Kitabı oku: «Әсәрләр. 10 томда / Собрание сочинений. Том 10», sayfa 7

Төрмә очерклары

Яңа революцион күтәрелеш елларында патша төрмәсе турында фаш итүче политик очерк жанры туа. Шул елларда туган төрмә очеркларының иң характерлыларыннан икене – дин реформаторы, мәгърифәтче язучы Г. Буби һәм З. Шаһингәрәев әсәрләрен күрсәтергә мөмкин. Болар, берсе – Вятка ягында, икенчесе Самара губернасында яшәсәләр дә, икесе дә бер язмыш кичерәләр. Беренчесе яңача укыткан өчен доносчы Ишми корбаны булса, икенчесе, рус класслары, һөнәр мәктәпләре ачып җибәргән өчен, доносчы ахун Ш. Гаделев корбаны була. Ни өчендер З. Шаһингәрәев тә Г. Буби, Н. Думави, Ш. Саттаровлар утырган Сарапул төрмәсенә китерелә.

Г. Бубиның Сарапул төрмәсе турындагы кулъязмалары әлегәчә басылмаган. Хәлбуки, патша администрациясе, чиновниклары, бюрократлар, патша суды, төрмәсе турында ул очеркларда искиткеч бай материал бар. З. Шаһингәрәевнең очерклары исә «Төрмәләр хатирәсе» исемендә 1913 елда Казанның «Милләт» матбагасында басылып чыга.

Башта Г. Буби очерклары турында берничә сүз. Бу очеркларда без патша Россиясендәге паразитик типларның бөтен бер галереясын күрәбез. Монда кадимче муллалар, надан ишаннар, доносчылар, жандарм офицерлары, ришвәтчеләр иксез-чиксез. Г. Буби очеркларындагы конкрет шәхесләр һич тә милләтләргә бүленмиләр. Автор шәхесләрне ике генә категориягә бүлә: болар – мәгърифәт тарафдарлары яки аның дошманнары. Дошманнарны тасвирлаганда Г. Бубиның теле искиткеч усал, аның тасвиры колоритлы, сүзе куәтле. «Буби» уку йорты гомернең гомер буена руслардан түгел, ә татарларның үзләреннән зыян күреп килгән. Очеркларда моңа мисаллар бик күп. Анда, мәсәлән, XIX гасырның соңгы чирегендә Буби уку йортының Бәдретдин мулладан күпме җәфа чигүе турында языла. «Ошбу Бәдретдин мулла кебек хәсис, вөҗдансыз, фетнәче, милләт вә дин хөрмәтен белмәс дөньяда икенче адәм йә булыр, йә юк. Әтрафына үзенә муафыйк бар хәбисләрне җыймыш, шайтанлыкта шайтаннан да уздырадыр, ягъни бөтен янәшә-тирәгә күрсәтмеш, вә бераздан вөҗданы бар һәрбер адәмнән ләгънәт вә нәфрәт алмыш иде». Бәдретдин мулла мәдрәсә өстеннән гариза биреп бик алҗыткач, комиссар килеп аннан «Мәдрәсә хакында икенче мәртәбә гариза бирмә» дип имза алды». Кара көчләр турында язганда Г. Буби ирониягә күчә: «Бар гомерен шуңа сарыф кылды, вә шул хосуста һәфтәдә ике вә һич булмаса бер дәфга Бубыйдан илле чакрым җир Сарапулга бармаенча калмады, вә ахырында Сарапулдан мәдрәсә хосусында гариза биреп кайтканда хәстәләнәрәк өч көннән соң Әбүҗәһелләр, Әбүләһәбләр янына китте… Яхшы, әле ул вакытта донос модада түгел, аны белгән кеше юк иде. Әгәр бу мәлгунь юлны Бәдретдин мулла белсә иде, «Буби» мәдрәсәсе бу көнгә калмас, бәлки моннан утыз-кырык ел мөкатдәм үк ябылыр иде». «Бәдретдин мулланың «тырышлыгы» белән китерелгән Солтан исемле бер мөселман урядникның паспортлары юк кырык-илле шәкертне кыш уртасында чатлама суыкта, үзе төнлә тагын, сарык көтүе кебек җәяү, Бубыйдан биш чакрым җир, Әгерҗегә комиссарга алып килүе вә, шунда илтеп, бер тәүлек ябып торгызуы хәзер дә бөтен ямьсез ләүхәләре белән күз алдында тора…» «Безнең татар шулай менә, түрә булдымы, мотлакан, үз милләтенең хозененә йөри, үз кардәшләренең канын эчә. Әгәр стражнигың татар булмаенча берәр рус булса иде, мотлакан, ул бу эшне эшләмәс иде. Хәтта шул вакыттагы рус комиссар да, Солтанны бу эше өчен бик шелтәләп (башта үзе өйдә юк икән), үзе кайткач та шәкертләрне кайтарып җибәрде. Вә ни сәбәптәндер Солтан да урынында озак тормады, төшерелде, вә шул хәсрәтеннән булырга кирәк, үзен үзе асты, ләкин, вакытында кереп, бауны кисеп алдылар, максудына ирешмәде. Хәзер Уфада ул, безнең собраниедә нинди дә булса бер урында. Мөхәммәдьяр мөфтинең өерле эштән чыккан кешеләрне шунда безнең мәхкәмәи шәргыягә җыюы аның үзенә махсус бик сәер гадәте инде ул».

Икенче вакыт Бәдретдин мулланың гаризасы буенча, егерме биш-утыз стражник белән Сарапул комиссары килеп, мәдрәсәдә тентү ясыйлар. Габдулланың әтисе өстеннән «ялган акча ясый» дип язып биргән икән. Рус комиссары бөтен мәдрәсәне тентеп берни дә тапмагач, «өебезне карамады да, әткәйдән гафу үтенде вә шул көенчә кайтып китте. Комиссар, тәмәке күргәч: «Бу эшегезне язсам, ничек булыр?» – дигән иде. Әткәй аңар: «Мөфти үзе дә тарта, бернәрсә дә булмас», – дип, аны искят итте». Г. Буби патша чиновникларының бөтен якларын – ришвәтчелеген, куркаклыгын, тупаслыгын сатирикларча күрә һәм көлә белә. Менә бер-ике мисал: Ишми ишан Әгерҗегә килгәч, Г. Бубины аның белән очраштыралар. Очеркларда мондый юллар бар: «Мәҗлесләрдә кеше талаштырып ләззәт алучы, Әгерҗенең үзе кара, фикере кара Әфтах мулла, мине Ишми белән талаштырырга теләп, ысулы җәдидә мәсьәләсен кузгата башлады. Ләкин минем шайтаным аның шайтанына галиб килде, ничек итсә иттем, мин талашмадым, бәлки Ишми ишан белән аны талаштырдым. Ике этнең талашуы бик кызык бит, мәҗлес бик хозур узды». Яки суд алдыннан шаһитларны ант иттерү вакытын алыйк. Закон буенча офицерлар, дин әһелләре судта дөресен сөйләү өчен ант итмиләр. Алар – болай да ант эчкән кешеләр. Ишми ишан исә моны белми. «Ишми дә озын чапаны белән тузаннарны себерә-себерә тезләнде, үзе яминле булса да, кеше рәтеннән ант итте. Хокукын белмәгән сәфиһ адәм һәрвакытта шулай була шул». Суд барышын тасвирлаганда Г. Бубиның әдәби осталыгы сокланырлык. «…Моннан соң Ишми керде. Ишектән килеп кергәч тә, һәйәте хакимә алдында тузанлы, нәҗес идәнгә килеп тезләнде. Пристав килеп торгызган иде, ике-өч адым атлап, дәхи тезләнде. Пристав монысында ачуланып торгызды. Ишминең, исәр үгез кебек як-ягына каранарак, «Шәригать, шәригать» дигәне ишетелде». «Жандармский вахмейстер да йөз сум ришвәт алган иде. Төрмәдән чыкдыкымыз соңында анысын сәер иттек: «Судка бирәмез», – дип куркытып, аякларымызга сәҗдә кыйлдырдык, өч йөз сумны тәмам түләттек. Безне хәбес кыйлганда аждаһа кебек йөргән кешенең аякларыбыз астында еланнар кебек бөгәрләнүе әмма кызык, көлке булды соң…»¹³⁸. Г. Бубиның бу очерклары, әдәби парчалары шул заманның доносчыларын («Милләтенә хыянәт итүчеләр», «Җәдитләргә казылган чокыр» һ. б.), төрмәдәге башбаштаклык, патша администрациясенең бюрократлыгын («Бахмутинның рәсемен алу», «Тәҗрибәле никах», «Коры мәхәббәт», «Ирләр фәхешханәсе» һ. б.) искиткеч ачы сатира уты белән көйдерәләр.

З. Шаһингәрәевнең «Төрмәләр хатирәсе» дигән очеркларында исә төрмә тыныч манерада тасвирланган. Бу китапта автор тоткыннарның кайберләренә характеристика бирә. Аның камерасындагы тоткыннарның берсе – Габдулла Буби. Автор аның камерада бик тыныч кына әдәби эш белән шөгыльләнеп ятуына сокланып бетә алмый. Аның, ди ул, «язган тәэссоратын укыган вакытта кемнең дә булса күзеннән яше күренмәү мөмкин түгел иде. Табигый, бу – тәэссорат хисе булмыйча, осталык шагыйрият иде». Камерада тагын Алабуга реаль мәктәбе укучысы унҗиде яшьлек рус егете Гвоздев була. Гвоздев – сәяси тоткын, шигырьләр яза, русчадан эсперантога тәрҗемә итә, акча белән мәхбүсләргә ярдәм итә, «чын мәгънәсендә инсан холыклы», сабыр. Икенче бер тоткын – Котдус исемле Әгерҗе егете, ачык фикерле, гыйлемгә һәвәсле, яхшы гына русча белүче, егерме сигез яшьләрдә, гүзәл тавышка малик, гарәпчә вә төрекчә җырлый белә, русчадан тәрҗемә итә, хикәяләр яза». Котдус исемле егетнең ике иптәше – «Иж заводыннан сәясәт белән эләккән урта мәгълүматлы, саф калебле тырышчан Шутов, Переводчиков фамилиясендәге егетләр. Переводчиков, рисуноклар ясап, алтын кара илә әллә нинди шамаилләр ясамакта иде, Шутов күбрәк вакытын җәбер-һәндәсә карап утырмакта иде»¹³⁹. «Арабыздан иң инсаниятле, иң бай бер иптәшебез Гвоздевка 102 нче статья белән алты ел каторга бирделәр», – дип яза автор¹⁴⁰. Сарапул төрмәсендә бу вакытта өч йөз илле-дүрт йөз кеше тотылган, һәм аларның күбесе политик тоткыннар булган.

Очерклардан күренгәнчә, патша төрмәсенең камерасы руслар, татарлар һәм башка милләт вәкилләренең үзара туганлашуына, политик яктан хәзерлекләре артуга ярдәм генә итә. Монда кешеләр арасындагы мөнәсәбәтне руслык-татарлык түгел, христианлык-мөселманлык та түгел, ә кара көч – самодержавие строена мөнәсәбәтләрнең уртаклыгы билгели. Монда, караңгы төрмә камерасы эчендә, әдәбият, сәнгать әнә шулай тоткыннарның юанычына, аларның кара көнен яктыртучыга әйләнә. Д. Гобәйдинең шигырьләр китабына сүз башында «1912 елны… РСДРПның Ижевск оешмасы туздырыла» дигән сүзләр бар¹⁴¹. З. Шаһингәрәев китабында, ихтимал, нәкъ менә шул туздырылган оешманың членнары искә алынадыр?

Академик үзәктә эшләгәндә, Г. Ибраһимов ашыгычлык белән Г. Буби кулъязмаларын эзләп алу буенча конкрет чаралар күрә. 1922 елда үлгән Г. Бубиның очерклары, Г. Ибраһимов тарафыннан китертелеп, Казан университеты Гыйльми китапханәсенең сирәк очрый торган кулъязмалар бүлегенә тапшырыла. Уналты ай төрмәдә утырган тоткынның мемуарларындагы конкрет шәхесләр: надзирательләр, жандарм офицерлары, ришвәтчеләр, чиновниклар һәм, ниһаять, политик тоткыннар – барысы да Г. Ибраһимовның «Безнең көннәр» романындагы кайбер образларны тулыландыруга ярдәм иткән булулары мөмкин.

Провокаторның чирканчык тибы

Политик очерклардан тыш, «кара көчләр»нең аерым типлары хикәя һәм романнарда тасвир ителә башлый. Арадан иң характерлысы – Г. Газизнең «Олугъ ләгънәт» хикәясе. Хикәянең 1912 елда язылган булуы очраклы түгел. Татар интеллигенциясе арасында охранка агентларының иң активлашкан чоры бу. Әлбәттә, хикәя патша цензурасы тарафыннан тоткарлана. Әсәр бары тик 1917 елгы Февраль революциясеннән соң гына дөнья күрә. «Бу хикәя 1912 елда язылган булса да, цензура аркасында хөррияткә кадәр матбугатка чыга алмый торган иде»¹⁴², – дип яза автор.

1912 елга кадәр аерым мәҗлесләрдә генә уку өчен вак-төяк кызыклы хәлләр, обывательләр тормышыннан алынган кечкенә вакыйгалар турында хикәяләр язган Г. Газиз иҗатында «Олугъ ләгънәт» хикәясе – беренче җитди зур әсәр. Хикәядә без беренче рус революциясе елларында халык хәрәкәтенә кушылып азмы-күпме активлык күрсәткән Әхмәт образын күрәбез. Бу образ белән Г. Газиз тормыш вакыйгаларын реалистларча сурәтләүгә ирешкән. Автор бигрәк тә жандармериянең мәкерле ысулын ачуда зур осталык күрсәтә. Жандарм офицеры Әхмәткә турыдан-туры провокатор булырга тәкъдим ясамый. Патша жандармериясенең азчылык милләтләр арасында эш алып барган чиновниклары үзләренең кара эшләрен башкаруда андый тупас алымнардан узганнар иде инде. Ул Әхмәткә бары тик «гыйльми хезмәт» язарга, «государство файдасына бергә эшләү»не генә тәкъдим итә. Әхмәтнең «Сез мине шпион ясамакчы буласыз?» дигән соравына каршы ул: «Алла сакласын, ул нинди термин?» – дип, җәберсенгән булып кылана. Бу – жандармериянең «сарык тиресе ябынган бүре» икәнлегенә бер дәлил. Әсәрнең тормышчанлыгын күрсәтә торган тагын берничә деталь характерлы. Алда язылганча, патша администрациясе татарлар арасындагы прогрессив хәрәкәтнең һәртөрле формасын панисламизм дип атый иде. «Олугъ ләгънәт» хикәясендә әнә шул хәл жандарм офицерының бер җөмләсе белән ачылган.

«– Шарт читен түгел, менә нәрсә… бит хәзер сездә панислам фикере таралган, ягъни ысулы җәдидә, менә шуларның…»

Хикәядә шундый эпизод бар: шәһәр күләмендә доносчыларны каргау була икән дигән хәбәр тарала. Хәбәр Әхмәтнең тынын, дөньясын кыса башлый. Җинаятьче үзенә урын тапмый. Җитмәсә, дәрестә бер шәкерте сорау бирә:

«– Хәлфә, донос нәрсә ул? Нигә ул кешеләргә иртәгә җомгадан соң нәгъләт укырга әзерләнәләр?»

Икенчесе:

«– Әй малай, беләсеңме? Бит Шәрифҗан хәзрәт мәчетендә иртәгә каһәр укыйсылар, ди. Шул донос ясаган кешеләргә».

Хикәядә Әхмәт тә шундый җыелышларның берсендә була. Психологик яктан бу киеренке моментны күтәрә алмыйча, ул аңын югалтып егыла. Бу эпизод әсәрнең тормышта булган вакыйгаларга нигезләнеп язылганын күрсәтә. 1911 елгы тентүләр вакытында, мәсәлән, Зариф Әмирхан инициативасы белән Ишми ишанга мәчеттә бәддога уку оештырылганлыгы алда язылган иде.

Архивларда татар җәмәгатьчелегенең доносчыларга янау хатлары җибәрүе турында документлар күп очрый. Андый хатларны барлык доносчылар да алганнар. «Олугъ ләгънәт» хикәясендәге Әхмәт әфәнде дә шундый хат ала. Хатта «Әхмәт әфәнденең дә доносчылык итүе һәм шуның күрсәтүе белән ничә кеше тәүкыйф ителгән булу ихтималы язылган иде… Ахырында, әгәр бу эш хак булып чыкса, аның бер группа тарафыннан үтереләчәге язылган иде».

Тарихта мәгълүм булганча, доносчылар, провокаторлар, һәрбер җинаятьче кебек, үз гаепләреннән үзләре куркып газапланалар. Юридик органнар хөкеменә кадәр әле аларны үз намусларының хөкеме җәзалый. 1911 –1912 еллардагы погромнар вакытында Ишми ишан да жандармериядән ярдәм сорый һәм аны саклыйлар. Әхмәт әфәнде дә куркуга төшә: нәкъ тормыштагыча, ул үзе хезмәт иткән хуҗасына ярдәм сорап килә. Әхмәт әфәндегә «шәфкать» күрсәтелә:

«– Ярар, Әхмәт Юсупыч, мин кешеләр җибәрермен, – диде. Бер кеше өенә дә куелган иде».

«Олугъ ләгънәт» – XX йөз башы татар әдәбиятының әһәмиятле әсәрләреннән берсе. Әсәрнең исеме үк донослыкның хезмәт ияләре каршында зур җинаять икәнлеген, моның, юридик җәзадан бигрәк, бөтен халык җәзасына лаек пычрак бер күренеш икәнлеген раслый. Моннан тыш, бу хикәядә, прозаик буларак, Г. Газизнең зур осталыгын күрү кыен түгел. Әхмәтнең пычрак юлга таба тәгәрәү эволюциясен, аның һәлакәтен тасвирлауда Г. Газиз контрастлар, кеше рухындагы фәлсәфи бәрелешләрне бирү остасы Г. Ибраһимовның иҗат манерасына якынлаша. Менә Әхмәт әфәнде бар иде. Квартирасы, бала-чагасы, мөлаем хатыны, дәрәҗәсе, эше бар иде. Ул русча грамоталы, рецензияләр, прошениеләр яза, халык каршында галим дигән даны бар иде. Әсәрнең ахырында Әхмәт әфәндене без… сыер абзарында күрәбез.

«…Сыерга болгата торган тагарак өстенә басты да агачка бауның бер башын нык бәйләде, бер ягына элмәк ясап, үз муенына киде. Дәфгатән, тагарак авып китте… Әллә нинди тояр-тоймас вә халәткә килде дә диңгезгә чумган күк булды… Бу ахыргы хисе иде. Каршындагы сыер бик күп карап торганнан соң, әкрен генә килеп аны иснәде, иснәде дә «мыш» итеп бер пошкырды… Тирестән күтәрелгән чебеннәр Әхмәтнең күбекләнгән авызына кундылар…»

Әхмәт әфәнденең җинаятен язучы аерым бер кешенең фаҗигасе итеп бирүдән ерак тора. Һәм фаҗиганең нәтиҗәсен дә бер Әхмәткә генә кайтарып аңлатмый, ә гомумкешелек фәлсәфәсеннән чыгып аңлата. «Җәмгыятьсез адәм тора алмый, ул адәм җәмгыять белән яратылган, шуның белән үләчәк, аңарга каршы килү – бик зур җинаять… Үз халкыңны сөю – беренче бәхеттер» дигән гуманистик йомгаклау белән әсәр тәмамлана. Әлбәттә, авторның иҗтимагый карашлары чикләнгән. Г. Газизнең «халык» төшенчәсенә җәмгыятьнең барлык катлаулары да керә. Язучы җәмгыятьнең капма-каршы сыйныфлардан торуын күрми яки күрергә теләми.

Ләкин моның белән әсәрнең әһәмиятен сызып ташларга ярамый. Хикәянең әһәмиятен язучы алдында торган төп бурычтан чыгып бәяләргә кирәк. 1912–1913 еллардагы язучыларның яшерен җыелышларында катнашкан автор үз хикәясендә нинди бурыч куйган соң? Аның «үз алдына куйган төп бурычы, – ди Г. Газиз хикәяләренә сүз башы язган Р. Гайнанов, – провокаторның чирканчык тибын укучы күз алдына китереп бастырудан, аңа карата тирән нәфрәт уятудан гыйбарәт». Һәм автор «җәмәгатьчелектән, халыктан аерылып, хыянәтчелек сазлыгына баткан типның сынын килеш-килбәте, кыланыш хәрәкәтләре белән күз алдына китереп бастыра, укучыда андый хәшәрәт шәхесләргә карата көчле нәфрәт уята»¹⁴³.

«Олугъ ләгънәт» хикәясенең әһәмияте әнә шунда.

Бу хикәянең тууын И. Нуруллин 1911–1914 еллар татар әдәбиятында «урталыкта калган катлауга» игътибарның артуы» белән бәйләп карый. И. Нуруллин шул чор татар прозасыннан «урталыкта» яшәүче бөтен бер типлар галереясын алып тикшерә. Болар – Ф. Әмирханның «Урталыкта» романындагы Хәсән Арысланов, Ш. Камалның «Көзге яңгыр астында» хикәясендәге Гайфи хәлфә, «Хаҗи әфәнде өйләнә» комедиясендәге артист Җәләл, шагыйрь Габделхак һ. б.¹⁴⁴ Болар – йә идеалсыз, көчсез, йә вак идеаллы кешеләр. Татар тормышында мондый типлар байтак була һәм әдәбиятның аларга игътибар итүе бик табигый иде. Әйтергә кирәк, унынчы еллар прозасында бу «объектны» И. Нуруллин беренче буларак тикшерде. Ләкин Әхмәт хәлфә антрепренер булып халыкка культура хезмәте күрсәтергә хыялланган артист Җәләл, карарсыз, җыйнаксыз, ләкин белем алырга тырышып йөргән аттестатник Хәсән Арысланов, юаш, вак тормышлы Гайфи хәлфәләргә караганда катлаулырак. Ул урталыкта калмый, кара көчләр ягына чыга. Әхмәт хәлфә, шулай итеп, Г. Газиз тарафыннан социаль явызлык тибы буларак бирелгән.

«Урталыкта» мәсьәләсе – зур мәсьәлә. Яңа революцион күтәрелеш елларында бу теманың әдәбиятка килеп керүе һич тә очраклы хәл түгел иде. Унынчы еллар – интеллигенция арасында дифференциянең көчәйгән чоры. Мәгълүм булганча, Бишенче ел революциясендә күптөрле политик агымнар катнашты. Революция җиңелде. Интеллигенциянең бер катламы большевиклар партиясе җитәкчелегендә самодержавиегә каршы көрәшне дәвам иттерде. Икенче бер катламы исә революция вакытындагы идеалларыннан йөз чөерде, өметсезлеккә, анархистик настроениегә бирелде. Бу катлам бәрелде, сугылды, эчүчелеккә бирелде, әмма иң күбе патшаны, дөньяны сүгүдән уза алмады. Ләкин җәмгыять бик күп катламлардан тора. Интеллигенция эчендә дә шулай иде. Берәүләр үзләрен эшчеләр сыйныфы, аның идеологиясе белән бәйли алмадылар. Царизм шартларында большевиклар белән бер сафта торып көрәш алып бару үз тормышыңны даими куркыныч астында тоту дигән сүз иде. Интеллигенция вәкилләренең бик күбесендә мондый тәвәккәллек юк иде. Алар реакция ягына да чыкмыйлар. (…) Патша хөкүмәтенең революциягә каршы алып барган бөтен эшенә алар чирканып, җирәнеп карыйлар. Ләкин тормыш һәр шәхесне һәр сәгатендә сынау алдына китереп куя. Интеллигенция вәкилен бигрәк тә еш сыный. Урталыкта калып, озак яшәү мөмкин түгел. Охранка беренче чиратта әнә шуларга – «урталыкта» калган йомшак характерлы интеллигентларга игътибар юнәлтә, аларны сынап карый. Исхак Бикчурин әнә шулай сынала. Сәгыйть Рәмиевкә дә охранка шулай мөрәҗәгать итеп карый. Политик карашлары хөкүмәт органнары өчен ачык булган Тукай, Ибраһимов, Әмирхан, Камалларга андый тәкъдим ясалмаган бит! Димәк, «урталыкта» калган интеллигенция катламы фактта патша хөкүмәтенең демократик фикергә каршы көрәшендә резервы иде. Шул ук вакытта бу катламның үзендә дә дифференциация бара. И. Бикчуриннар сына, сатыла; С. Рәмиев кебекләре намусына тап төшермичә исән кала һәм «урталык»тан чыгу юлларын эзли.

Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Газиз әсәрләрендә һәм очеркларында сурәтләнгән провокатор, доносчы образы Г. Ибраһимов иҗатында тагы да конкретлаша, сыйнфый яктан ачыклана төшә. Г. Ибраһимовта провокатор – турыдан-туры социал-демократияне һәм революцион демократияне сатучы шәхес. Язучы моны бөтен катлаулыгы белән һәм тарихи планда бирә. 1905–1917 еллар арасында Россия тарихында, Гапон, Азеф, Малиновский кебек, эшчеләр хәрәкәтенең аркасына пычак кадаган эре провокаторлар күренеп алдылар. Рус әдәбиятында боларның кара эшләре шактый чагылыш тапкан. Провокаторлар, образ буларак, XX йөз башы рус әдәбиятына килеп керәләр. «Сатирикон» һәм «Яңа Сатирикон» журналларының редакторы Ар. Аверченко иҗатында, мәсәлән, карагруһлар, октябрист, полицейский типлары арасында шпиклар, провокаторлар күренә башлый. Аның шундый типлар җыелмасыннан торган «Весёлые устрицы» исемендәге җыентыгы демократик укучылар тарафыннан җылы каршы алына һәм егерме дүрт тапкыр басыла¹⁴⁵. Ар. Аверченконың «Робинзоннар», «Путаница» хикәяләре тулысынча шпиклар, провокаторларны тәнкыйть итүгә багышланган. XX йөз башы рус демократик тәнкыйте бу теманың Л. Андреев иҗатында да чагылыш тапканын билгели. Демократик матбугат аның «Иуда Искариот һәм башкалар» дигән хикәясендә артык икеләнмичә генә рус эшчеләр хәрәкәтенә үтеп кергән конкрет провокаторларны таный. Халык күңелендә Азеф, Гапоннарның исеме әле бик тә яңа, онытылмаслык иде¹⁴⁶.

«Вакыт» газетасы кызыклы гына бер факт китерә: О. Норвежский дигән берәү, укучыларга анкета таратып, соңгы ун ел эчендә дөньяга чыккан әсәрләрнең иң ошаганын күрсәтүләрен сорый. Җавап бирүчеләрнең күпчелеге иң ошаган әсәрләр дип Л. Н. Толстойның «Яңадан туу» романын һәм Л. Андреевның «Иуда Искариот…» әсәрен атыйлар¹⁴⁷. Бу хәл очраклы булмаса кирәк.

Татар әдәбиятында эре провокатор тибы беренче тапкыр Г. Ибраһимовның «Безнең көннәр» романында очрый. Ләкин бу тип язучы тарафыннан үз заманында түгел, ә күп еллар узгач кына тудырыла. Ни өчен үз заманында түгел? Бу сорауга җавап – алдагы бүлекчәдә.

Архив материалларыннан – әдәби гомумиләштерүгә¹⁴⁸

Мәгълүм булганча, Г. Ибраһимов «Безнең көннәр» романының беренче вариантын 1914 елда яза. Ике табагы басылгач, патша властьлары әсәрнең тиражын конфискациялиләр¹⁴⁹. Әсәрнең революциядән соң чыккан басмасы да, авторның әйтүенчә, «шул 1914 елгы кулъязма тексты буенча» эшләнә¹⁵⁰. Г. Ибраһимовка «революциядән соңгы унбиш-уналты ел эчендә иске охранканың архивын күп тикшерергә» туры килгән¹⁵¹. «Безнең көннәр» романының яңа басмасы нинди принциплардан чыгып яхшыртылуы, идея-эстетик яктан тирәнәйтелүе турында Г. Ибраһимов үзе дә һәм аның иҗатын тикшерүче М. Хәсәнов та күрсәтә¹⁵². М. Хәсәнов «Безнең көннәр» романындагы кайбер образларның, вакыйгаларның тарихи җирлеген беренче буларак тикшерә. Әсәрдә бирелгән З. Булатовта ул большевик X. Ямашевка хас булган сыйфатларны, автор белән герое Сәхип биографиясендә күп уртак моментлар булуны һәм башкаларны ачыклый. Әсәрнең яңа вариантын эшләгәндә, Г. Ибраһимов, марксизм-ленинизмның революциядә пролетариат гегемонлыгы турындагы төп идеясен нигез итеп алудан тыш, «жандармерия, охранканың яшерен механизмын ачарга тиешле урыннарны тагын бик нык көчәйтергә кирәк» дип тапкан һәм «аеруча зинданнарны, тоткыннарны, палачларны» күңеле «туйганчы киңәйтә, тирәнәйтә баруны» үзенә бурыч дип санаган¹⁵³. Әсәрнең беренче һәм икенче вариантларында охранканың механизмын ачу буенча Г. Ибраһимов матбугат һәм архивлардагы нинди чыганаклардан файдаланган соң? Бу сорауга җавап бирү өчен әсәрнең ике вариантын чагыштырып карарга кирәк.

Романның һәр ике вариантында татар палачы образы бар. Бу каян килеп кергән? Мәгълүм булганча, Г. Ибраһимовның Киев төрмәсендә күргәннәре җәзалар, эшафотларга ук барып җитмәгән бит. Әсәрдә кат-кат «кызыл киемле» палачның күренүе¹⁵⁴ һәм аның да татар булып чыгуы, кеше үтерүченең аракыга яллануы һәм башка фактларның берәр тарихи нигезе юкмы? Татар матбугатында Столыпин реакциясе вакытындагы коточкыч җәзалар турында күп язылган. Рус газеталарының хәбәрләренә таянып, анда кайсы төрмәдә кайчан ничә кеше асылуы, атылуы турында күп хәбәр биреп барганнар. Арада җәлладлар турында да җан өшеткеч хәбәрләр басылган. Мөселман җәлладларның берсе белән генә танышыйк: ул Екатеринбург төрмәсендәге палач Касыйм Халидов. Башта ул шәһәр төрмәсендә надзиратель булган, бик эчә башлагач, аны җәллад итеп күчергәннәр. Җәзаланган һәр кеше башына ун сум түләгәннәр. К. Халидов 1907 елның ахырында 6 кеше, 1908 елның башында 10 кешене аса. Килгән акчасына бик нык эчә башлагач, аны хезмәтеннән куып чыгаралар. «Мөселман-җәллад» үзен нахакка рәнҗетелгән кешегә исәпли һәм, яклау эзләп, мөселман адвокатларына мөрәҗәгать итә¹⁵⁵. «Безнең көннәр» романындагы Томск төрмәсеннән килгән мөселман палачына бик охшый бу.

Баязит кари үзенең бөтен биографиясе белән татар провокаторы И. Бикчуринны хәтерләтә. Аларның «таңчы» булулары, иптәшләре арасында искиткеч әдәпле, самими булып йөрүләре һәм башка бик күп уртак сыйфатлар Баязит кариның прототибы И. Бикчурин икәнлегенә шик калдырмый. Баязит – мәшһүр Җиһан ишан улы, Бикчурин – Чистай өязе Кечеткәнле авылының «шөһрәтле Хәлил хәзрәт» улы. «Таңчы»лар Бикчуринны ничек зур шөбһә астында, кызганып, үлүенең сәбәбен аңлый алмыйча күмсәләр, Баязитны да шулай күмәләр. Бикчуринны күмгәндә дә туганнары катнашмый. Баязит та шулай күмелә. «Таңчы»лар язган бик күп мәкаләләрдә Бикчуринның «гаҗәп әйбәт холкы» мактала. Хәтта укыган җирләре дә туры килә: әгәр романдагы «Мәдрәсәи Исламия»не Казанның «Мөхәммәдия»се дип кабул итсәк, Баязит биографиясе ул – провокатор Исхак Бикчурин биографиясе. Романдагы Җиһан ишанның бик күп сыйфатлары мәшһүр Ишми ишан белән уртак. Әсәрдә Җиһан ишан, яңа ысул белән укытыла торган мәдрәсәне тоткан Кадир байны каргап, хат яза. Тарихта Ишми ишанның «Мөхәммәдия» мәдрәсәсен сүгеп бик күп хат язганлыгы, хәтта җаваплар алганы, гомумән, язышу алып барганлыгы мәгълүм. Ишми ишанның «Мөхәммәдия» мәдрәсәсенә каршы көрәшенә җавап буларак язган хатлары Казан университеты китапханәсендә саклана¹⁵⁶.

Г. Ибраһимов романында «Җасуслык белән төһмәт кыйлынмакта булган учитель Әхмәдев»¹⁵⁷ тә фамилиясе буенча гына булса да провокатор учитель Әхмәтфаиз Даутовны хәтерләтә. Г. Газизнең дә провокаторы «Әхмәт учитель» дип аталганлыгы очраклы булмаска кирәк.

XX йөз башы татар прозасында геройларның исемнәрен тормыштагыча итеп бирү күренеше – еш очрый торган хәл. Ф. Әмирханның «Яшьләр» пьесасында учитель Зәкәрия образы бар. «Менә мин Казан губернасында ике ел учитель булып тордым… Икенче елны кичәләрдә карт мужикларны җыеп, газета укып сөйли башладым. Җыеннарына барып, белгәнемчә, файдалы совет (киңәш) ләр бирә идем. Теләгәннәренә буш русча укыттым»¹⁵⁸. Күренгәнчә, учитель Зәкәрия бераз гына народникларны хәтерләтә. Тикшереп карасаң, Ф. Әмирханның якын танышларыннан берсенең исеме Зәкәрия икән. Зәкәрия Бәхтияров, Учительская школаны тәмамлап, төрле авылларда ун еллап «учительлек» иткән, Ф. Әмирхан аны бик якын күргән (Зәкәрия империалистик сугышта үлгәч, Ф. Әмирхан аңа некролог язган). «Бу яшь егетнең симасы миңа һәрвакыт рус идеалистлары арасында «народник» (халыкчы) гонваны белән мәгъруф 60–70 еллар зыялыларының хөрмәтле сималарын хәтерләтә иде»¹⁵⁹.

Г. Ибраһимовта да шулай: тормышта аның танышы Әхнәф Тангатаров – «Безнең көннәр» романында анархист Әхмәт Тангатаров һ. б. «Безнең көннәр» романының беренче вариантында Баязит кариның төрмә әлифбасына ничек өйрәнгәнлеге турында нибары бер юл бирелә: «ул, кыенлык белән булса да, моңар өйрәнгән… иде». Ләкин жандармерия архивы белән танышкач, автор моны конкретлаштыра төшә. Ә КГЖУ архивында тоткыннар әлифбасының бер коды тулы таблицасы белән теркәлгән. Казан жандармериясе бу әлифбаның кодын камерага бер провокаторны кертеп алдыра, һәм ахырдан губерна охранкаларына бу код таратыла¹⁶⁰. Романның яңа вариантында, мәгълүм булганча, бу әлифбаны Баязитка өйрәтәләр. Г. Ибраһимов романында бирелгән таблица Татарстан Үзәк дәүләт архивындагы таблица белән тулысынча туры килә. Бу хәл язучының тарихи документны сәнгать деталенә әйләндерү осталыгын күрсәтә. Тоткыннар әлифбасының техникасы турында беренче вариантта биш-алты сүз белән чикләнгән язучы, документлар белән танышкач, моңа киңрәк туктала, таблицаны тулы килеш бирә. «Бу чиертешү һөнәре Баязит өчен зур бер азатлык булып китте, – дип яза автор. – Ул әйтерсең таш стеналарны, тимер ишекләрне, мылтыклы тыгыз каравылны бер кул селтәү белән җимереп, теләгән вакытта чыгып китә алырлык хәлгә килде. Үзе теләгән нәрсәне күршеләр белән сөйләшергә өйрәнү аңа шул чаклы ирек биргәндәй булды»¹⁶¹.

Баязит карый образын Г. Ибраһимов әсәрнең бөтен канвасы буенча онытмыйча алып бара, кат-кат әйләнеп кайта һәм бөтен бер шәхеснең коточкыч фаҗигасен бирә. Яшь, зирәк, саф күңелле баланы башта татарның иске мәдрәсәсе имгәтә. Шәхес карыша, анда бунт башлана. Ләкин сына. Мәдрәсә кануннарына буйсынырга мәҗбүр була. Сынган шәхес тагын уянып карый, ләкин яшь егетне бөтен мәдрәсә алдында тагын суктыралар. Баязит мәдрәсәне ташлый. Ерак Себердә, Байкалда ялланып эшли, ил-җир күрә. Ул арада революция башлана. Егетнең күңеле кузгала, ләкин ул әле үз юлын эзли. Бер мулланың революциядә катнашучыларга үз мәхәлләсендә бәддога укытканын күргәч, ниһаять, Баязит кари «кыю» бер фикергә килә, ул, авылга кайтып, үзенең каты күңелле, иске фикерле атасын – Җиһан ишанны үтерергә карар кыла. Шуның белән Баязитның хыялы конкрет бер калыпка салынгандай була. Кулга алынганда да, өендә прокламацияләр табылгач: «Миңа аларны кем китерсен? Мин үзем революционер!» – дип, шатлык белән кычкыра. Ләкин ялгыз камерада озак утыру андагы беренче пафосны җимереп ташлый. Социал-демократик хәрәкәттә эзлеклелек, революция юлында үз-үзеңне аямау – корыч ихтыярлы кешеләргә хас. Баязит карида исә андый характер юк. Жандарм полковнигы Герасимовның мәкерле ятьмәсенә эләккән егет шулай ук «урталыкта» кала. Йә тешеңне кысып авырлыкка түзәсең, йә, вөҗданыңа каршы барып, шәхси азатлыкка чыгасың. Нык характерга ия булмаган егет соңгысын сайлый: тыпырчына-тыпырчына да иптәшләрен сата. Ләкин иптәшләрен сатып алган азатлык аның тынын буа. Төрмәдән чыккан Баязит пессимизмга чума, йомыла, акрынлап сүнә. Ул «Олугъ ләгънәт»тән Әхмәт кичергән газапны кичерә, һәм Әхмәт учительнең финалы моны да читләтми: Баязит асылынып үлә.

Архив материалларын, мемуарларны, яңа чыганакларны файдаланып, Г. Ибраһимов провокаторлыкны киңрәк яктырта. Бер Баязит кына түгел, карт жандарм Герасимовка сигез ел буе яшерен хезмәт иткән провокатор да шулай үлә. Герасимовны пычак белән кадап үтерә дә, төрмәгә эләккәч, үзе дә асылынып үлә. Провокаторның юлы тормышта да, реалистик әсәрдә дә бер генә: ул – фаҗигале финал.

«Безнең көннәр»дәге катлаулы провокатор Баязитны Г. Ибраһимов татар яшьләре арасында килеп чыккан ялгызак, очраклы шәхес итеп бирми. Провокаторлык – патша хөкүмәтенең эшчеләр хәрәкәтен сүндерергә юнәлдергән иң мәкерле алымнарыннан берсе иде. Шуңа күрә романда автор бу күренешне гомумроссия күләмендәге хәлнең бер кисәге итеп бирә. Баязитның провокаторлыгы фаш булгач, иптәшләре моның сәбәпләрен эзләп баш ваталар. «Баязит провокатормы? Бу – мөмкин түгел. Бу – аларның башына сыя алмый. Моны аңлауга көч җитми… Мондый хәлләрнең сәбәпләре аерым кешеләрдә генә түгел, безнең эсерларның бөтен сыйнфый фикере нигезендә үк мондый хәлләргә туфрак бармы икән? Анда, югарыда, эсер хәрәкәтенең үзәгендә, үзәк җитәкче миендә Азеф! Евно Азеф! Даһи провокатор! Провокатор җитәкче. Монда Баязитлар провокатор. Бу Баязитлар, бу Азефлар бер үк тамырның мәҗбүри җимешләреме?»¹⁶²

Әсәрнең үзәгендә торган большевик Зариф Булатов яңа вариантта яшьләрнең конспиратив эшләренә зур саклык белән карый. Яшерен мәҗлесләргә килеп кергән яңа кешеләрнең кемлеге белән кызыксына, шикләнә, саклану чараларын күрә. Шундый яшерен мәҗлесләрнең берсенә килеп кергән Шаһвәли дигән приказчик, мәсәлән, Зариф Булатовта зур шик уята. «Тукта, бу кем? Адашып йөргән бер революционермы? Әллә, Гәрәй Солтан шикләнгәнчә, күп катлаулы явыз провокатормы?» Провокаторлар, гадәттә, аеруча кыен мәсьәләләрне үз өсләренә алалар, полиция-жандармериягә эшчеләр белән бергә «эләгәләр», хәтта кыйналалар, сөргенгә «сөреләләр» иде. «Безнең көннәр» романында, мәсәлән, шундый эпизод бар: Әхтәм Тангатаров, беренче тапкыр камерага килеп эләккәч, күршедән стенага чирткән тавышка колак сала. Ялгыз камерадагы тоткын мондый сигналга шатланырга гына тиеш иде. Ләкин дусты Баязит аңа төрмә турында күп нәрсә сөйләгән. Арада ул: «Өйрәнмәгәнрәк тоткыннарның серләрен алыр өчен, күрше камерага охранка агентын утырталар да, стена аркылы шулай сөйләтеп, материал суыралар», – дип тә сөйләгән. Әнә шуңа күрә Әхтәм Тангатаров беренче чиратта «саграк булырга кирәк, тозакка төшермәсеннәр» дигән карарга килә. Бу, авторның, архив белән танышканда, без алда телгә алган документка зур игътибар биргәнлеген тагын бер кат раслый. Әсәрнең яңа вариантында шуңа күрә автор үзенең геройларына яңа сыйфатлар өсти. Мондый хәлләрне яхшы белгән большевик Булатов әлеге мәҗлестә Шаһвәлидән башта шикләнеп кенә утырса да, соңыннан шиге калмый. Газета чыгару һәм аңа редактор табу мәсьәләсе кузгатылгач, Шаһвәли пафослы сүз сөйләп ташлый: