günkü kimi, pilləkanın başına qədər aparıb yola saldım. Qayıdıb öz işimlə məşğul oldum…

Uşaqlarımın biri məktəbdən, o biri institutdan gəldilər. Qabiliyyətli, saleh övlad, xoşbaxt ailə nə qədər fərəhlidi.

Biz Cavidi gözləyirdik ki, gəlsin, bir yerdə nahar edək. Nədənsə, bu gün çox gec gəldi. Mən uşaqların xörəklərini verib özüm Cavidi gözlədim. Saat altıda gəldi. Qapıdan girən kimi:

– Nə istəsən alacam sənə, amma əvvəl mən istəyəni alacam, – dedi.

Onun qulağa yapışan brilyant sırğadan xoşu gəlirdi.

Əlimi qaldırıb, onu, uşaqlara göstərib:

– Mənim brilyantım var, ona ehtiyac yoxdu, – dedim, – xeyir ola, bu sərvət əcəb?

– Kinostudiyadan gəlirəm. Bu gün "Koroğlu" ssenarisinin müqaviləsini bağladıq. Ayın 5-də beş min manat alacağam. Qalanını da film çəkilib qurtarandan sonra verəcəklər.

Sən saydığını say, qoy qalsın, gör fələk nə sayır.

Çörəyini yedi. Keçdi yataq otağına:

– Bir saat yatım, sonra durub işləyəcəm, – dedi.

Qara günün yelimi dəymişdi, ya nə idisə, çox narahat idim. Adama bir bədbəxtçilik üz verəndə, elə bil, əvvəlcədən duyur.

Saat 8-də Cavid yuxudan durdu, üzünü yudu, çay içdi:

– Həə… İndi işləmək lazımdı, – dedi.

Üzümə baxdı:

– Deyəsən, kefin yoxdu?

– Elə darıxıram ki. Heç özüm də bilmirəm nə üçün.

– Darıxma. Bu gün işim çoxdu, sabah gedərik gəzməyə. İstəyirsənsə bir saat çıxıb hava alaq, sonra gəlib işləyərəm.

– Yox, – dedim, – yorularsan, sonra işləyə bilməzsən.

– Mənim də heç işləmək həvəsim yoxdu. Amma bir-neçə göstərişim var, gərək onları edim ki, sabah aparıb verə bilim…

* * *

…Cavid işinin sahibi idi. Bir əsərini özü bəyənməsəydi, onu üzə çıxarmazdı. Aylarnan vaxt sərf etdiyi bir işi xoşuna gəlməsəydi, onu cırıb atardı. Deyərdi:

– Mənasız çoxdansa, mənalı az yaxşıdı.

Yersiz göstərişlərə, lüzumsuz tələblərə razılıq verməzdi.

Əsərləri tamaşaya hazırlananda məşq zamanı həmişə teatra gedərdi. Mümkün qədər çalışardı ki, öz istədiyi kimi olsun. Bir dəfə "Şeyx Sənan"ın məşqindən çox əsəbi gəldi. Bildim ki, nə isə razı olmadığı bir iş olub. Bir qədərdən sonra sakit olub dedi:

– Neçə dəfə demişəm ki, sözün deyilişində, səsin ahəngində nə qədər məna var. Əzra Sənana yaxınlaşıb elə bir ahəng ilə dedi ki: "Zəhra səni vidayə gəlmiş". Halbuki Zəhra onun ən yaxın rəfiqəsidi. O səs, o deyiliş onu bir düşkün qadın kimi nəzərə çarpdırır. Bir əsər yazmaq onu həyata keçirməkdən asandı.

…Cavid əsəbiləşəndə, çox gərgin işləyəndə papirosu çox çəkərdi. Bu səbəbdən də öskürərdi. Az papiros çəksin deyə, tənbəkidən papiros düzəldərdi. Tənbəki qutusuna ətirşah gülünün yarpağından qoyardı ki, ətirli olsun. Bəzən işləyəndə hazır papiros çəkərdi. Deyərdi:

– Papirosu bükənə qədər fikrim dağılır.

…Cavid gülü, yaşıllığı, mənzərəni çox sevərdi. Ələlxüsus qızılgülü. Gül fəsli gülqabından gülü əskik etməzdim.

Gülqabını yazı masasının üstünə qoyardım. Qoxusunu duyub, dönüb baxar və deyərdi:

– Güllərin şahı qızılgüldü.

Ətirlərdən də gül ətrini xoşlardı. Bir yerə gedəndə hədiyyə nə olursa olsun, üstündə mütləq bir qızılgül ətri də olmalıydı. Çayına gülab tökərdi. Gül mürəbbəsini xoşlayardı.

Böyük bacısı Cavid haqqında deyərmiş: "Qardaşlarımın gülü qardaşım".

Gül adlanıb güllə bəslənən Cavidin axır yeri qaranlıq zindanlar, şaxtalı səhralar oldu. Canından artıq sevdiyi güllü Vətənin torpağı da ona qismət olmadı…

– El içində. Öl içində! – deyərdi.

Müalicə məqsədilə bir yerə gedərdisə vaxtının qurtarmağına beş-altı gün qalmış geri dönərdi.

Sevdiyin xalqının nakəsləri səni yel eliyib səhralara sovurdular. Əfsus, yaranı eldən aldın. Yad ellərdə itkin məzarlı oldun.

İşlədiyi vaxt sakitliyi sevərdi.

"Maral" pyesini yazdığı vaxtlardı. Bir dağıstanlı dostugilə qonaq gedir. Çox hörmət və sevinclə qarşılayıb ona xüsusi bir otaq ayırırlar. Dağıstanlılarda qonağı evdə tək qoymaq hörmətsizlik hesab olunurmuş, ona görə də dostunun qardaşı bütün günü oturarmış onun yanında.

"Söhbət olsun deyə, ya yersiz suallar verir, ya öskürüb fikrimi dağıdırdı. Üç-dörd gün dözdüm, axırda bir gün dostuma:

– Ay qardaş, sənin bu qardaşının işi-gücü yoxdur ki, məni işimdən edir, fikrimi dağıdır? Sən Allah, buna bir iş tap ki, mən də işimi rahat görüm, – dedim.

Dostum mənim narahat olmağıma görə utanmış halda dedi:

– Cavid əfəndi, onun burda oturması bizim işimizi nə qədər dala salır. Axı sizi tək qoymaq ayıbdı.

Dedim:

– Mən tək deyiləm. Yazdığım əsərdəki iştirakçılar o qədərdilər ki, onları küsdürmək, barışdırmaq, ağladıb güldürmək…

Sabahdan rahat işləməyə başladım.

* * *

"Knyaz" pyesini yazdığı ilin yayında Barjoma getmişdik. Olduğumuz evin balkonu Kürə baxırdı. Evnən Kürün arası 50–60 addım olardı. Qarşı görünüşü üç yüz metr ucalığında yamyaşıl meşəlikdi. Üst tərəfi qoruqdu. Orada maral, ceyran saxlayırdılar. Ətraf dəmir barmaqlıqdı. Marallara barmaqlıqdan baxanda adama elə gəlirdi ki, oradan düşəcəklər Kürə.

Cavid saatlarla balkonda oturub işlərdi. Mən də ona mane olmasınlar deyə, uşaqları aparardım parka. Saat ikidə-üçdə Cavid gələrdi. Parkın yanında yaxşı bir yeməkxana vardı. Həyətindən çay axırdı. Çayın üstündə körpü kimi düzəldib masalar qoymuşdular. Orada oturulub yemək yeyilirdi. Amma elə düzəldilmişdi ki, masaların hər cərgə arası açıq idi, suyun axarı görünürdü. Üstü çardaqlı ən yaxşı yerdə Cavid bir masa götürmüşdü… Yeməkxananın sahibi ilə danışmışdı ki, saat 3-dən sonra o yeri heç kimə verməsin…

Bir-iki saat dincəlib axşamüstü gedirdik parka… Cavid bəzən getmirdi. Balkonda oturub işləyərdi. Mən uşaqlarla enərdim Kürün sahilinə. Hərdən baxırdım, oturub işləyir, əllərini yelləyir, ya barmağını silkələyir.

Barjomda iki ay qalıb sonra Tiflisə getdik, bir ay da orada qaldıq.

Cavid bir gün dedi:

– Gedək, mənim keçmiş mənzilimə baxın.

Tiflisin uca bir məhəlləsində ikinci mərtəbədə iki balaca otaq. Axar-baxarlı balaca bir balkon. Bütün şəhər görünürdü. Özünün çox xoşuna gəlirmiş. Biz ora gedəndə Cavidin qaldığı evdə aşağı mərtəbədə olan adamın oğlu yaşayırdı. Bizi çox yaxşı qarşıladılar. Cavid orada yaşayanda bu oğlan kiçikmiş. Elə bildi ki, Cavidin xoşuna gəldiyi üçün yenidən bura köçmək istəyir:

– Mən köçüm aşağıya, siz gəlin, yaşayın, – dedi.

Cavid:

– Yox, – dedi, – uşaqları gətirdim ki, buranı görsünlər.

Sonra Cavid otağın yanındakı balkonsuz bir otağı göstərib dedi:

– Bir gün gəlib gördüm ki, bu otağın qapısı açıqdı. Demək, mənə qonşu gəlib. Allah sən saxla. Gedib sahibədən soruşdum ki, əgər ailəsi, uşaqları çoxdusa, mən buradan köçüm. Amma heç köçmək istəmirdim, mənim üçün olduqca əlverişli idi. Sahibə:

– Bizim qohumdu, özü də tələbədi, təkdi, – dedi.

…Sən demə, haqlıymışam. Yeni qonşu musiqiçiymiş. Özü də necəsindən? Qalın səsli truba çalırdı. Dedim:

– Hə, Cavid, indi otur işlə.

Əvvəlki rahatlığım getdi. İki ay birtəhər dözdüm, sonra başladım ev axtarmağa. Tiflisin "Şeytan-bazar" deyilən məhəlləsində ev əldə etdim…

…Hər ayını, hər gününü rahatlıqla keçirən Cavidin ömrünün axırı rahatsızlıqnan keçdi. Səbəbkarlara nifrət. Evyı-xanlara lənət!

* * *

Cavid işləyirdi. Uşaqlar yatmışdılar. Mən həmişəkindən tez olaraq saat 11-də keçdim yataq otağına. Bir azdan Cavid qapını açıb soruşdu:

– Yatmısan?

– Yox! – dedim, nə lazımdı?

– Heç… Elə bildim, yatağına girməmisən, qəhvə istəyirdim, – dedi.

Qalxdım ki, geyinəm, qoymadı:

– Özüm bişirərəm.

Çox vaxt qəhvəqabını bufetin üstünə qoyardım. Gecələr işləyəndə özü bişirərdi.

Yuxuda gördüm böyük bir ilan mənə tərəf gəlir. Çığırıb yuxudan ayıldım. Yarıyuxulu, qorxmuş halda evdə qarışıq səslər eşitdim. Heç bir şey ayırd edə bilmədim. Elə bu vaxt Cavid qapını açıb ömrümdə eşitmədiyim narahat bir səslə:

– Qalx, geyin, – dedi.

Qapının arasından baxıb tanımadığım adamları gördüm. Aman Allah, bunlar kimlərdilər? İndi o vəziyyəti demək çox çətindi. Əllərim əsir, geyinə bilmirəm. Saniyələr bir il qədər uzun. Bir təhər geyinib çıxdım.

Cavid qapının yanında ayaq üstə durmuşdu. Rəngi ağappaqdı. Onu elə görüb başım hərləndi. Mən onun hər dəqiqəsinin rahat olmasına fikir verirdim. Bu qara bulud hardan gəldi. Qolumdan tutmasaydı yıxılardım. Qolumu bərk sıxıb:

– Sakit ol, əyləş – dedi. Qolumu sıxmaqla demək istəyirdi bu, başlanğıcıdı.

Qapını açıb bu evə keçəndə birinci bufetin üstünə baxdım ki, görüm qəhvəqabı ordadımı? Cavid qəhvə bişiribmi? Qəhvəqabı orda yoxdu. O mənə böyük bir nisgil oldu. Özüm özümü danladım. Niyə mən onun sözünə baxdım, durmadım. O vaxtdan indiyəcən mən bir dəfə də olsa qəhvə içməmişəm. Özüm də qəhvə xoşlayanam.

Gələnlər üç nəfərdilər. Bir adam da qonşudan çağırdılar, şahid kimi. Gecə 1-in yarısından səhər 7-nin yarısınacan evi ələk-vələk etdilər. Baxılmayan yer qızımın yatacağı oldu. Kiçik olduğu üçünmü, ya nə isə onu oyatmadılar. Amma onlardan biri elə hey mırtlanırdı ki, niyə ora baxılmadı.

Cavid o gecə bir qutu yarım papiros çəkdi.

Kibriti yandıran vaxt onlardan da biri cibindən papiros çıxardı. Cavid öz papirosunu yandırıb ona sarı tutdu, o yandırmadı. Cavid çöpü söndürüb udqundu. Bu udqunmaqla o nələr dedi. Mümkünüm olsa idi o adamı boğardım. Ləyaqətsiz adam.

Cavid hiss etdi ki, mən çox darıxdım. Qəmli-qəmli üzümə baxdı, qaşlarını yuxarı qaldırıb ah çəkdi, sanki demək istəyirdi ki, bu hələ harasıdı?

Haçan ki, bir-birinin papirosunu yandıran görsəm, Cavidimin əsəbi üzü, dərdlərimin başlanğıcı yadıma düşür…

Mən elə bilirdim ki, o gecədən ağır dərd olmaz. Sən demə, daha ağır dərdlər hələ qabaqdaymış. İki böyük çemodan əlyazmalarını, kitablarını götürdülər. Əlyazmalardan elələri vardı ki, əl makinasında çap olmuşdu, hərəsinin iki-üç üzü vardı. Cavid dedi:

– Bunların hərəsindən biri qalsın.

– Yox, – dedilər.

Cavid ötkəm səslə:

– Necə lazımdı, elə edin, – dedi.

Onların başçısı dedi:

– Dəyişəcək və yatacaq götür.

O kəlmə elə bil, ürəyimə iynə kimi sancıldı. Bütün bədənim titrədi. Yavaş səslə, "Aman Allah" – dedim. Cavid dönüb mənə baxdı. Ağlayan uşağı mülayim səslə necə kiridirlərsə elə:

– Sakit ol, üzülmə, – dedi.

Qalxıb o biri evə keçdi ki, geyinsin. Yavaş səslə məni çağırdı.

İki dəst kostyumu vardı: biri təzə, digəri nimdaş.

– Bunların hansını geyim? Cib saatımı götürümmü? – soruşdu.

– Yox, – dedim.

Ona görə yox dedim ki, saata baxıb günün ləng getməsi onu daha da darıxdıracaqdı. Kostyumun qarasını – köhnəsini geyinib:

– Qara günə qara paltar yaraşar, – dedi.

Çox yavaş hərəkət edirdi ki, qız oyanmasın. Dönüb yatmış uşağın üzünə xeyli baxdı. Dərin bir ah çəkdi. Əlini çiynimə qoyub:

– Can əzizim, darıxma, iki-üç gün çəkər. Görəsən nə soruşacaqlar? Nə də soruşa bilərlər axı? Mənim örtülü heç bir işim yoxdu. Nə desələr, inanma. Ovçulara ov lazımdı, – dedi.

Qapıdan çıxanda oğlum ağlar səslə:

– Baba, – deyə çağırdı.

Dönüb əlini qaldırdı. Amiranə bir səslə dedi:

– Kişi ağlamaz. Sınar, əyilməz.

Bir neçə pillə enib dayandı. Dönüb bizə baxdı. Bizi aşağı enməyə qoymadılar… Hər gün gülə-gülə burdan yola salıb geri qayıdırdım. İndi isə ağlaya-ağlaya qayıtdım. Mənə elə gəldi ki, bu saat ürəyim partlayacaq. Evə girmədim ki, qız oyanar. Bayırda hönkür-hönkür ağladım. Anası ölmüş oğlum (oğlum adını deməyə dilim gəlmir) məni qucaqlayıb:

– Ana, yavaş ağla, Turan oyanar, – dedi.

Başını qoydu çiynimə. Mən də onu bərk-bərk qucaqlamışdım. Mənə elə gəldi ki, bu saat geri qayıdıb bunu da əlimdən alacaqlar. Qorxmuş gözlərlə üzünə baxıb:

– Aman Allah, – deyirdim.

O isə:

– Bu işlərdən Allahın xəbəri yoxdu, bunları edən bəd bəndələrdi, – deyirdi.

Saat səkkizin yarısında qızı oyatdım. Gözünü açıb çox təəccüblə üzümə baxdı:

– Baba hanı?

Bir anlığa dilim tutuldu. Nə deyim? Özümü itirdim.

– Həkimə gedib… – dedim.

Bir neçə gün idi ki, qolu ağrıdığına görə hər gün müalicəyə gedirdi. Bunu bildiyi üçün inandı.